opr. [e-mail]

Architektura miast cywilizacji Indusu

- głównie na przykładzie cywilizacji Mohendżo-Daro i Harappa;

Mezopotamii i kultury mykeńskiej.

Miasta cywilizacji Indusu.

Miasta stworzone przez cywilizację Indusu zajmowały powierzchnię ok. 3

km

2

powierzchni. Posiadały rozległe cytadele, oraz otoczone były fortyfikacjami.

Cytadele często budowano na sztucznie usypanych, ceglanych platformach.

Brukowane ulice były zorientowane według kierunków świata oraz przecinały się

pod kątem prostym. Wszystko to sugeruje planowość całego założenia

urbanistycznego, co w świecie zachodnim znane jest dopiero od czasów

rzymskich. Potrafiono także skutecznie oddzielić przestrzeń prywatną od

publicznej (dzięki dziedzińcom i ogrodom) oraz strefę handlu od mieszkalnej

(wzdłuż ulic biegnących południkowo znajdowały się sklepy i warsztaty, zaś

równoleżnikowo - domostwa). W niektórych miastach widoczne jest ponadto

staranne rozplanowanie szerokości ulic.

Prywatne domostwa były najczęściej dwupiętrowe, kilkupokojowe

(najbiedniejsze miały 1 pokój z osobną łazienką, w Mohendżo-Daro liczba pokoi

wynosiła 2-20) oraz posiadały malowane lub pokryte kolorową gliną ściany.

Podobnie jak wielopomieszczeniowe budynki użyteczności publicznej (w tzw.

cytadelach), a także warsztaty, młyny, spichlerze i magazyny budowano je z

drewna oraz kamieni, lecz głównie z cegieł suszonych na słońcu lub wypalanych

w piecach. We wszystkich miastach istniał jednolity system wyrobu cegieł, w

którym standard dla cegły stosowanej do budowy domów wynosił na ogół 7:14:28

cm, zaś dla używanej przy konstrukcjach ziemnych 10:20:40 cm. Jest to pierwsze

w historii użycie wypalanych cegieł na tak wielką skalę.

Skonstruowany z tego materiału skomplikowany system kanalizacyjny, na

który składały się latryny, dreny i szamba, był podłączony do każdego domostwa,

zaś ścieki wyprowadzał na okoliczne pola. Wszystkie domy były wyposażone w

osobne łazienki oraz miały dostęp do wody pochodzącej z licznych studni (w

Mohendżo-Daro było ich ponad 700), położonych na terenie konkretnych

2

domostw, bądź na podwórzach poszczególnych sąsiedztw. Istniały także studnie

dostępne bezpośrednio z ulicy. Licznie odnajdywane, często uszczelnione

bitumem tzw. baseny (wykorzystywane być może jako łaźnie rytualne, zbiorniki

wody pitnej lub nieczystości) świadczą ponadto, iż higiena była utrzymywana w

miastach na bardzo wysokim poziomie.

Mezopotamia.

Najstarsze ślady to niewielkie osady złożone z glinianych domów na

planie koła. W tych półziemiankach odkryto kamienne podłogi i paleniska. Z

początkowym okresem neolitu związana jest kultura Dżarmo, datowana na

siódme tysiąclecie p.n.e. Odnaleziona osada złożona była z glinianych domów

budowanych na planie prostokąta. Domy miały po kilka pomieszczeń i podwórze.

Okres szóstego tysiąclecia p.n.e. to stopniowy rozwój osadnictwa na

terenach nizinnych. Z tych czasów pochodzą trzy kultury rolnicze, które

budowały domy z gliny zmieszanej z sieczką oraz z trzciny. Część domów

zdobiona była malowanymi pasami. W jednej z osad odkryto sklepienie nad

wejściem w formie łuku wykonanego z gliny.

Najokazalsze są osady kultury Samarra. Niektóre z nich otaczały rowy i

mury obronne wykonane z suszonej cegły. Część zbudowanych domów miała

plan w kształcie litery T. W jednej z osad odkryto pozostałości świątyni

zbudowanej na szczycie wzgórza otoczonego murem z gliny.

Na przełomie piątego i szóstego tysiąclecia (kultura Ubajd) ludność nadal

zamieszkiwała domy budowane z suszonej cegły i ręcznie lepiła ceramiczne

naczynia. W Eridu odnaleziono też ślady budowli sakralnej wzniesionej na planie

prostokąta.

