04 Przestrzeganie przepisow och Nieznany

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

MINISTERSTWO EDUKACJI

NARODOWEJ

Krzysztof Zamojski

Przestrzeganie

przepisów

ochrony

środowiska

przyrodniczego 321[02].O1.04

Poradnik dla ucznia

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2007

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Recenzenci:
mgr inż. Iwona Rogozińska
mgr inż. Eugeniusz Masalski

Opracowanie redakcyjne:
mgr inż. Krzysztof Zamojski

Konsultacja:
dr inż. Janusz Figurski
mgr Czesław Nowak

Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 321[02].O1.04
„Przestrzeganie przepisów ochrony środowiska przyrodniczego”, zawartego w programie
nauczania dla zawodu technik leśnik.

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

SPIS TREŚCI

1. Wprowadzenie

2. Wymagania wstępne

3. Cele kształcenia

4. Materiał nauczania

4.1. Zanieczyszczenia i przepisy prawne dotyczące ochrony powietrza, wód

i gleb

4.1.1. Materiał nauczania

4.1.2. Pytania sprawdzające

4.1.3. Ćwiczenia

4.1.4. Sprawdzian postępów

4.2. Podstawy prawne i realizacja ochrony przyrody w Polsce

4.2.1. Materiał nauczania

4.2.2. Pytania sprawdzające

4.2.3. Ćwiczenia

4.2.4. Sprawdzian postępów

4.3. Podstawy prawne i zasoby leśnictwa w Polsce

4.3.1. Materiał nauczania

4.3.2. Pytania sprawdzające

4.3.3. Ćwiczenia

4.3.4. Sprawdzian postępów

5. Sprawdzian osiągnięć

6. Literatura

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

1. WPROWADZENIE

Poradnik będzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy i zdobywaniu umiejętności

o zakresu ochrony środowiska przyrodniczego. Poznania, przestrzegania i stosowania
przepisów dotyczących ochrony środowiska.

W poradniku zamieszczono:

–

wykaz terminów i umiejętności, jakie powinieneś posiadać przed przystąpieniem
do nauki tego modułu,

–

wykaz umiejętności, jakie opanujesz podczas pracy z tym poradnikiem,

–

materiał nauczania, (do pracy na zajęciach),

–

ćwiczenia, które umożliwią Ci trwałe nabycie umiejętności praktycznych,

–

zestawy pytań, które pomogą Ci sprawdzić opanowanie podanych treści prowadzenia

–

sprawdzian postępów, który pomoże Ci przygotować się do pracy kontrolnej z całego
materiału nauczania,

–

wykaz literatury, z jakiej możesz korzystać podczas uczenia się.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Schemat układu jednostek modułowych

321[02].O1.02

Charakteryzowanie środowiska leśnego

321[02].O1.03

Charakteryzowanie zjawisk

klimatycznych oraz właściwości gleb

Moduł 321[02].O1

Podstawy zawodu

321[02].O1.04

Przestrzeganie przepisów ochrony

środowiska przyrodniczego

321[02].O1.01

Przestrzeganie przepisów bezpieczeństwa

i higieny pracy oraz ochrony

przeciwpożarowej

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

2. WYMAGANIA WSTĘPNE

Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:

−

charakteryzować systematyczny podział roślin,

−

rozróżnić gatunki roślin mających podstawowe znaczenie w gospodarce leśnej,

−

rozpoznawać gatunki roślin leśnych podlegające ochronie,

−

charakteryzować podział systematyczny zwierząt,

−

rozpoznawać chronione gatunki zwierząt leśnych,

−

wyjaśniać pojęcia i prawa genetyki oraz teorię dziedziczności.

−

określać biologiczne i gospodarcze znaczenie roślin i zwierząt w gospodarce leśnej,

−

interpretować podstawowe prawa i procesy ekologiczne,

−

określać strukturę ekosystemu i prawa rządzące jego funkcjonowaniem,

−

korzystać z różnych dostępnych źródeł informacji ogólnej i prawnej.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

3. CELE KSZTAŁCENIA

W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:

