Barbara Weigl, Psychologia rozwojowa i osobowosci, APS 2005-2006

1

Wyklad XI
Etapy rozwojowe - szkola jako srodowisko edukacyjne, poznawcze, rówiesnicze,

wychowawcze

Literatura:

o

Dembo H.H (1997) Stosowana psychologia wychowawcza. Warszawa. Wydawnictwa

Szkolne i Pedagogiczne

o

Dolata Roman (2004), Raport dla Polskiego Komitetu ds. UNESCO (wersja robocza)

o

Melosik Z.(1999): Reforma edukacji i (re) konstruowanie tozsamosci.w: Putkiewicz E,

Zahorska M (red) Monitorowanie reformy edukacji. Warszawa. Instytut Spraw
Publicznych

o

Putkiewicz E., Wilkomirska A. (2003), Szkoly publiczne i niepubliczne. Porównanie

srodowisk edukacyjnych. Warszawa. Instytut Spraw Publicznych

o

Putkiewicz E., Zahorska M. (2001) Spoleczne nierównosci edukacyjne – studium

szesciu gmin. Warszawa. Instytut Spraw Publicznych

I. Oswiata we wspólczesnej Polsce - refleksje
W 1998 roku opublikowano raport Programu Narodów Zjednoczonych ds. Rozwoju (UNDP)
pt. Raport o rozwoju spolecznym Polska 1998 – Dostep do edukacji. Wskazuje sie w nim
najwazniejsze obszary nierównosci spolecznych w edukacji i formuluje kierunki polityki
kompensacyjnej. Kategorie spoleczne najsilniej róznicujace dostep do edukacji to zadaniem
autorów raportu:
1. Poziom urbanizacji miejsca zamieszkania
Linia podzialu przebiega miedzy mieszkancami wsi i malych miasteczek, a mieszkancami
duzych miast. Róznice sa znaczne i rozciagaja sie od poziomu edukacji przedszkolnej po
szkoly wyzsze.
2. Region zamieszkania
Stare podzialy na Polske A i B utrzymuja sie, choc komplikuja. Indeks rozwoju spolecznego
HDI wahal sie w 1995 roku od 0,760 dla dawnego województwa zamojskiego do 0,909 dla
warszawskiego, zas indeks osiagniec edukacyjnych (aspekt HDI) od 0,648 w województwie
lomzynskim po 0,920 znów w województwie warszawskim. To bardzo znaczne róznice,
zdecydowanie przewyzszajace na przyklad róznice w HDI miedzy Polska a Litwa (0,83 vs
0,80).
3. Wyksztalcenie rodziców
Poziom wyksztalcenia to kluczowa cecha systemu stratyfikacyjnego wspólczesnych
spoleczenstw. W fazie postindustrialnej znaczenie tego czynnika rosnie. Nie dziwi zatem, ze
wlasnie wyksztalcenie rodziców jest najbardziej uniwersalnym i zwykle najsilniejszym
prognostykiem osiagniec szkolnych w pokoleniu dzieci. Nie inaczej jest w Polsce.
4. Niepelnosprawnosc
Niepelnosprawnosc jest jedna z najbardziej bolesnych barier w dostepie do edukacji. Autorzy
Raportu pisza, ze zaledwie 15% mlodych niepelnosprawnych Polaków w wieku 15-19 lat
konczylo w polowie lat 90. jakakolwiek forme szkoly sredniej.
5. Róznice zwiazane z plcia
Nie obserwowano w Polsce poza wyzszym szkolnictwem resortowym znaczacych
dyskryminacji ze wzgledu na plec w systemie edukacji.
6. Przynaleznosc do mniejszosci narodowej
Niewiele wiadomo o dostepie do edukacji przedstawicieli róznych mniejszosci. Wzrost liczby
szkól mniejszosciowych na poziome szkól podstawowych, gimnazjalnych i srednich pozwala
jednak na optymizm w tym zakresie.
7. Wiek
Ta kategoria nie pojawila sie w resume raportu, ale z kontekstu calego tekstu jednoznacznie
wynika, ze to bardzo wazna bariera dostepu do edukacji. Idea ksztalcenia ustawicznego
nabiera w spoleczenstwach postindustrialnych szczególnego znaczenia. Tradycyjne
zwiazanie edukacji z mlodym wiekiem sprawia, ze Polsce odnajdujemy szereg barier

Barbara Weigl, Psychologia rozwojowa i osobowosci, APS 2005-2006

2

prawnych, instytucjonalnych i mentalnych w dostepie doroslych -szczególnie starszych - do
edukacji.

