Ć

wiczenie 1.

Formy organizacji ciała grzybów i organizmów grzybopodobnych; plechy
wegetatywne i generatywne; budowa i wytwory plektenchymy (obserwacje
makroskopowe i mikroskopowe):

•plazmodium (śluźnia)
•formy jednokomórkowe (kokalne)
•plecha strzępkowa cenocetyczna
•plecha strzępkowa septowana (typy sept u grzybów).

Przykłady struktur plektenchymatycznych:
•owocniki
•podkładki
•skleroty, pseudoskleroty
•ryzomorfy

Eukaryota

Procaryota

Monera

– organizmy bezjądrowe; bakterie i cyanobakterie (sinice )

Protozoa (Protista)

– niższe rozwojowo organizmy jądrowe; samożywne

glony,

cudzożywne

organizmy

grzybopodobne

należące

do

Hyphochytridiomycota i Plazmodiophoromycota

oraz niektóre grupy niższych

zwierząt (wiciowce zwierzęce, orzęski)

Chromista

– jedno- i wielokomórkowe glony – okrzemki i krasnorosty,

zawierające oprócz chlorofilu szereg innych barwników nadających ich
komórkom i plechom charakterystyczne brązowe lub z

ł

otawe zabarwienie

(„chromista”) oraz

bezzieleniowe grzybopodobne Oomycota, zawierające w

ś

cianie komórkowej celulozę

Plantae

– rośliny

Fungi

– grzyby (organizmy przeważnie lądowe, o heterotroficznym sposobie

odżywiania, pozbawione chlorofilu i innych barwników asymilacyjnych, o
komórkach jedno- lub częściej wielojądrowych, otoczonych ścianą komórkową
zawierającą

chitynę,

produkujące

glikogen

jako

podstawowy

materiał

zapasowy)

Animalia

– zwierzęta

Regnum - Królestwo

Organizacja ciała grzybów

Królestwo Protozoa:

1)

Galaretowata, wielojądrowa masa nagiego protoplastu – śluźnia
(plazmodium). Ponadto wytwarzane są wegetatywnie ruchliwe
pełzaki (myksameby) i wiciowce (myksmonady)

Królestwo Chromista:

1)

Wielojądrowe

(komórczakowe,

cenocytyczne)

wydłużone,

rozgałęzione komórki (strzępki) otoczone ścianą

Królestwo Fungi:

1)

Formy

jednokomórkowe,

jednojądrowe

(ruchliwe

pływki

jednowiciowe lub komórki kokalne), nagie lub otoczone ścianą

2) Plechy strzępkowe o komórkach jedno-, dwu- i wielojądrowych,

tworzące grzybnię (mycelium)

3) Plechy plektenchymatyczne zbudowane ze ściśle splecionych i

sklejonych ze sobą strzępek grzybni, które występują w
określonych stadiach rozwojowych u przedstawicieli najbardziej
ewolucyjnie rozwiniętych grup tj. grzybów workowych i
podstawkowych. Budowę plektenchymatyczną mają: ryzomorfy,
sklerocja, podkładki i owocniki

Królestwo (Regnum) Fungi – grzyby właściwe:

Grzyby przeważnie lądowe

Obecność w ścianie komórkowej chityny, czasami mannanu lub glukanu

Biosynteza lizyny poprzez szlak ADP (aminoadypinowy)

Mitoza wewnętrzna – wewnątrz otoczki jądrowej która podczas podziałów nie zanika

Spłaszczone kristy mitochondrialne

Materiałem zapasowym jest glikogen i tłuszcz

Rozmnażanie płciowe: u form prymitywnych (Chytridiomycetes) dokonuje się na drodze izo-,
anizo- i oogami, u form bardziej wyspecjalizowanych (głównie lądowych) – gametangiogami i
somatogamii

Rozmnażanie bezpłciowe odbywa się za pomocą zoospor, aplanospor (kondia, oidia,
chlamydospory) lub przez pączkowanie

Dla większości grzybów właściwych w procesie rozmnażania płciowego wyróżnia się trzy
charakterystyczne etapy: plazmogamia, stadium jąder sprzężonych i kariogamia. Decyduje to o tym,
ż

e w przemianie faz jądrowych występują po sobie następujące fazy: haplofaza (od momentu mejozy

do chwili połączenia się cytoplazmy gamet, gametangiów lub różnoimiennych strzępek); dikariofaza
(faza jąder sprzężonych, od momentu plazmogamii aż do kariogamii); diplofaza (od chwili kariogamii
do podziału mejotycznego). Czas trwania poszczególnych faz jest zróżnicowany i charakterystyczny
dla poszczególnych grup grzybów.

