Uniwersytet Powszechny - instytucja szerzenia oświaty, która stawia sobie za cel popularyzację wiedzy oraz rozwijanie aktywności kulturalnej wśród szerokich kręgów społeczeństwa. Formami działania uniwersytetu powszechnego są przede wszystkim wykłady publiczne (ujęte w cykle tematyczne bądź luźne odczyty) oraz opieka nad działalnością samokształceniową i czytelnictwem.
Początki uniwersytet powszechny wiążą się z wykładami publicznymi zorganizowanymi w 1873 na Uniwersytecie w Cambridge.
Na ziemiach polskich uniwersytety powszechne powstawały na przełomie XIX i XX wieku. Pierwszy uniwersytet powszechny utworzony był w 1898- Uniwersytet Ludowy imienia A. Mickiewicza w Galicji.
W okresie międzywojennym uniwersytety powszechne tworzyły władze samorządowe, a także Towarzystwo Uniwersytetów Ludowych (TUL), Towarzystwo Uniwersytetu Robotniczego (TUR) i Towarzystwo Szkoły Ludowej.
Po 1945 uniwersytety powszechne prowadziły działalność w ramach TUL i TUR, a po połączeniu w 1948 - w ramach Towarzystwa Uniwersytetów Robotniczych i Ludowych, które to w 1950 roku przekształcono w Towarzystwo Wiedzy Powszechnej. Pierwszy Uniwersytet Powszechny TWP powstał w 1956 roku w Bydgoszczy. Pod koniec lat pięćdziesiątych działało w kraju już blisko 800 Uniwersytetów Powszechnych, głównie w środowisku wiejskim. Były to uniwersytety o charakterze ogólnym, realizujące cykle zajęć z różnych dziedzin wiedzy wybieranych w miarę dowolnie przez słuchaczy i kierowników placówek.
Celem UP jest:
udostępnianie i uprzystępnianie nauki, techniki, sztuki
wychowanie uczestników w kulturze naukowej
Chodzi o to, aby ludzi dorosłych wychowywać w klimacie nauki tak, by ja akceptowali, umieli zastosować jej wyniki w życiu codziennym, w pracy zawodowej, lepiej pojmowali otaczającą ich rzeczywistość i umieli ją przekształcać. UP spełnia także ważne zadanie społeczne, gdyż nie tylko kształci, lecz również wychowuje człowieka uspołecznionego, obywatelskiego, zaangażowanego w sprawy publiczne.
UP popularyzuje głównie wiedze ogólnokształcącą, choć często również praktyczną .
UP są placówkami bezinteresownego kształcenia. Najlepsze efekty osiąga się tam, gdzie bada się potrzeby oświatowe dorosłych i dostosowuje do nich programy.
(Agnieszka Bron – Wojciechowska)
Uniwersytet ludowy – to placówka oświatowa powoływana w celu szerzenia oświaty wśród dorosłej części społeczeństwa wiejskiego. UL otwarty jest dla każdego, kto skończył 18 r. ż. I posiada co najmniej wykształcenie podstawowe. Głównymi celami uniwersytetów ludowych miały być:
wychowanie obywatelskie i rozbudzanie świadomości narodowej,
kształcenie w harmonii z przyrodą, jak też szeroko pojęta edukacja regionalna.
Pierwszy uniwersytet ludowy powstał w 1844 w Rödding w Szlezwiku, założony z inicjatywy duńskiego poety i teologa N.F.S. Grundviga. Idea uniwersytetu ludowego szybko rozpowszechniła się w Europie i krajach całego świata.
Nauka w uniwersytecie ludowym odbywała się w systemie internatowym, słuchacze rekrutowali się w większości spośród pełnoletniej młodzieży chłopskiej.
W Polsce pierwszą placówką tego rodzaju była Ferma Pszczelarsko-Ogrodnicza Pszczelin koło Warszawy, założona w 1900 przez działaczkę ludową J. Dziubińską. Do wybuchu I wojny światowej we wszystkich trzech zaborach powstawały także inne internatowe szkółki rolnicze. Placówki uniwersytetu ludowego, oprócz podnoszenia poziomu oświaty ogólnej i wiedzy zawodowej, były w warunkach polskich szkołą uświadomienia narodowego, szczególnie w zaborze pruskim i rosyjskim.
W 1979 istniało 9 placówek uniwersytetu ludowego szkolących instruktorów oświatowo-kulturalnych. Ich liczbowy rozwój nastąpił po utworzeniu w 1981 Towarzystwa Uniwersytetów Ludowych i Komisji do Spraw Duszpasterstwa Rolników Episkopatu Polski. Nowo otwierane placówki mają charakter niestacjonarny. Pracę uniwersytetów ludowych powstałych przed 1981 koordynuje stowarzyszenie pod nazwą Polskie Uniwersytety Ludowe. W 1995 istniało łącznie 80 placówek uniwersytetów ludowych.
W dniu dzisiejszym istnieje w Polsce kilkanaście nurtów nawiązujących do tradycji uniwersytetów ludowych - zarówno świeckich, jak i kościelnych. Trafiają one ze swoją ofertą do coraz szerszych kręgów społeczeństwa, nie tylko w środowiskach wiejskich.