−

sklasyfikować zasoby przyrody,

−

scharakteryzować formy ochrony przyrody w Polsce,

−

określić gatunki roślin i zwierząt chronionych w Polsce,

−

rozpoznać gatunki zwierząt łownych w Polsce,

−

scharakteryzować zasoby leśne Polski i świata,

−

posłużyć się przepisami prawa dotyczącymi ochrony środowiska,

−

scharakteryzować zanieczyszczenia powietrza, wody i gleby,

−

określić przyczyny degradacji gleb oraz metody ochrony i rekultywacji,

−

zastosować przepisy prawa dotyczące ochrony lasów w Polsce,

−

scharakteryzować zasady racjonalnej gospodarki odpadami,

−

posłużyć się przepisami prawa dotyczącymi ochrony środowiska przed odpadami,

−

określić obszary ekologicznego zagrożenia w Polsce,

−

określić zasady współpracy z instytucjami i organizacjami społecznymi w zakresie
ochrony środowiska,

−

wyjaśnić zasady współpracy międzynarodowej na rzecz ochrony środowiska.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4. MATERIAŁ NAUCZANIA

4.1. Zanieczyszczenia i przepisy prawne dotyczące ochrony

powietrza, wód i gleb

4.1.1. Materiał nauczania

Ustawa „Prawo w ochronie środowiska” z dnia 27 kwietnia 2001r. ujednoliciła system

opłat za korzystanie ze środowiska i administracyjnych kar pieniężnych. W konsekwencji
nową regulacją w zakresie opłat i kar pieniężnych objęto korzystanie ze wszystkich
elementów środowiska, w tym wprowadzenie do wód lub ziemi ścieków i pobór wód
(dotychczas Prawo wodne), a także składowanie odpadów (uprzednio ustawa o odpadach).

Przyjęta została jednolita zasada, że korzystanie ze środowiska bez uzyskania

wymaganego pozwolenia lub innej w ustawie decyzji administracyjnej skutkuje
koniecznością ponoszenia podwyższonych opłat. W przypadku zaś z korzystania z zasobów
środowiska z naruszeniem warunków określonych w pozwoleniu lub innej decyzji
administracyjnej podmiot korzystający ze środowiska ponosi administracyjną karę pieniężną
(Prawo ochrony środowiska) „Zanieczyszczający płaci”. Ze względu na tę oczywistą prawdę,
iż przewidziane w Prawie ochrony środowiska opłaty, podwyższone jak również
administracyjne kary pieniężne, choć ujęte w jednym tytule i traktowane zbiorczo jako
finansowo-prawne środki ochrony środowiska, są w rzeczywistości prawnie bardzo różne.

Charakter prawny
Prawo ochrony środowiska, stanowi, że środki finansowo-prawne ochrony środowiska

stanowią w szczególności:

−

opłaty za korzystanie ze środowiska,

−

administracyjne kary pieniężne,

−

zróżnicowane stawki podatków i innych danin publicznych służące celom ochrony
środowiska.
Mimo takiej stylistyki przywołanego przepisu nie budzi wątpliwości, fakt że pojęcie

danin publicznych ma tutaj nadrzędne znaczenie. Mając powyższe na uwadze wyróżnia się
trzy rodzaje opłat:

−

opłaty (z nazwy) – będące w rzeczywistości podatkiem. Taki charakter miały opłaty
skarbowe pobierane od czynności cywilnoprawnych,

−

opłaty – będące częściową lub całkowitą rekompensatą za czynności organów
publicznych, opłaty skarbowe od zaświadczeń i zezwoleń, opłaty paszportowe,

−

opłaty – rekompensujące część lub całość kosztów usług niematerialnych. W tej właśnie
kategorii należy umieścić większość opłat z tytułu korzystania ze środowiska.
W podstawowym zakresie daniny publiczne wykazują wiele wspólnych cech. Są one

świadczeniami pieniężnymi w rozumieniu ustawy. Zgodnie bowiem z art. 217 Konstytucji
z 2 kwietnia 1997 roku „Nakładanie podatków, innych danin publicznych, określanie
podmiotów, przedmiotu opodatkowania i stawek podatkowych, a także zasad przyznawania
ulg i umorzeń oraz kategorii podmiotów zwolnionych od podatków następuje w drodze
ustawy”. Mają one ponadto charakter bezzwrotny i przymusowy. Opłaty uiszczane są
w związku z legalnym korzystaniem ze środowiska. Podkreśla się, iż spełniają one dwie
zasadnicze funkcje: prewencyjną kształtując wzorce legalnego zachowania, zachęca się za ich
pośrednictwem do postępowania zgodnie z tymi normami, tudzież redystrybucją realizowaną
przez tworzenie z opłat funduszy i przemieszczanie za ich pomocą środków finansowych
pomiędzy różnymi podmiotami i na cele związane z ochroną środowiska.

