Ewa Furmanek

Homo (non)oeconomicus

czyli o decyzjach bardzo (nie)ekonomicznych

[2]

Czy my

ś

lisz racjonalnie?

Zdarzyło ci si

ę

siedzie

ć

na zaj

ę

ciach z mikroekonomii i zachodzi

ć

w głow

ę

, jak to mo

ż

liwe,

ż

e

wła

ś

nie udało ci si

ę

wyliczy

ć

czyj

ąś

u

ż

yteczno

ść

ze zjedzenia 3 p

ą

czków? Czy w

rzeczywisto

ś

ci te

ż

mo

ż

esz dokona

ć

optymalnego wyboru stosuj

ą

c po prostu matematyczny

algorytm? Współczesna ekonomia zakłada istnienie homo oeconomicusa, człowieka

racjonalnego, który podejmuj

ą

c decyzje d

ąż

y do maksymalizacji u

ż

yteczno

ś

ci. Jest to

uproszczony model, w którym celowo ignorujemy „tarcie” –wpływ otoczenia i innych

czynników na nasze wybory i preferencje tak,

ż

eby poddawały si

ę

obliczeniom. Czy takie

uproszczenia nie zniekształcaj

ą

jednak wyniku? Czy istotnie mo

ż

na zało

ż

y

ć

,

ż

e ludzie s

ą

racjonalni?

Zdarzyło Ci si

ę

kiedy

ś

wzi

ąć

udział w losowaniu Lotto? Prawdopodobie

ń

stwo trafienia

„szóstki” to około 1 do 14 milionów. Dzisiaj wyprowadzasz nowiutki samochód z salonu? To

najsmutniejszy dzie

ń

w „

ż

yciu” Twojego auta –wła

ś

nie traci on lwi

ą

cz

ęść

swojej warto

ś

ci.

Kupiłe

ś

aparat z ekranem Hyper Crystal III, procesorem TruePic III i sensorem Live MOS,

który teraz le

ż

y w szafie, bo nie masz poj

ę

cia, jak tym ustrojstwem zrobi

ć

zdj

ę

cie?

Głosowałe

ś

w wyborach? W Stanach Zjednoczonych, przeanalizowano ponad 40 000

wyborów do parlamentów stanowych, w których oddano ł

ą

cznie około miliarda głosów. O

wyniku tylko siedmiu z nich zadecydował pojedynczy głos.

Nie mam zamiaru udowadnia

ć

,

ż

e wszyscy ludzie s

ą

nieracjonalni, a na ich

ż

ycie składa si

ę

suma przypadkowych wyborów. Twierdz

ę

jednak,

ż

e nasza racjonalno

ść

jest ograniczona.

Jeste

ś

my w stanie dokładnie przeanalizowa

ć

problem decyzyjny składaj

ą

cy si

ę

z kilku

alternatyw. A co w przypadku, gdy problem jest skomplikowany, wieloaspektowy? Nie

b

ę

dziesz miał problemu, by podj

ąć

decyzj

ę

o tym, co zje

ść

na

ś

niadanie, gdy w lodówce jest

jogurt, troch

ę

mleka i jajka. Nie b

ę

dziesz musiał si

ę

te

ż

długo zastanawia

ć

–jecha

ć

tramwajem czy i

ść

pieszo, gdy chcesz si

ę

dosta

ć

z Mokotowa na Prag

ę

. Tego typu decyzje

nie nale

żą

do wyj

ą

tkowo zło

ż

onych, wi

ę

c w zale

ż

no

ś

ci o tego, jakie s

ą

Twoje preferencje,

dokonasz optymalnego wyboru. Ale niestety (a mo

ż

e na szcz

ęś

cie?)

ż

ycie nie składa si

ę

tylko z tego typu problemów. Wybór pracy, partnera

ż

yciowego, domu – to nie s

ą

ju

ż

tak

proste decyzje a to wła

ś

nie one, a nie to, co zjemy na

ś

niadanie, decyduj

ą

o poziomie naszej

szcz

ęś

liwo

ś

ci.