W odnalezionych pozostałościach osad natrafiono także na świątynie

wznoszone na usypanych z ziemi platformach, licowanych cegłą. Świątynie w

planie prostokąta mają trzy pomieszczenia.

W połowie czwartego tysiąclecia kultura Ubajd przekształciła się w

kulturę Uruk. Końcowy okres kultury Uruk przypada na początek rozwoju

sumeryjskich miast-państw.

3

Wczesny Sumer

ś

ycie w nich skupione było wokół kręgów świątynnych tzw. zigguratów.

Najstarsze świątynie tego typu miały trójdzielne wnętrza. Budowle wznoszone

były najczęściej z suszonej cegły. Ściany świątyń z zewnątrz zdobione były

lizenami (Lizena - płaski, pionowy występ w murze zewnętrznym.) Wokół

ś

wiątyń wznoszono mury zdobione mozaiką z ceramicznych stożków barwionych

na kolor niebieski lub żółtozielony. Badania archeologiczne doprowadziły też do

odkrycia budowli wzniesionych z płyt gipsowych lub wapiennych. W miastach

spotyka się dwa kręgi świątynne. Jeden z nich, to ziggurat poświęcony bogu nieba

Anu, drugi to świątynia poświęcona bogini Inanie (Nini-Zaza). Ta druga

ś

wiątynia wznoszona była na innych założeniach. Przypominała ona dom

mieszkalny. Pomieszczenia otaczał dziedziniec, na którym umieszczono święty

kamień – betyl. Sanktuarium połączone było z dziedzińcem portykiem. Na

przeciwległym boku umieszczono pomieszczenia kapłanów.

Okres staro sumeryjski.

XXVIII wiek p.n.e. - powstają pierwsze pałace. Najstarsze pozostałości

pałacu odnaleziono w pobliżu miasta Kisz (Tell al.-Uhaimir). Jest to budowla

złożona z dwóch części rozdzielonych grubym murem. Starsza z nich, to

monumentalny dom mieszkalny na planie prostokąta z centralnym kwadratowym

dziedzińcem. Część późniejsza, to też kilka pomieszczeń na planie prostokąta.

Największe z nich ma salę z czterema ceglanymi kolumnami i dobudowany

portyk. Ozdobą ścian jest fryz przedstawiający jeńców. Miasta tego okresu to

skupiska domów mieszkalnych sytuowanych przy wąskich, krętych ulicach.

Domy mieszkalne wznoszone na południu to budowle na planie prostokąta z

wewnętrznym

dziedzińcem.

Domy

północy

nie

miały

wewnętrznych

dziedzińców. Dzielnice mieszkaniowe zajmowały około 1/3 powierzchni miast.

Kolejna trzecia część obszaru to ogrody i nekropole. Na pozostałej części miasta

wznoszono budowle oficjalne. Nad nimi górował zigguart z niewielką świątynią

na najwyższej platformie. Drugą, większą świątynię budowano najczęściej w

pobliżu wieży. Wokół stawiano magazyny, pomieszczenia dla kapłanów itp. Ta

część miasta otaczana była murem. Z czasem przekształciła się w warownię.

4

Budowle tego okresu wznoszono najczęściej z cegły suszonej lub wypalanej,

czasem z kamienia. Spoiwem był muł albo smoła. Budowle nie należały to

trwałych. Przez to często na gruzach poprzedniej, po zrównaniu i podwyższeniu

platformy, stawiano kolejną świątynię.

Okres akadyjski

Około 2400 roku p.n.e. po przejęciu władzy przez Semitów, sztuka i

kultura sumeryjska nadal żyła. Akadowie rozszerzyli obszar jej oddziaływania

oraz podporządkowali ją swoim pojęciom estetycznym. Pismo Z zachowanych

zabytków architektury odnaleziono dwie świątynie w Esznunna oraz twierdzę

Naramsina w Tell Brak. Świątynie zbudowane były na planie prostokąta, bez

dziedzińców. Przypominały swoim wyglądem wcześniejsze budowle wznoszone

w północnej części kraju (jednonawowe z przedsionkiem, bez dziedzińca

wewnętrznego). Twierdza Naramsina zbudowana była na planie kwadratu o boku

100,0 m. Wewnątrz mieściło się sześć dziedzińców i wiele, umieszczonych

równolegle do siebie, wąskich pomieszczeń. Budowla otoczona była murem

grubości 10,0 m. Do wnętrz prowadziła jedna brama umieszczona pomiędzy

dwoma wieżami. Pierwszy dziedziniec był największy. Najprawdopodobniej było

to miejsce postoju zwierząt i karawan. Otaczające go pomieszczenia pełniły

funkcje magazynów. Pozostałości podobnej twierdzy znaleziono w Aszur w

północnej Mezopotamii.