Powstanie zobowiązania do uiszczenia opłaty.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rozważając to zagadnienie można sobie wyobrazić dwa sposoby powstania takiego

zobowiązania:

−

poprzez wydanie i doręczenie decyzji ustalającej zobowiązanie do poniesienia opłaty
za korzystanie ze środowiska przez właściwy do tego organ,

−

bez uprzedniego doręczenia takiej decyzji, poprzez zaistnienie okoliczności, z którymi
przepisy prawa łączą powstanie takiego zobowiązania.
W takich przypadkach postępowanie w sprawie ustalenia wysokości opłaty było

najbardziej zbliżone do ogólnego postępowania administracyjnego, jako postępowania
w sprawach indywidualnych rozstrzyganych w drodze decyzji administracyjnej. Ten system
przyjmuje również Prawo ochrony środowiska stanowiąc, że podmiot korzystający
ze środowiska ustala we własnym zakresie wysokość należnej opłaty i wnosi ją na rachunek
właściwego urzędu marszałkowskiego. Przyjęcie takiego rozwiązania jest realizacją
dokonującej się ostatnich latach rewolucji techniki opodatkowania (podatkami i innymi
daninami publicznymi) wyrażającej się miedzy innymi w tym, że w coraz większym zakresie
stosuje się zasadę samoobliczania przez podmioty zobligowane do ich uiszczania, bez
wydawania w tej mierze decyzji konstytutywnych przez organy podatkowe. U podstaw takich
rozwiązań leży z jednej strony obdarzenie osób zobowiązanych do ponoszenia danin
publicznych zaufaniem publicznym, ale z drugiej nałożenie na nich obowiązku dołożenia
szczególnej staranności w obliczaniu wysokości tychże zobowiązań. Rola organu właściwego
w sprawach opłat za korzystanie ze środowiska koncentruje się na kontroli prawidłowości
samoobliczenia).

Obowiązki instrumentalne
Obowiązki instrumentalne nałożone na podmioty zobowiązane do ponoszenia opłat

za korzystanie ze środowiska polegają na obciążeniu tych ostatnich koniecznością
podejmowania pewnych działań, które mają służyć prawidłowemu wywiązywaniu się
z obowiązku głównego, jakim jest uiszczenie opłaty. O jednym z nich była już mowa. Innym
obowiązkiem równie istotnym jest prowadzenie, aktualizacji co kwartał, ewidencji
zawierającej odpowiednio:

−

informacje o ilości i rodzajach gazów lub pyłów wprowadzanych do powietrza oraz dane,
na podstawie których określono te ilości,

−

informacje o ilości i jakości pobranej wody powierzchniowej i podziemnej,

−

informacje o ilości, stanie i składzie ścieków wprowadzanych do wód i ziemi,

−

informacje o wielkości, rodzaju i sposobie zagospodarowania terenu, z którego
odprowadzane są wody opadowe lub roztopowe, ujęte w systemy kanalizacyjne,
pochodzące z powierzchni zanieczyszczonych, w tym centrów miast, terenów
przemysłowych i składowych, baz transportowych oraz dróg i parkingów o trwałej
nawierzchni (Prawo ochrony środowiska).
W zakresie zasad prowadzenia ewidencji odpadów Prawo ochrony środowiska odsyła

do przepisów Ustawy o odpadach, choć obowiązki związane z ewidencjonowaniem odpadów
pojawiają się również w innych miejscach tego aktu prawnego. W oparciu o prowadzoną
ewidencję podmiot korzystający ze środowiska sporządza i przedkłada marszałkowi
województwa wykaz zawierający dane wykorzystane do ustalania wysokości opłat. Wykaz
powyższy należy przedłożyć także wójtowi, burmistrzowi lub prezydentowi miasta
właściwemu ze względu na miejsce składowania odpadów. Nieprawidłowe wypełnienie
tychże zobowiązań jest nie tylko obwarowane ewentualnym wydaniem przez marszałka
województwa decyzji, w której wymierzy on opłatę na podstawie własnych ustaleń lub
kontroli oraz wyników kontroli wojewódzkiego inspektoratu ochrony środowiska, ale co
niezwykle istotne może rodzić odpowiedzialność wykroczeniową. Zgodnie z Prawem
ochrony środowiska podlega karze grzywny zarówno ten, kto będąc do tego obowiązany, nie

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

prowadzi wymaganej ewidencji, jak i ten, kto nie dopełnia obowiązku przedstawienia
wykazu.

Prawo ochrony środowiska stanowi, iż do uiszczania opłat za korzystanie ze środowiska

są zobowiązane podmioty korzystające ze środowiska.