Ekonomia behawioralna pozwala bada

ć

to, co nie mie

ś

ci si

ę

w sztywnych ramach ekonomii

klasycznej, dzi

ę

ki temu,

ż

e zakłada istnienie prawdziwego człowieka, a nie – racjonalnego

robota. Niezliczone eksperymenty, przeprowadzone przez naukowców, stawiaj

ą

pod

znakiem zapytania to, czy podstawowe zało

ż

enia klasycznej ekonomii nie wymagaj

ą

[3]

modyfikacji. Czy faktycznie psychika ludzka jest na tyle nieskomplikowana,

ż

e wystarczy

zało

ż

y

ć

,

ż

e ludzie s

ą

racjonalni? Czy to mo

ż

liwe,

ż

e nasze zachowania wpisuj

ą

si

ę

w proste

matematyczne algorytmy?

Jak podejmujesz decyzje?

Chcesz kupi

ć

samochód.

ś

eby dokona

ć

jak najtrafniejszego wyboru zapewne b

ę

dziesz

starannie analizował dost

ę

pne opcje, zestawiał parametry. Wówczas, zapewne uda Ci si

ę

wybra

ć

najlepszy, je

ś

li b

ę

dziesz porównywał ze sob

ą

np. 4 ró

ż

ne cechy wybranych aut i

dodatkowo miał czas na analiz

ę

. A co, je

ś

li ka

ż

dy z samochodów, które bierzesz pod uwag

ę

jest opisany przez 12 cech, a Twój czas jest ograniczony, bo w jednym z salonów tylko

dzisiaj obowi

ą

zuje promocja?

Decyzje mało zło

ż

one warto podejmowa

ć

ś

wiadomie, gdy

ż

w takim przypadku jeste

ś

my w

stanie ogarn

ąć

wszystkie aspekty dost

ę

pnych alternatyw. We

ź

my na przykład wybór

odpowiedniego szamponu do włosów. Mało kto b

ę

dzie musiał si

ę

długo zastanawia

ć

, który

szampon b

ę

dzie najlepszy dla niego.

Nazwa szamponu

X

Y

Z

Przeznaczenie

włosy suche

włosy normalne

włosy przetłuszczaj

ą

ce si

ę

Zapach

Migdałowy

Kwiatowy

Ziołowy

Cena

15 zł

13,50 zł

17,50

Pojemno

ść

opakowania

250 ml

200 ml

300 ml

W rzeczywisto

ś

ci jednak, najwa

ż

niejsze wybory, jakich dokonujemy w

ż

yciu, wcale nie s

ą

łatwe. S

ą

to zazwyczaj problemy wieloaspektowe, zło

ż

one. Dost

ę

pne opcje nie s

ą

albo

czarne albo białe, zazwyczaj przybieraj

ą

ró

ż

ne odcienie szaro

ś

ci. Zwykle, nie mamy te

ż

nieograniczonej ilo

ś

ci czasu na zastanowienie i analiz

ę

. Musimy działa

ć

szybko, bo inaczej

kto

ś

inny, przed nami, „sprz

ą

tnie” nam okazj

ę

sprzed nosa. Jak w takich warunkach podj

ąć

trafn

ą

decyzj

ę

? Nasza

ś

wiadomo

ść

ma jedn

ą

zasadnicz

ą

wad

ę

– jest ograniczona. O ile nie

mamy problemu ze

ś

wiadom

ą

analiz

ą

prostych problemów, o tyle w przypadku problemów

zło

ż

onych, okazuje si

ę

,

ż

e

ś

wiadomo

ść

to za mało.

Przeprowadzono eksperyment na dwóch grupach osób. Uczestnicy obydwu grup mieli to

samo zadanie: wybra

ć

najlepszy samochód na podstawie cech, którymi auta były opisane.

Cechy te były albo pozytywne albo negatywne. W grupie A samochody zostały opisane

poprzez 4 cechy. W grupie B auta zostały opisane poprzez 12 cech. Nast

ę

pnie zarówno

grup

ę

A jak i grup

ę

B podzielono na dwie grupy. Grupa A

1

oraz B

1

miały czas na

zastanowienie si

ę

(4 minuty) i podj

ę

cie

ś

wiadomej decyzji. Grupie A

2

oraz B

2

uczestnicy byli

[4]

rozpraszani przez 4 minuty (rozwi

ą

zywali anagramy) a nast

ę

pnie mieli dokona

ć

wyboru.

Wyniki do

ś

wiadczenia przedstawia wykres.