Z procesem rozmnażania płciowego związane jest tworzenie owocników (tylko u Ascomycetes i
Basidiomycetes), których zróżnicowanie i stopień złożoności są niejednokrotnie wysokie.

Wielkość strzępek grzybni i zarodnika grzyba w porównaniu z wielkością

innych organizmów (

●

- jądra komórkowe)

* organizmy mikoplazmopodobne (OMP) – bakterie bez ściany komórkowej, jądra ani mitochondriów, materiał genetyczny
w postaci nici DNA

(20-400 nm)

(formy kuliste 0,5-1 µm,
pałeczkowate 1-10 µm)

fitoplazmy*

(80-800 nm)

(strzępki główne śred. 5-
10 µm, boczne 1-3 µm)

(10-100 µm)

Ś

luźnia (plazmodium) – plecha w postaci nagiej, bezkształtnej, śluzowato-galaretowatej,

wielojądrowej, diploidalnej, różnie – najczęściej jaskrawo zabarwionej (żółto lub czerwono)
masy protoplazmy rozlewającej się po podłożu (od kilku cm do 0,5m). Stanowi ona
charakterystyczne stadium rozwoju w cyklu życiowym śluzaków (Myxomycota). Powstaje z
diploidalnych pełzaków, u których jądra dzielą się wielokrotnie mitotycznie i wzrasta
objętość protoplazmy, choć nie zachodzą podziały komórkowe. Wielojądrowy protoplast
osłonięty jest grubszą błoną cytoplazmatyczną – pellikulą, która jest elastyczna i przez to
umożliwia zmiany kształtu całej śluźni oraz jej przemieszczanie się (tworzy pseudopodia). W
cytoplaźmie znajdować się mogą mikroskopijne organizmy lub szczątki tkanek, którymi
ś

luzaki odżywiają się na sposób zwierzęcy – fagotroficznie. Ściana komórkowa u śluzaków

obecna jest tylko w sporokarpiach (zarodniach) i wytwarzających się w nich zarodnikach
(polimery galaktozoaminy)

Formy jednokomórkowe, jednojądrowe, pączkujące, nie

tworzące grzybni (mycelium)

Drożdże piekarnicze (Saccharomyces cerevisiae) – komórki jednojądrowe (haplo- lub
diploidalne), otoczone ścianą zbudowaną z glukanu i mannanu, rozmnażające się przede
wszystkim wegetatywnie przez pączkowanie (typ bliznowy – pączek zawsze w innym
miejscu)

Budowa komórki drożdży

: a – jądro, b – jąderko, c – wakuola, d – mitochondrium,

e – wolutyna, f – glikogen, g – retikulum endoplazmatyczne, h – blizna po oderwaniu
się od komórki macierzystej, i – diktiosomy, j – rybosomy, k – błona komórkowa, l –
mezosom, m – lipoidy, n – ściana komórkowa, o – blizna po pączku.

Kształty komórek drożdży:

a – kulisty,
b – elipsoidalny,
c – cytrynkowaty,
d – butelkowaty,
e – cylindryczny,
f – nitkowaty.

Phycomyces (grzyby sprzężniowe Zygomycota)

- cenocetyczne mycelium rozwijające się z pojedynczego zarodnika

Cenocetyczne mycelium – wielojądrowa grzybnia będąca komórczakiem, powstająca
przez podziały jądra komórkowego bez jednoczesnego podziału cytoplazmy

Diagram ilustrujący ultrastrukturę strzępki septowanej

Grzybnia (mycelium) – plecha grzybów powstająca z jednej lub
wielu

nitkowatych

komórek

(strzępek)

tworzących

bogato

rozgałęziony system przenikający podłoże i czerpiący z niego
pożywienie,

lub

też

bardziej

zwarte

sploty

(plechę

plektenchymatyczną),

z

których

zbudowane

są

owocniki,

sklerocja, ryzomorfy i inne podobne utwory – zespół wszystkich
strzępek tworzących ciało grzyba