Zmiany systemu edukacji w Polsce po 1999 roku- Reforma Edukacji

o

Nowa szkola – gimnazjum,

o

Reforma programowa: analiza podreczników i programów, „wolny rynek”

podreczników i programów,

o

Egzaminy zewnetrzne,

o

Problem segregacji szkolnych.

Wybór szkoly sredniej i realizacja obowiazku nauki.

Zgodnie z zalozeniami reformy edukacji 1999 roku jednym z celów strategicznych bylo
osiagniecie 80% poziomu upowszechnienia szkoly sredniej maturalnej. Dynamike zmian
pokazuje ponizszy wykres.

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

80%

90%

100%

RSz

1985/86

RSz

1990/91

RSz

1995/96

RSz

2001/02

RSz

2003/04

ZSZ

Sred. Zaw.

LO

Odsetki wyboru szkól zasadniczych zawodowych, srednich zawodowych i liceów
ogólnoksztalcacych - jestesmy blisko osiagniecia celu reformy.



Postulat równosci spolecznej w edukacji mozna uszczególowic wyrózniajac:

o

równosc dostepu do edukacji,

o

równosc przebiegu edukacji,

o

równosc osiagniec szkolnych.

Równosc dostepu oznacza brak barier prawnych, organizacyjnych lub finansowych w
dostepie przedstawicieli okreslonej grupy spolecznej do danej instytucji edukacyjnej. W
polskim systemie edukacyjnym brak praktycznie barier prawnych (z wyjatkiem szczególnych
regulacji w wypadku szkolnictwa resortowego). Bariery organizacyjne na poziomie szkoly
podstawowej i gimnazjalnej wiaza sie glównie z zbyt rzadka w niektórych rejonach kraju
siecia szkolna i problemem z dojazdami. Bariery finansowe staja sie istotne na poziome
szkolnictwa sredniego (utrzymanie ucznia poza miejscem zamieszkania) oraz wyzszym
(utrzymanie, znaczne koszty nauki oraz ewentualne czesne).
Od równosci dostepu jako braku barier prawnych, organizacyjnych lub finansowych w
dostepie do danej instytucji edukacyjnej nalezy odróznic realna równosc dostepu rozumiana
jako udzial okreslonej grupy spolecznej w danej instytucji edukacyjnej. Na przyklad mówimy,
ze dostep mlodziezy wywodzacej sie z terenów wiejskich do szkól wyzszych jest niski,

Barbara Weigl, Psychologia rozwojowa i osobowosci, APS 2005-2006

3

poniewaz odsetek studentów z tej grupy spolecznej jest wyraznie nizszy niz odsetek w
populacji. Innymi slowy grupa ta jest niedoreprezentowana w danej instytucji.

Postulat równosci przebiegu edukacji oznacza, ze oczekujemy, iz wszyscy uczniowie beda
sie ksztalcic w szkolach tej samej jakosci. Najbardziej oczywiste aspekty równosci przebiegu
edukacji to:

o

jednolitosc organizacyjna szkól,

o

identycznosc warunków materialnych: budynki, wyposazenie,

o

ekwiwalentnosc programów ksztalcenia,

o

ekwiwalentnosc kwalifikacji nauczycieli.

Nierównosci przebiegu moga miec jednak bardziej subtelny charakter. Badania pokazuja, ze
pod naskórkiem jednolitosci organizacyjnej moga sie skrywac inne sensy spoleczne.
Klasycznymi procesami ukrytej dyferencjacji moga byc zjawiska „studzenia” aspiracji czy
samowykluczania.

Od postulatu równosci przebiegu mozna próbowac odróznic oczekiwanie równosci
osiagniec. W wymiarze indywidualnym postulat równosci wyników wydaje sie
nierealistyczny. Inaczej jest natomiast z postulatem równosci osiagniec szkolnych w
wymiarze spolecznym. Mozna sensownie rozpatrywac wielkosc róznic w wynikach
ksztalcenia, miedzy róznymi grupami uczniów i zastanawiac sie nad dzialaniami
zmniejszajacymi te róznice. Oczywiscie warto rozwazac tylko te dzialania, które daja szanse
na równanie w góre.