Oczywi

ś

cie, uczestnicy grupy A

1

oraz B

1

to ci,

którzy dokonywali wyboru

ś

wiadomie, po

ś

wi

ę

caj

ą

c

kilka minut czasu na zastanowienie. Uczestnicy grupy A

2

oraz B

2

, to tacy, którzy tylko przez

to,

ż

e byli rozpraszani, nie byli w stanie podj

ąć

ś

wiadomej decyzji, nie mieli czasu na

przemy

ś

lenia. Przeprowadzony eksperyment dowodzi,

ż

e w sprawach prostych,

najtrafniejszego dokonamy

ś

wiadomie podejmuj

ą

c decyzj

ę

. Natomiast, je

ś

li chodzi o sprawy

bardziej zło

ż

one, najlepiej zrobimy, je

ś

li nie b

ę

dziemy si

ę

kierowa

ć

racjonalnymi

przemy

ś

leniami, na które cz

ę

sto nie ma czasu, ale je

ś

li pozostawimy podj

ę

cie decyzji naszej

pod

ś

wiadomo

ś

ci, bo ona jest w stanie zsynchronizowa

ć

wi

ę

cej informacji ni

ż

nasza

ś

wiadomo

ść

.

Wyci

ą

gaj

ą

c wnioski z powy

ż

szego do

ś

wiadczenia wyobra

ź

sobie,

ż

e jest stycze

ń

, trwa sesja.

Jest godzina 22:00, a Ciebie czeka jutro egzamin z teorii podejmowania decyzji. Jeszcze w

ogóle si

ę

nie uczyłe

ś

. Co powinna zrobi

ć

osoba, chc

ą

ca uzyska

ć

jak najlepszy wynik na

egzaminie? Uczy

ć

si

ę

cho

ć

by cał

ą

noc? Czy mo

ż

e przeczyta

ć

wymagany materiał kilka razy

i pój

ść

spa

ć

?

Czy u

ż

ywanie pod

ś

wiadomo

ś

ci w podejmowaniu decyzji mo

ż

na nazwa

ć

racjonalnym

zachowaniem? Czy wpisuje si

ę

ono w jaki

ś

schemat lub algorytm?

Podejmuj

ą

cy decyzj

ę

ś

wiadomie

Podejmuj

ą

cy decyzj

ę

pod

ś

wiadomie

[5]

Ty decydujesz?

Oto jedna z ofert, jaka pojawiła si

ę

w ostatnim czasie w Gazecie Wyborczej:

Kolekcja "Woody Allen"

Agora prezentuje kolekcj

ę

20 filmów Woody’ego Allena, które - jak podejrzewa wydawca - doprowadz

ą

widzów do łez. Allen to

fechtmistrz ci

ę

tej riposty, bezlitosnej karykatury i błyskotliwej satyry. Czasami jednak do

ś

miechu widzom nie b

ę

dzie. Bo Allen,

cho

ć

cieszy si

ę

sław

ą

króla komedii, tworzy te

ż

dramaty. Niemniej inteligentne, cho

ć

powa

ż

ne i daj

ą

ce do my

ś

lenia.

Przy zamówieniu całej kolekcji (tomy 1-20), zamiast 597,40 zł zapłacisz 524,40 zł.
Oszcz

ę

dzasz 73 zł!

Wysyłka gratis!
ZAMÓW:

Woody Allen (tomy 1 do 20): 524,40 zł

Woody Allen (tomy 2 do 20): 504,53 zł

Cena pojedynczego tomu: 29,87 zł

Dlaczego Gazeta oferuje nam zakup tomów od pierwszego do dwudziestego oraz od

drugiego do dwudziestego? Jaki jest sens takiego ró

ż

nicowania ofert? Czy my

ś

lisz,

ż

e w

interesie Gazety jest, aby czytelnicy wybierali drug

ą

ofert

ę

? Co Wyborcza mogłaby zyska

ć

na tym,

ż

e w jej magazynach zalegałyby niezliczone egzemplarze jednego filmu?