Plecha – wielokomórkowe lub przynajmniej wielojądrowe ciało
grzybów oraz glonów, sinic i bakterii

W ścianach komórkowych grzybów wyróżnić można zazwyczaj kilka wyraźnych warstw.
U grzyba Neurospora crassa (Sphaeriales, Ascomycota) wyróżnić można 4 odrębne
warstwy substancji chemicznych:

zewnętrzna – bezpostaciowy glukan (a)

warstwa glikoproteinowa – glikoproteina występuje w formie siatki pogrążonej w matrix złożonej z
bezpostaciowego glukanu stopniowo wzbogaconego ku wnętrzu komórki białkiem (b)

trzecią warstwę stanowią białka (c)

najbardziej wewnętrzna warstwa grubości składa składa się z włókien (mikrofibryli) chityny w
połączeniu z białkiem (d)

Neurospora crassa (grzyb workowy Ascomycota)

„czerwona pleśń chlebowa i piekarniana”

Mycelium i pseudomycelium

U niektórych grzybów wyższych, oprócz plechy (mycelium) złożonej ze strzępek grzybni
występują formy składające się albo tylko z pojedynczych komórek (formy jednokomórkowe,
kokalne – drożdże Saccharomycetaceae) – A,

albo z nibygrzybni (pseudogrzybni –

pseudomycelium), która powstaje z nie rozdzielonych komórek rozmnażających się przez
pączkowanie – B.
Pseudomycelia powiększają się albo przez podział, albo przez pączkowanie poszczególnych
komórek, występują u grzybów workowych z klasy Taphrinomycetes (szpetczaki), niektórych
grzybów podstawkowych – Ustomycetes (głowniaki) oraz grzybów niedoskonałych
(anamorficznych, mitosporowych), np. z rodzaju Candida.

A

– formy kokalne, pączkujące

B

- pseudomycelium

grzybnia substratowa (odżywcza)

grzybnia powietrzna - strzępka rozłogowa (stolon)

sporangiofor - trzonek (strzępka) zarodnionośny

zarodnia

(sporangium)

Rhizopus stolonifer

– budowa grzybni

Strzępki

(hyphae)

:

A

–

komórczakowa

(bez

ś

cian

poprzecznych,

cenocetyczna) – Oomycota, większość Zygomycota; B – podzielona ścianami
poprzecznymi (septowana) – Ascomycota, Basidiomycota, grzyby anamorficzne
(mitosporowe)

septy

Typy sept

Grzyby workowe Ascomycota – mają ściany poprzeczne z
otworem w środku (

septy proste

), ściany te mają postać

krążków, których grubość zmniejsza się ku środkowi, gdzie
znajduje się otwór o średnicy 0,05-0,5 µm; otwór taki
pozwala na przemieszczanie się protoplazmy wraz z jądrami
lub innymi organellami komórki –

1

; charakterystyczne dla

większości grzybów workowych są ciałka Woronina (cW) w
pobliżu pojedynczego otworu septowego

Grzyby podstawkowe Basidiomycota – brzegi otworów w
ś

cianie poprzecznej rozszerzają się i tworzą dookoła otworu

pierścień (zgr) o ścianach prostych lub beczułkowato
wygiętych –

2

; na obydwu końcach tego pierścienia tworzy

się coś w rodzaju kaptura osłaniającego wylot otworu; kaptur
ten

zwany

parentosomem

(mogący

mieć

postać

pęcherzykowatą –

2a

, ciągłą –

2b

lub perforowaną –

2c

),

utworzny jest przez RE –

septy doliporowe

1

2

2a

2b

2c

Grzybnia (mycelium)

Ciało wegetatywne grzybów makroskopowych zbudowane jest z
silnie rozgałęzionych i splecionych ze sobą strzępek, tworzących
niekiedy struktury przypominające tkanki roślinne lub zwierzęce
(pseudotkanka,

plektenchyma).

Zespół

wszystkich

strzępek

tworzących ciało grzyba nazywany jest grzybnią (mycelium).