Renesans sumeryjski.

Po odrodzeniu się miasta-państwa Lagasz i Ur - pod panowaniem króla

Urnammu zostały odnowione stare budowle, powstały też nowe. Miasta stały się

bardziej okazałe. Domy mieszkalne często budowane były jako piętrowe,

wyposażone w kanalizację i z dziedzińcami wyłożonymi cegłą. Nadal centralnym

miejscem każdego miasta był ziggurat. Najlepiej zachowana budowla tego typu,

wzniesiona za czasów Urnammu, znajduje się w Ur. Jest to świątynia poświęcona

bogu księżyca Nannie. Zbudowano ją na planie prostokąta o wymiarach 43,0 x

65,0 m. Rdzeń składał się z cegły suszonej i był obłożony wypalaną cegłą. Na

najwyższym tarasie stała mała świątynia, do której prowadziły schody. Tarasy

5

połączone były pochylniami. Pochylone ściany zdobione były niszami i lizenami.

Na pierwszy taras prowadziły trzy szerokie ciągi schodów połączone w

przelotowej bramie. Zigguarty z czasem stawały się coraz wyższe. W świątyniach

i pałacach tego okresu pojawiła się tendencja do zachowania symetrii i amfilady

pomiędzy pomieszczeniami. (Amfilada - szereg pomieszczeń połączonych ze

sobą drzwiami umieszczonymi w jednej linii). Po raz pierwszy zaczęto wznosić

ś

wiątynie dla władców pochowanych w podziemnych grobowcach pod tymi

ś

wiątyniami.

Sztuka świata. t.1 Praca zbiorowa. Wydawnictwo Arkady 1989 r.

Kultura Mykeńska

Do największych odkrytych zabytków związanych z sztuką mykeńską

należą twierdze w Mykenach, Pylos i Tirynsie. Były to położone najczęściej na

pagórkach, otoczone potężnymi murami obronnymi warownie budowane na

planie zbliżonym do prostokąta. Czas ich powstania i rozbudowy określany jest na

wieki XVI – XI p.n.e. Mury obronne stawiane były w konstrukcji murów

cyklopowych

(skonstruowany

z

wielkich,

nie

obrobionych

kamieni

dopasowanych do siebie w miarę możliwości. Luki między nimi wypełnione są

ziemią oraz drobnymi kamieniami). Wąskie wejścia uniemożliwiały wtargnięcie

większej ilości osób na tereny wewnętrzne, a tajemne przejścia stanowiły

dodatkowe zabezpieczenie w przypadku oblężenia. Do wnętrza prowadziła

monumentalna brama (np. Lwia Brama w Mykenach). W porównaniu do pałaców

kreteńskich zmniejszeniu uległ centralny dziedziniec. Najważniejszym elementem

stał się megaron usytuowany na głównej osi założenia cytadeli. Był to

jednoizbowy, prostokątny budynek do którego wchodziło się przez kolumnowy

przedsionek umieszczony na krótszej ścianie.. Strop megaronu wsparty był na

czterech kolumnach, pośrodku umieszczano palenisko nad którym znajdował się

otwór

w

dachu

do

odprowadzenia

dymu.

Posadzki

pomieszczeń

reprezentacyjnych oraz megaronu zostały wyłożone kamiennymi płytami.

Ś

ciany cytadeli w Mykenach i Tirynsu ozdobione były freskami wykonanymi w

tej samej technice, co malowidła odkryte w Knossos, podobna jest paleta barw i

6

stroje kobiet, jednak tematyka jest inna. Sceny przedstawiają polowania, wymarsz

oddziałów wojsk.

Na terenie cytadeli znajdowały się także wydzielone pomieszczenia dla królowej,

łazienki,

kapliczki,

archiwa

z

tabliczkami,

magazyny,

pomieszczenia

gospodarcze.

Sztuka świata, t. 2 Wydawnictwo Arkady 1990 r.

K. Michałowski, Jak Grecy tworzyli sztukę. Wiedza Powszechna 1970 r.