Czy lubisz to słodkie uczucie,

ż

e dokonałe

ś

korzystnego zakupu? To miłe wra

ż

enie,

ż

e

opłacało si

ę

? Mało kto z nas lubi przepłaca

ć

. Wolimy raczej, gdy zakupy utwierdzaj

ą

nas w

przekonaniu o naszym sprycie, przebiegło

ś

ci. Udało nam si

ę

przecie

ż

zidentyfikowa

ć

i

wybra

ć

najlepsz

ą

z opcji. Mówimy – ale trafiłem okazj

ę

! Ale dlaczego wybrali

ś

my wła

ś

nie t

ę

,

a nie inn

ą

ofert

ę

? Odpowied

ź

brzmi: wzgl

ę

dno

ść

. Przez całe nasze

ż

ycie porównujemy. W

szkole – swoje oceny, z ocenami kolegi z ławki, w pracy – swoje stanowisko, pensj

ę

, ze

stanowiskiem i pensj

ą

znajomych w tym samym wieku. Nasze dzieci porównujemy z dzie

ć

mi

przyjaciół. Nasz samochód, z autem s

ą

siada. Lubimy, gdy w porównaniu do innych, my

mamy lepiej. Podj

ę

li

ś

my korzystniejsze decyzje.

Dlaczego Gazeta oferuje zakup tomów od pierwszego do dwudziestego oraz od drugiego do

dwudziestego? A wła

ś

nie po to,

ż

eby

ś

my mieli do czego porówna

ć

swój wybór. Ró

ż

nica

cenowa mi

ę

dzy opcj

ą

pierwsz

ą

(tomy 1-20) a opcj

ą

drug

ą

(tomy 2-20) wynosi 19,87 zł. Cena

pojedynczego tomu to 29,87 zł. Prosty rachunek ekonomiczny podpowiada nam,

ż

e

wybieraj

ą

c pierwsz

ą

ofert

ę

„zarabiamy” 10 złotych. Czy jest tak faktycznie? W opcji pierwszej

cena jednego tomu wynosi 524,40 (cena kompletu) : 20 (ilo

ść

tomów w komplecie) = 26,22

zł. W opcji drugiej cena pojedynczego tomu wynosi 504,53 : 19 =26,55 zł. W takim razie

ró

ż

nica cenowa pomi

ę

dzy pojedynczym tomem z pierwszej i drugiej oferty wynosi 33 grosze.

A 33 grosze to ju

ż

nie to samo, co 10 złotych… Gazeta zamieszcza obydwie oferty po to,

[6]

by

ś

my mieli co do czego porównywa

ć

i w efekcie wybrali tak, jak

ż

yczy sobie tego Wyborcza,

czyli wybrali opcj

ę

pierwsz

ą

.

Homo oeconomicus d

ąż

y do optymalizacji zysku. No dobrze, ale kto decyduje o tym, co jest

dla niego optymalne? On sam? Kupiłby

ś

kolekcj

ę

filmów Woody’ego Allen’a, bo zawsze o

niej marzyłe

ś

, czy raczej dlatego,

ż

e trafiłe

ś

na okazyjn

ą

ofert

ę

Wyborczej? A ta oferta jest

ograniczona, trwa tylko jaki

ś

czas, musisz si

ę

spieszy

ć

… Wobec tego, czy Twoj

ą

potrzeb

ę

kupna danej rzeczy generujesz sam, czy mo

ż

e jest ona generowana przez firmy, które

„subtelnie” Ci sugeruj

ą

, jakich produktów potrzebujesz do szcz

ęś

cia?

Niech podsumowaniem, dla tego rozdziału b

ę

dzie cytat z The New York Times z 1939 roku:

„Telewizja nigdy nie stanie si

ę

powa

ż

nym rywalem dla radia, bo ludzie, by ogl

ą

da

ć

telewizj

ę

musieliby siedzie

ć

na kanapach z oczami przyklejonymi do monitora. Przeci

ę

tna

ameryka

ń

ska rodzina nie ma na to czasu.”

No có

ż

, przeci

ę

tna ameryka

ń

ska rodzina nie miała czasu (ani potrzeby) siedzie

ć

godzinami

przed telewizorem dopóki producenci telewizorów nie powiedzieli konsumentom,

ż

e to

jednak jest ich realna potrzeba… Dzisiaj w ponad połowie ameryka

ń

skich domów s

ą

wi

ę

cej

ni

ż

trzy telewizory.

Głosujesz w wyborach?

Liczy się każdy głos!

Nie idąc na wybory, głosujesz na najgorszego kandydata.

Zmień kraj. Idź na wybory!

Parlament. Zrób to sam.

Znasz te hasła? Niemal przed ka

ż

dymi wyborami, w licznych kampaniach społecznych,

jeste

ś

my zach

ę

cani do oddania głosu. Mimo to, w ostatnich, czerwcowych (07.06.2009)

wyborach do parlamentu europejskiego frekwencja wyborcza wyniosła 20,8% i była jedn

ą

z

najni

ż

szych, w porównaniu do innych krajów europejskich. Smutne? A mo

ż

e wr

ę

cz

przeciwnie?