Pseudotkanka

W niektórych stadiach rozwojowych grzybów wyższych, np. w okresie tworzenia
zarodników, zwłaszcza u grzybów workowych i podstawkowych, strzępki grzybni splatają się
tworząc mniej lub bardziej zbitą „tkankę” – pseudotkankę lub nibytkankę, zwaną
plektenchymą.

Jeżeli w takiej pseudotkance strzępki grzybni zespolone są luźniej i dają się pod
mikroskopem wyróżnić, to mamy do czynienia z pseudotkanką włóknistą (prozenchymą,
pseudoprosenchymą, prosoplectenchymą).

Natomiast gdy strzępki grzybni są tak zespolone lub zbite, że na przekroju widoczne są tylko
owalne lub wieloboczne komórki, wtedy taką nibytkankę nazywamy pseudotkanką
komórkową (pseudoparenchymą, plektenchymą).

Plektenchyma:

włóknista
(prozenchyma,
prosoplektenchyma)

-

strzępki

grzybni

zespolone są luźno, tak
ż

e dają się wyróżnić pod

mikroskopem

komórkowa
(pseudoparenchyma,
plektenchyma)

- strzępki grzybni są tak
zespolone lub zbite, że
na przekroju widoczne
są

tylko

owalne

lub

wieloboczne komórki

Z pseudotkanki (włóknistej lub komórkowej) zbudowane są różne
struktury grzybów, np. owocniki, podkładki (stromy), sklerocja,
sznury grzybniowe (ryzomorfy).

Owocniki pieczarki polowej (Agaricus campestris)

Owocniki (carposoma, askokarpy, bazydiokarpy)

Struktury ciała grzybów zbudowane z plektenchymy, różnego kształtu i wielkości, na których lub w
których powstają zarodniki, po uprzednim procesie płciowym (mejospory). Jedną z funkcji
owocników jest ochrona tworzących się mejospor przed niekorzystnymi warunkami zewnętrznymi. U
większości grzybów owocnik jest wytworem grzybni i stanowi jedynie jej część (czasem niewielką) –
grzyby eukarpiczne. U wielu grzybów niższych cale ciało grzyba (grzybnia) przekształca się w
owocnik lub owocniki – grzyby holokarpiczne

Schemat ilustrujący zarodnikowanie naziemnego owocnika, z którego
ogromna większość zarodników unoszona jest w górę przez prądy
powietrza (średniej wielkości owocnik pieczarki polnej Agaricus campestris
uwalnia do 40 milionów zarodników na godzinę).

Sklerocja (skleroty)

Sklerocja to utwory o różnym kształcie (kuliste, owalne, rożkowate albo mniej lub
bardziej

nieregularne)

zawierające

materiały

zapasowe,

pełniące

rolę

przetrwalników.

Są one odporne na niekorzystne warunki klimatyczne i mogą przetrwać przez
dłuższy czas.

W warunkach sprzyjających wyrasta z nich grzybnia (np. gatunki z rodzaju
Sclerotium) lub owocniki (np. gatunki z rodzaju Sclerotinia i Stromatinia). Rzadziej
rozwijają się z nich podkładki z tkwiącymi w nich niewielkimi owocnikami
(Claviceps purpurea).

Wielkość sklerocjów waha się od mniejszej niż 1 mm, jak np. u Sclerotium rolfsii
(Moniliales), do kilku mm, jak np. u Claviceps purpurea.

Przekrój przez przetrwalnik Claviceps purpurea

A

B

A – zewnętrzna, ciemno zabarwiona, zbita

warstwa wykazująca budowę

pseudoparenchymatyczną, zbudowana z komórek o grubych ścianach
B

–

warstwa

wewnętrzna

o

budowie

prozenchymatycznej,

zbudowana

z

cienkościennych

i

hialinowych

komórek

– służy

do

transportu

substancji

pokarmowych

Sclerotinia sclerotiorum – gatunek grzyba workowego (Ascomycota)

Powoduje tzw. zgniliznę twardzikową u ponad 400 gatunków roślin,
np. fasoli, pomidora, ogórka, tytoniu oraz roślin ozdobnych,
przemysłowych i korzeniowych.

Oprócz występowania na roślinach w czasie ich uprawy może także
wystąpić w czasie przechowywania ich części.

Grzyb zimuje w postaci sklerocjów i grzybni. Po przezimowaniu
grzybnia się rozrasta lub też na sklerocjach tworzą się apotecja.