Analizujac dane demograficzne mozna powiedziec, ze jestesmy spoleczenstwem dosc silnie
rozwarstwionym, natezenie tego zróznicowania rosnie, a procesy dziedziczenia przywilejów i
handicapów spolecznych nasilaja sie.

II. Wizja: szkola jako miejsce konstruowania tozsamosci (koncepcja Zbyszko Melosika)
Problemy i pytania:

1. Edukacja dla kanonu czy dla róznicy?

Zwolennicy kanonu:

o

okreslone wartosci

o

kulturowa pewnosc

o

dokladne drogowskazy

o

granice dozwolonego „ja”

Nawet przeciwnicy kanonu biora pod uwage wartosc ciaglosci kulturowej

Zwolennicy róznicy podkreslaja:

o

jest wiele systemów rzeczywistosci - wartosci

o

nie zmuszac do akceptacji jednej z rzeczywistosci

o

dostarczac natomiast konteksty socjalizacyjne

Barbara Weigl, Psychologia rozwojowa i osobowosci, APS 2005-2006

4

1. Edukacja a kultura popularna

o

wzrastajaca rola kultury popularnej w ksztaltowaniu tozsamosci mlodego

pokolenia

o

czy oceniac kulture popularna w szkole?

o

czy otwierac szkole na kulture popularna?

o

akceptacja kultury popularnej jako plaszczyzny dzialania szkoly

3. Edukacja dla adaptacji czy edukacja krytyczna?

o

Socjalizacja jako cel edukacji

o

Zjawisko „ przesocjalizowania”

o

Pedagogika krytyczna

4. Szkola- instytucja „uczlowieczona” czy czlowiek „zinstytucjonalizowany”

o

Zyjemy w swiecie instytucji i organizacji

o

„Kwity” = uprawomocnienie naszego zycia

o

Dyplomy i swiadectwa to paszporty do wysokiego statusu edukacyjno-spolecznego

o

Instytucjonalizacja wartosci, zewnatrz-sterownosc

o

Instytucjonalizacja czlowieka – szkola – uczlowieczenie instytucji

5. Edukacja dla równosci czy dla najlepszych?

o

równosc na starcie

o

równosc wyników

o

„usrednianie poziomu, gubienie talentów”

o

sposób interpretacji równosci to kryterium ewaluacji reformy, systemu edukacyjnego

6. Nauczyciel meta-narrator czy uczestnik konwersacji?

Role nauczyciela:

o

wladca oswiecony

o

demokrata sterujacy

o

uczestnik dyskusji (ale to wymaga relatywnego obnizenia formalnego autorytetu, mitu

nieomylnosci, absolutnej wladzy nauczyciela rezygnacji z pozycji misjonarza,
detektywa, sedziego, policjanta)

7. Edukacja globalna

o

Edukacja globalna

o

Edukacja wielokulturowa

Barbara Weigl, Psychologia rozwojowa i osobowosci, APS 2005-2006

5

III. Sytuacja w swiecie – prognozy dotyczace czterech modeli rozwoju edukacji
(wg. materialów OECD udostepnionych przez E. Putkiewicz)

1. „Szkola - to krzepka struktura biurokratyczna”

Postawy, oczekiwania i poparcie polityczne

•

„Problemy edukacji” sa argumentami wyborczymi

•

Narzekania rodziców, wiara, ze szkola sterowana centralnie

„ poprawi sie”

Cele i funkcje

•

Próby osiagania wyzszej jakosci pracy szkoly, lepsze nowe programy, systemy

egzaminacyjne, monitorowanie

•

Formalne certyfikaty

•

Mimo wysilków rosnace nierównosci

Organizacja

•

Równowaga chwiejna miedzy idealna i realna biurokracja

•

Dominacja nauczycieli

•

Rosnacy, „latany” zwiazek ze srodowiskiem

Nauczyciele

•

Silne zwiazki zawodowe, aspiracje do bycia „pracownikiem panstwowym”

•

Ksztalcenie „rzemieslnicze”

•

Zatrzymywanie starszych nauczycieli w szkole

2. „Szkola - to element rynku edukacyjnego”