[7]

Co zyskujesz głosuj

ą

c? Zmieniasz kraj? „Robisz” parlament? Twój głos sprawia,

ż

e Polsk

ą

rz

ą

dz

ą

najlepsi, najbardziej kompetentni? Szansa,

ż

e pojedynczy głos wpłynie na wynik

wyborów jest bardzo nikła. Musieliby

ś

my by

ć

, delikatnie mówi

ą

c, naiwni wierz

ą

c,

ż

e tak

wła

ś

nie jest. Zastanówmy si

ę

nad kosztami, jakie ponosimy bior

ą

c udział w głosowaniu:

1. Koszt alternatywny straconego czasu. Pomy

ś

l ile rzeczy mógłby

ś

zrobi

ć

w czasie, który

po

ś

wi

ę

casz na wybory!

2. Koszt energii –chodz

ą

c spalamy około 200 kalorii na godzin

ę

. Pomy

ś

l, ile sił witalnych

tracimy id

ą

c do urny wyborczej!

3. Koszt finansowy –doje

ż

d

ż

asz do miejsca, gdzie mo

ż

esz odda

ć

głos? Autobusem? Bilet

jednorazowy -2,80 zł. Samochodem? 4 zł za litr paliwa.

Mo

ż

e doprowadzi

ć

to do wniosku,

ż

e koszty, jakie ponosimy,

ż

eby odda

ć

głos znacznie

przewy

ż

szaj

ą

zysk wynikaj

ą

cy z wzi

ę

cia udziału w wyborach. W takim razie, mo

ż

e

powinni

ś

my si

ę

cieszy

ć

z tradycyjnie ju

ż

niskiej frekwencji wyborczej w Polsce, bo z tego

wynika,

ż

e jeste

ś

my jednym z najbardziej racjonalnych narodów europejskich!

Z ekonomicznego punktu widzenia,

ż

eby zwi

ę

kszy

ć

frekwencj

ę

wyborcz

ą

w Polsce,

nale

ż

ałoby zmniejszy

ć

koszty zwi

ą

zane z oddaniem głosu. Takiej próby podj

ę

ły si

ę

władze

Szwajcarii, wprowadzaj

ą

c w 1995 roku mo

ż

liwo

ść

głosowania za po

ś

rednictwem poczty. W

ten sposób koszt, jaki ponosił wyborca, zwi

ą

zany z udziałem w wyborach został znacznie

obni

ż

ony.

1. Zredukowano niemal do minimum kosztu straconego czasu. Wypełnienie karty wyborczej

w domu zajmuje nie wi

ę

cej ni

ż

kilka minut.

2. Zmniejszono wydatek energetyczny –kart

ę

wyborcz

ą

, obywatel otrzymywał poczt

ą

do

swojego domu, nie musiał ju

ż

nigdzie chodzi

ć

.

3. Wyborca nie ponosił równie

ż

kosztów finansowych zwi

ą

zanych z dojazdem do miejsca,

gdzie mógłby odda

ć

głos.

Efekt był zaskakuj

ą

cy –frekwencja spadła! Dlaczego? Okazuje si

ę

,

ż

e system głosowania

listownego eliminował najsilniejszy bodziec motywuj

ą

cy Szwajcarów do głosowania –presj

ę

społeczn

ą

. W mniejszych kantonach bowiem, gdy funkcjonował tradycyjny system

głosowania, ka

ż

dy mieszkaniec miasteczka wiedział, czy jego s

ą

siad poszedł na wybory czy

te

ż

nie. Wobec tego, brak udziału w wyborach mógł si

ę

wi

ą

za

ć

ze swego rodzaju

pot

ę

pieniem społecznym. Wprowadzenie głosowania listownego spowodowało, i

ż

ka

ż

dy

obywatel mógł zatai

ć

to, czy zagłosował czy te

ż

nie. Wyeliminowana została w ten sposób

presja społeczna, aby i

ść

do urn.