Pseudosklerocja

Podobne do sklerot pseudosklerocja różnią się

obecnością substratu w rdzeniu

skleroty

(Dendropolyporus

umbellatus,

Polyporus

tuberaster,

Sclerotinia

sclerotiorum, Stropharia luteonitens).
Pseudosklerocja są zwykle znacznie większe od typowych sklerocjów, ich średnica
dochodzi do kilku cm.

Podkładki (stroma) - powstałe wegetatywnie ze zbitej masy strzępek grzybni twory
różnego kształtu, o

konsystencji mięsistej, skórzastej lub zdrewniałej. Na nich lub

wewnątrz nich formują się owocowania (wytwarzają mitospory) lub owocniki
(wytwarzają mejospory).

Podkładki (stroma)

Xylaria polymorpha

Grzyb ten tworzy wiosną czarno zabarwione, korkowate, maczugowate lub
łopatkowate podkładki, do 10cm wysokości; wyrastają one najczęściej na pniach i
kłodach drzew, zwykle przy ziemi, w lasach i zaroślach. Wiosną tworzą się na
powierzchni podkładki trzonki konidialne (konidiofory), odcinające zielonkawoszare
konidia

(mitospory),

natomiast

latem

i

jesienią

w

owocnikach

(typu

otocznia=perytecjum), znajdujących się tuż pod powierzchnią podkładki, powstają w
obrębie worków (zarodnie) askospory (mejospory)

Xylaria polymorpha - podkładka

podłoże (drewno)

perytecja

podkładka

Grube, jasno zabarwione (ciemniejące przy dostępie
ś

wiatła) sploty strzępek lub sznury grzybni, znacznej

długości (do kilkunastu metrów), szybko przyrastające na
długość (do 1m na rok), zbudowane z plektenchymy,
rozwijające się najczęściej w glebie (na głębokości 3-30
cm) lub pod korą drzew; utwory złożone z licznych
równolegle

ułożonych,

ale

mocno

do

siebie

przylegających strzępek grzybni zróżnicowanych czasami
na ciemno zabarwioną masę korową i jasną część
wewnętrzną, która z kolei może być zróżnicowana na
zwykłe strzępki wegetatywne, na strzępki o grubych
ś

cianach i małym świetle, tzw. strzępki wzmacniające lub

włókniste i strzępki o cienkich ścianach i szerokim
ś

wietle, tzw. strzępki naczyniowe, służące do transportu

wody i substancji odżywczych.

Ryzomorfy (z gr. rhiza=korzeń, morphe=kształt)

– sznury grzybni, sznury przetrwalne

Ryzomorfy

Funkcje:

przetrwanie niesprzyjających warunków (odporne na mróz i rozciąganie)

zaopatrywanie w materiały odżywcze i wodę z większej odległości

rozprzestrzenianie grzyba (mogą dokonywać zakażeń korzeni drzew) – mogą
wyrastać z nich luźne strzępki lub owocniki

Budowa i funkcje sznurów zostały najlepiej poznane u grzybów takich jak
Armillaria melaena – patogena różnych gatunków drzew i Serpula lacrimans –
gatunku niszczącego drewno w budynkach.

Przekrój podłużny szczytowej części ryzomorfy

opieńki (Armillaria mellaea)

a – luźna żelatynowa warstwa korowa
b – zbita pseudoparenchyma
c – luźna wielokomórkowa pseudoparenchyma
d – wolna przestrzeń centralna

Sznury grzybniowe – ryzomorfy opieńki w glebie i wyrastające z nich

owocniki

ryzomorfy

owocnik

Posiew

Jest podstawową metodą diagnostyki bakteriologicznej i
mykologicznej, zarówno w mikrobiologii klinicznej, jak i
badawczej;

Jest to metoda uzyskania pojedynczych, odosobnionych kolonii
bakterii czy grzybów na podłożach mikrobiologicznych;

W zależności od metody i sposobu dokonania posiewu
umożliwia on jakościową lub ilościową ocenę uzyskanych
kolonii;

Narzędziem używanym najczęściej do posiewu są ezy (

igła

preparacyjna zakończona metalową pętelką);

Do posiewów, aby uzyskać wiarygodne wyniki, używamy
sterylnego sprzętu, a ezy nie powinny być gorące.