Uniwersytet Otwarty - idea otwartych uniwersytetów, realizująca założenia edukacji przez całe życie przywędrowała z Wielkiej Brytanii i obecnie jest bardzo popularna na całym świecie. W Polsce niestety, otwartych uniwersytetów jest nadal relatywnie mało. Pierwszy Otwarty Uniwersytet został założony w Wielkiej Brytanii w 1969 r. Przede wszystkim, stworzył dla dorosłych pracujących na niepełnym etacie możliwość studiowania na uniwersytecie. Na początku ograniczył nabór tylko do osób powyżej 21 roku życia. Poza tym, położono duży nacisk na przełamanie stereotypu, że nauczanie korespondencyjne musi być skazane na gorszą jakość. Dlatego poświecono dużo uwagi podnoszeniu jakości tej formy kształcenia, szczególnie materiałów dydaktycznych. Co ciekawe, koszt studiów był dużo niższy niż kształcenie studentów w campusie. Przez to, kształcenie stało się mniej elitarne i większa liczba osób mogła kształcić się na studiach wyższych. Obecnie w ten sposób kształci się w Wielkiej Brytanii około 200 tysięcy osób. W Polsce idea otwartego uniwersytetu nadal raczkuje, ale miejmy nadzieję, że z czasem takie formy kształcenia dla dorosłych, podobnie jak np. Uniwersytety Trzeciego Wieku będą coraz bardziej popularne i dostępne dla szerokiego grona odbiorców, którzy z różnych powodów, nie mogą skorzystać z innych form edukacji.
Uniwersytet Trzeciego Wieku – to placówka dydaktyczna dla osób w podeszłym wieku. Celem działania jest poprawa jakości życia osób starszych. Uniwersytet prowadzi różne formy kształcenia ustawicznego dla osób starszych: wykłady, seminaria, lektoraty języków obcych. Przy Uniwersytecie działają zespoły twórcze, np. literacki, pamiętnikarski, plastyczny, muzyczny. Prowadzona jest rehabilitacja ruchowa oraz organizowane obozy kondycyjne i wyjazdy krajowe i zagraniczne.
Zwiększająca się długość życia ludzi, a tym samym wzrost liczby osób w wieku starszym w populacji, zmniejszający się przyrost naturalny (szczególnie w krajach rozwiniętych), to znaczące zjawisko demograficzne końca XX i początku XXI wieku. Przemiany społeczne i techniczne powodują, iż starzejący się ludzie są wobec nich często bezradni i zagubieni. Powstała więc idea, by ludzie starsi (jeżeli tylko zechcą) mogli aktualizować swoją wiedzę, by mogli orientować się w zmieniającej się rzeczywistości, mogli być aktywni. W 1973 roku przy uniwersytecie w Tuluzie (Francja), utworzono placówkę dydaktyczną dla starszych osób nazwaną Uniwersytetem Trzeciego Wieku. W niedługim czasie na terenie całej Europy i poza nią zaczęły powstawać podobne placówki.
Dwa lata później powstaje jedna z organizacji działających na rzecz ludzi starszych o nazwie Międzynarodowe Stowarzyszenie Uniwersytetów Trzeciego Wieku. (Association International des Uniwersites du Traisem Age )(AIUTA). Jest ona międzynarodową organizacją skupiającą uniwersytety trzeciego wieku z całego świata. Jej celem jest promowanie edukacji osób starszych, wymiana wiedzy i doświadczeń pomiędzy uniwersytetami z różnych krajów, również prowadzenie badań na temat edukacji dorosłych.
W Polsce pierwszy Uniwersytet Trzeciego Wieku powstał już w latach 70, a dokładnie w 1975 roku w Warszawie. Pomysłodawcą jego utworzenia była prof. Halina Szwarz. Uniwersytet działa do dziś i liczy sobie około 1120 członków.
Obecnie w Polsce działa blisko 110 Uniwersytetów Trzeciego Wieku, które łącznie zrzeszają 25 tysięcy słuchaczy. Najliczniejszą grupą słuchaczy może się poszczycić UTW z Krakowa, w którym liczba słuchaczy wynosi ponad 1800.
W Polsce powstają trzy typy Uniwersytetów Trzeciego Wieku:
działające w strukturach bądź pod patronatem wyższej uczelni, kierowane najczęściej przez pełnomocnika rektora danej uczelni
powołane przez stowarzyszenia prowadzące działalność popularnonaukową,
inne, działające przy domach kultury, bibliotekach, domach dziennego pobytu, ośrodkach pomocy społecznej itp.
Obecnie osoby starsze stanowią prawie 13% polskiego społeczeństwa, a liczy się, że za 15 lat będą już stanowić 17% ogółu ludności w Polsce. Przemiany ekonomiczne, gospodarcze, sprawiły, że osoby te musiały rezygnować z dalszej edukacji, z przyczyn ekonomicznych czy losowych. W efekcie tego pozostają niezaspokojone takie potrzeby jak:
potrzeba samokształcenia,
potrzeba poznawania środowiska,
potrzeba poszerzania wiedzy i umiejętności,
potrzeba wykonywania społecznie użytecznych działań,
potrzeba bycia uznanym za część społeczeństwa, grupy,
potrzeba wypełnienia wolnego czasu,
potrzeba utrzymywania więzi towarzyskich,
potrzeba stymulacji psychicznej i fizycznej,
a także możliwość realizacji młodzieńczych marzeń, które były dotychczas nie do pogodzenia z życiem zawodowym i obowiązkami wobec rodziny.
Cele UTW
upowszechnianie inicjatyw edukacyjnych,
aktywizacja intelektualna, psychiczna, społeczna i fizyczna osób starszych,
poszerzanie wiedzy i umiejętności seniorów
ułatwianie kontaktów z instytucjami takimi jak służba zdrowia, ośrodki kultury, ośrodkami rehabilitacyjnymi i innymi
angażowanie słuchaczy w aktywność na rzecz otaczającego ich środowiska,
podtrzymywanie więzi społecznych i komunikacji międzyludzkiej wśród seniorów.