Okazuje si

ę

,

ż

e

ż

eby zrozumie

ć

mechanizm działania wyborcy nie wystarczy przeanalizowa

ć

kosztów, zwi

ą

zanych z wzi

ę

ciem udziału w wyborach. Trzeba te

ż

zwróci

ć

uwag

ę

na

[8]

konsekwencje, jakie poci

ą

ga za sob

ą

brak udziału w wyborach. A mo

ż

liwa konsekwencja nie

pój

ś

cia do urny jest jedna –swoiste pot

ę

pienie społeczne. Okazuje si

ę

,

ż

e w krajach, gdzie

społecze

ń

stwo obywatelskie jest silnie rozwini

ę

te, pomimo kosztów indywidualnych (stracony

czas, koszt energii i finansowy) –przeci

ę

tny obywatel zagłosuje w obawie przed społeczn

ą

dezaprobat

ą

. Nie b

ę

dzie optymalizował swojego osobistego zysku, zachowa si

ę

nieracjonalnie.

Obywatele nie wierz

ą

w to,

ż

e ich głos tak naprawd

ę

mo

ż

e co

ś

zmieni

ć

. Nie wierz

ą

te

ż

w to,

ż

e to oni „robi

ą

” parlament i zmieniaj

ą

kraj. Jednak wszyscy ulegaj

ą

ró

ż

nym presjom ze

strony otoczenia w obawie przed społecznym odrzuceniem. Mo

ż

e wobec tego, hasła

kampanii maj

ą

cych na celu podniesienie frekwencji wyborczej powinny raczej brzmie

ć

:

Pytałeś już sąsiada, czy zagłosował?

Ty wybierasz? O paradoksie demokracji

Stwierdzono,

ż

e demokracja jest najgorsz

ą

form

ą

rz

ą

du, je

ś

li nie liczy

ć

wszystkich innych form, których próbowano od czasu do czasu.

~ Winston Churchill

Gdy patrzysz na nowo wybranego prezydenta, to czy wierzysz,

ż

e fakt, i

ż

to wła

ś

nie on

został wybrany odzwierciedla preferencje obywateli? Czy to wła

ś

nie jego w demokratycznym

głosowaniu wybrała wi

ę

kszo

ść

? W ró

ż

nych krajach wyst

ę

puj

ą

ró

ż

ne systemy głosowania i

liczenia głosów. Wydawałoby si

ę

,

ż

e niezale

ż

nie od tego, który jest stosowany, wszystkie

powinny dawa

ć

ten sam rezultat, czyli wskazywa

ć

tego kandydata, którego popiera

wi

ę

kszo

ść

. Czy tak jest w rzeczywisto

ś

ci?

Przenie

ś

my si

ę

teraz do Stanów Zjednoczonych. Jest rok 1980, a kampania prezydencka, w

której głównymi rywalami s

ą

Reagan, Carter oraz Anderson trwa w najlepsze. Reagan,

najbardziej konserwatywny z wszystkich kandydatów, w sonda

ż

ach przedwyborczych cieszył

si

ę

45% poparciem, Cartera, najbardziej liberalnego, popierało 35% wyborców a Anderson,

kandydat niezale

ż

ny,

ś

wiatopogl

ą

dowo jednak bli

ż

szy Carterowi ni

ż

Reaganowi, cieszył si

ę

poparciem 20% wyborców. A jakie były wyniki wła

ś

ciwych wyborów?

Reagan -50,7% głosów,

Carter- 41% głosów,

Anderson -6,6% głosów poparcia.

[9]

Czy wyborcy naprawd

ę

wiedz

ą

, czego chc

ą

? Okazuje si

ę

,

ż

e w przypadku, gdy kandydatów

jest trzech lub wi

ę

cej, wyborcom cz

ę

sto zdarza si

ę

nie głosowa

ć

zgodnie ze swoimi

rzeczywistymi preferencjami. Głosuj

ą

strategicznie. Zwolennicy Cartera i Andersona,

wiedzieli,

ż

e w starciu z Reaganem,

ż

aden z ich „wybra

ń

ców” nie ma szans. Zagłosowali,

wi

ę

c nie zgodnie ze swoimi preferencjami,

ż

eby zapobiec wyborowi najgorszego według nich

kandydata, czyli Reagana. Ale czy w wyborach chodzi o to,

ż

eby zdyskwalifikowa

ć

najgorsz

ą

opcj

ę

, czy

ż

eby wybra

ć

najlepsz

ą

z nich? Bo to robi du

żą

ró

ż

nic

ę

.

W ró

ż

nych krajach wyst

ę

puj

ą

ró

ż

ne sposoby liczenia głosów i ró

ż

ne systemy głosowania.