Postawy, oczekiwania i poparcie polityczne

•

Znaczacy brak zaufania do szkoly publicznej

•

Zwiazki zawodowe nauczycieli nie sa w stanie przeciwdzialac prywatyzacji szkól

•

Najwazniejsza cecha szkoly jest jej konkurencyjnosc na rynku

Cele i funkcje

•

Cele ksztalcenia: twórczosc, moralnosc, wartosci religijne, umiejetnosc

podejmowania ryzyka, koncentracja i zaangazowanie w toku podejmowanych zadan,
umiejetnosc wspólpracy, ksztalcenie specyficznych umiejetnosci

•

Nastawienie na sprawnosc szkoly, rózne sposoby rozliczania szkoly z efektów pracy,

monitorowanie efektów

•

Tolerancja nierównosci

Organizacja

•

Zróznicowane zródla finansowania, odpowiedzialnosc za funkcjonowanie,

infrastruktura, rezerwy, kalkulacja kosztów

•

Rózne formy zarzadzania, bony edukacyjne

•

Eksperymenty edukacyjne, indywidualizacja, nauczanie domowe

•

Malejaca rola instytucji centralnych

•

Programy licencjonowane i akredytacja szkól

Nauczyciele

•

Oprócz nauczycieli inni pracownicy szkól prowadza proces nauczania, rózne

podstawy zatrudniania

•

Nowe sposoby ksztalcenia nauczycieli, akredytacje zawodowe

Barbara Weigl, Psychologia rozwojowa i osobowosci, APS 2005-2006

6

3.

„Szkola - to centrum spoleczne i kulturowe, miejsce tworzenia wiezi

zaufania, lojalnosci, solidarnosci – kapitalu ludzkiego”

Postawy, oczekiwania i poparcie polityczne

•

Zaufanie wobec placówek organizowanych lokalnie, wspólnotowych, pozarzadowych

•

Rosnace dofinansowanie publiczne

•

Wspólpraca autorytetów naukowych, publicznych ze szkolami

•

Rosnaca autonomia szkól

Cele i funkcje

•

Transmisja wiedzy, cele spoleczne, kulturalne, przymioty obywatelskie

•

Rózne sposoby uznawania i przekazywania wiedzy i umiejetnosci

•

Ksztalcenie przez cale zycie funkcja najwazniejsza

•

Slabo zarysowane granice miedzy uczniami a uczacymi

•

Nierównosci sa redukowane, wspólnota wiezi, zaufania, lojalnosci, solidarnosci

Organizacja

•

Male nasilenie biurokratyzacji

•

„Erozja” scian szkolnych

•

Uczniowie w róznym wieku, nawet reprezentanci róznych generacji

•

Brak „rozliczania” szkoly z efektów, zaufanie do ksztaltu procesu nauczania

Nauczyciele

•

Nauczyciele, inni profesjonalisci pelniacy te role, wspólnota uczniów i nauczycieli

•

Polaczenia roli nauczyciela z inna rola zawodowa i / lub spoleczna

•

Wysoki prestiz nauczycieli

4. „Szkola - to organizacja uczacych sie”

Postawy, oczekiwania i poparcie polityczne

•

Zgoda na szkole - organizacje uczacych sie

•

Rosnace dofinansowanie publiczne

•

Wspólpraca autorytetów ze szkolami

•

Autonomia szkól

Cele i funkcje

•

Programy wymagajace duzego zaangazowania, wysoki poziom intelektualny

rozwazan

•

Specjalizacja, ale zarazem wymóg wszechstronnosci

•

Rózne sposoby uznawania wiedzy i umiejetnosci

•

Ksztalcenie przez cale zycie – wazna funkcja

•

Nierównosci redukowane, zmniejszanie liczby uczniów bez osiagniec, wspólnota

wiezi, zaufania, lojalnosci, solidarnosci

Organizacja

•

Male nasilenie biurokratyzacji

•

„Erozja” scian szkolnych w stosunku do innych szkól i uniwersytetów

•

Uczniowie w róznym wieku, nawet reprezentanci róznych generacji

Nauczyciele

•

Nauczyciele, inni profesjonalisci pelniacy te role, wspólnota uczniów i nauczycieli

•

Wysoki prestiz nauczycieli

•

Autonomia nauczycieli, ale dazenie do utworzenia „kultury szkoly”

•

Ciagle doskonalenie sie nauczycieli

Barbara Weigl, Psychologia rozwojowa i osobowosci, APS 2005-2006

7