Głosowanie wi

ę

kszo

ś

ciowe polega na tym,

ż

e ka

ż

dy wyborca ma prawo odda

ć

jeden głos

na jednego kandydata. W głosowaniu punktowym, ka

ż

demu wyborowi przyporz

ą

dkowana

jest pewna warto

ść

liczbowa, odzwierciedlaj

ą

ca preferencje wyborcy. Wynik otrzymujemy

poprzez zsumowanie wszystkich warto

ś

ci. Głosowanie w dwóch turach polega na tym,

ż

e

mi

ę

dzy dwoma opcjami, które zdobyły najwi

ę

ksz

ą

liczb

ę

głosów przeprowadzana jest

jeszcze dogrywka. Wydaje Ci si

ę

,

ż

e niezale

ż

nie od systemu głosowania, ka

ż

de z nich

powinno dawa

ć

ten sam wynik? W tabeli przedstawiona jest symulacja pewnego głosowania.

W pierwszej kolumnie wypisane zostały wszystkie mo

ż

liwe kombinacje preferencji

konsumentów.

Jakie byłyby wyniki takich wyborów w zale

ż

no

ś

ci od systemu zliczania głosów?

Głosowanie wi

ę

kszo

ś

ciowe:

A: 30+5=35
B: 20+5=25
C: 10+30=40

Głosowanie w 2 turach:
Do 2 tury przeszłaby rezolucja
A oraz C, bo w pierwszej turze
otrzymały one najwi

ę

ksz

ą

liczb

ę

głosów:
A: 35+20=55
C: 40+5=45

Głosowanie punktowe:
Przyjmujemy,

ż

e wybór najbar-

dziej preferowany punktowany
jest za 3 pkt., drugi wybór za 2
pkt, i ostatni za 1 pkt.:
A: 35(3)+30(2)+35=200
B: 25(3)+60(2)+15=210
C:40(3)+10(2)+50=190

Ka

ż

dy system głosowania daje nam innego zwyci

ę

zc

ę

. Czy mo

ż

na sprawi

ć

, by wyborcy

zagłosowali szczerze, zgodnie ze swoimi rzeczywistymi preferencjami? Jest jeszcze jeden

system głosowania –głosowanie popieraj

ą

ce. Ten system zakłada,

ż

e wyborca mo

ż

e

zagłosowa

ć

na dowoln

ą

liczb

ę

dopuszczalnych przez niego kandydatów. Takie zało

ż

enie

wyklucza korzy

ś

ci wyborcy, który głosuje niezgodnie ze swoimi preferencjami. W tych

Głosy popieraj

ą

ce

Preferencje

Liczba głosów

Pierwszy wybór

Drugi wybór

A, B, C

30

20

10

A, C, B

5

5

0

B, A, C

20

10

10

B, C, A

5

5

5

C, A, B

10

5

5

C, B, A

30

20

10

Razem

100

65

35

[10]

wyborach rozs

ą

dny wyborca zagłosuje na tych kandydatów, których uwa

ż

a za lepszych od

ś

redniej. Głosowanie na innych kandydatów nie ma sensu, bo przysparza dodatkowych

głosów tym startuj

ą

cym, którzy w opinii wyborcy s

ą

gorsi ni

ż

inni. Jak w takim razie

wygl

ą

dałby wynik naszych symulowanych wyborów w systemie głosowania popieraj

ą

cego?

→

A: 25+10+15=50

→

B:15+10+20=45

→

C:25+15+0=40

W tym systemie wygrywa opcja A. No dobrze, mo

ż

ecie zarzuci

ć

,

ż

e to s

ą

tylko symulowane

wybory, a liczby s

ą

specjalnie tak dobrane,

ż

e akurat przy ka

ż

dym systemie zliczania głosów

otrzymujemy inny wynik. Wró

ć

my w takim razie do wyborów w Stanach Zjednoczonych z

1980 roku. Wzi

ę

ło w nich udział 86 591 345 osób. W sonda

ż

ach przedwyborczych kandydaci

otrzymali odpowiednio:

→

Reagan 45% poparcia (38 966 105 głosów),

→

Carter 35% poparcia (30 306 971 głosów),

→

Anderson 20% poparcia (17 318 269 głosów),

Przy głosowaniu popieraj

ą

cym, zwolennicy poszczególnych kandydatów, nie musieliby ju

ż

u

ż

ywa

ć

ż

adnej strategii, bo w tym systemie nie daje im

ż

adnych korzy

ś

ci głosowanie, które

miałoby na celu wykluczenie z wy

ś

cigu którego

ś

kandydata. Po prostu postawiliby krzy

ż

yk,

przy ka

ż

dej osobie, któr

ą

dopuszczaj

ą

na fotel prezydenta. Za pewne spowodowałoby to,

ż

e

zwolennicy Andersona i Cartera, postawiliby krzy

ż

yk przy obydwu tych nazwiskach,

natomiast zwolennicy Reagana postawiliby krzy

ż

yk przy nazwisku Reagana i ewentualnie

Andersona. Jakie wtedy byłyby wyniki wyborów?

→

Reagan

38 966 105 głosów

→

Carter

30 306 971+17 318 269=47 625 240 głosów

→

Anderson 17 318 269+38 966 105=56 284 374 głosów

Gdyby w Ameryce obowi

ą

zywał taki system głosowania, zwyci

ę

zc

ą

wyborów

najprawdopodobniej zostałby Anderson(!). Który system prawidłowo odzwierciedla

preferencje wyborców? A Ty, przy udziale w nast

ę

pnych wyborach, jak

ą

strategi

ę

przyjmiesz? Jak racjonalnie podejmiesz decyzj

ę

, by mie

ć

pewno

ść

,

ż

e zagłosujesz tak, jak

tego naprawd

ę

chcesz?

Czy patrzysz uwa

ż

nie?

Podstawowym zało

ż

eniem ekonomii klasycznej jest to,

ż

e człowiek jest istot

ą

racjonaln

ą

.

Jednak przykłady jego nieracjonalnych zachowa

ń

i decyzji mo

ż

na by mno

ż

y

ć

praktycznie w

niesko

ń

czono

ść

. Dlaczego tak jest? Ekonomia klasyczna opiera si

ę

na uproszczeniach. Na

[11]

schematach, w których pomija si

ę

szczegóły, na algorytmach niewra

ż

liwych na detale. To

jest jej najwi

ę

ksza zaleta, ale i wada jednocze

ś

nie. Gdy zastanowisz si

ę

nad swoj

ą

codzienno

ś

ci

ą

znajdziesz w niej wiele pozornie nieistotnych szczegółów, które wpływaj

ą

na

Twoje decyzje. Czy wobec tego mo

ż

emy sobie pozwoli

ć

na luksus ignorowania detali?

Ekonomia behawioralna opiera si

ę

na obserwacji ludzkich zachowa

ń

takich, jakimi s

ą

, czyli

czasem te

ż

nieracjonalnych. Ale nieracjonalnych nie oznacza gorszych, a prawdziwych.

Ludzi nie da si

ę

wpisa

ć

w schematy. Nie da si

ę

nas opisa

ć

ż

adnym algorytmem. To

szczegóły tworz

ą

nasze

ż

ycie i maj

ą

decyduj

ą

cy wpływ na nasze wybory. Wystarczy tylko

patrze

ć

uwa

ż

nie, by je dostrzec –a Ty, czy patrzysz uwa

ż

nie?

[12]

Bibliografia:
1. Dan Ariely, Predictably Irrational. The Hidden Forces That Shape Our Decisions,
2. Steven D. Levitt, Stephen J. Dubner, Freakonomics: A Rouge Economist Explores the

Hidden Side of Everything,

3. Ap Dijksterhuis, On making the right choice: The deliberation–without–attention effect.
4. Ap Dijksterhuis, Pamela K. Smith, Rick B. van Baaren, Daniel H. J. Wigboldus, The

Unconscious Consumer: Effects of Environment on Consumer Behaviour,

5. Ap Dijksterhuis, Rick B. van Baaren, Katrin C.A. Bongers, Maarten W. Bos, Matthijs L.

van Leeuwen & Andries van der Leij, The rational unconsciuos: Conscious versus
unconscious thought in complex consumer choice,

6. Dustin P. Calvillo, Alan Penaloza, Are complex decision better left to the unconscious?

Further failed replications of the deliberation-without-attention effect,

7. James Patrick Gunning, Zrozumie

ć

demokracj

ę

. Wprowadzenie do teorii wyboru

publicznego

8. Lynn Arthur Steen, Election Mathematics: Do All Those Numbers Mean What They Say?
9. Martin Gardner,

The Last Recreations. Hydras, Eggs, and Other Mathematical

Mystifications