Opłaty są ponoszone za działania prawem dozwolone. Prawo ochrony środowiska

wprowadza normę, w myśl której warunki korzystania ze środowiska określone są
w pozwoleniu zintegrowanym:

−

na wprowadzanie gazów lub pyłów do powietrza,

−

wodnoprawnego na wprowadzanie ścieków do wód lub do ziemi,

−

na emitowanie hałasu do środowiska,

−

na emitowanie pól elektromagnetycznych,

−

w pozwoleniu wodnoprawnym na pobór wód w rozumieniu ustawy – Prawo wodne.
Podmiotem obowiązanym do poniesienia opłaty za korzystanie ze środowiska jest

podmiot, którego dotyczy pozwolenie. Obligatoryjnie ponoszenie opłat za składowanie lub
magazynowanie odpadów ciąży na posiadaczu odpadów w myśl Ustawy o odpadach.

Zmiany w atmosferze spowodowane działalnością człowieka
Powietrze atmosferyczne określamy jako czyste wówczas, gdy zachowuje ono skład

chemiczny i cechy fizyczne zgodne z prawami przyrody. Obecnie takie powietrze możemy
uzyskać tylko w laboratorium. Działalność przemysłowa, rozwój komunikacji i ogrzewanie
mieszkań są źródłem zanieczyszczeń, które wraz z wiatrem rozprzestrzeniają się po całej
Ziemi. Spalanie coraz większej ilości surowców energetycznych spowodowało zmianę składu
chemicznego atmosfery ziemskiej. Zwiększyła się zawartość dwutlenku węgla i innych
gazów cieplarnianych. Przepuszczają one promieniowanie słoneczne, które dociera
do powierzchni Ziemi, pochłaniają zaś promieniowanie, które wysyła nagrzana Ziemia.
Następuje wtedy wzrost temperatury dolnych warstw atmosfery i zwiększa się efekt
cieplarniany.

Podejrzewa się, że wzrost przeciętnej temperatury powietrza naszej planety, jaki

obserwuje się w ostatnich 100 latach, spowodowany jest zagęszczeniem gazów
cieplarnianych w atmosferze. W wyniku dalszego ocieplenia dolnej warstwy atmosfery może
stopić się znaczna część lodowców górskich oraz lądolodów Antarktydy i Grenlandii. Wody
z ich topnienia mogą wtedy zasilić morza i oceany, których poziom podniesie się, zostaną
zalane nisko położone części lądów. Jednym z przejawów zmian klimatu jest także wzrost
częstotliwości zjawisk ekstremalnych (burz, deszczów nawalnych)

Niebezpiecznym zjawiskiem, którego następstw w pełni nie można przewidzieć, jest

niszczenie warstwy ozonowej chroniącej Ziemię przed szkodliwym promieniowaniem
ultrafioletowym Słońca. Nadmiar tego promieniowania jest zabójczy dla mikroorganizmów,
ponadto wywołuje różne choroby skóry i oczu

Do zmniejszenia zawartości ozonu w stratosferze, czyli tzw. „dziury ozonowej”

przyczyniają się wybuchy jądrowe, przeloty samolotów naddźwiękowych i związki
chemiczne emitowane przez przemysł. Za główne zagrożenie dla warstwy ozonu uważa się
freony, stosowane w aerozolach, urządzeniach chłodniczych i klimatyzacyjnych oraz
do produkcji materiałów izolacyjnych, rozpuszczalników i opakowań z tworzyw sztucznych.
Zmniejszenie zawartości ozonu obserwuje się przede wszystkim w rejonie bieguna
południowego, ale stopniowo zjawisko to obejmuje również licznie zamieszkałą półkulę
północną.

Dużym zagrożeniem dla środowiska przyrodniczego jest szybki wzrost emisji dwutlenku

siarki (SO

). W wyniku reakcji tlenków siarki z wodą zawartą w powietrzu powstaje kwas

siarkowy. Rozcieńczony wodą spada on na powierzchnię Ziemi jako kwaśny deszcz
lub śnieg. Kwaśne opady występują nie tylko na obszarach silnie uprzemysłowionych,
ale rozprzestrzeniają się również na cały świat. Kwaśna mieszanina spada na lasy Ameryki

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Północnej i Europy, powodując usychanie milionów drzew. Wiele jezior jest pozbawionych
życia, ich wody są bowiem zbyt kwaśne dla większości organizmów żywych: ślimaków,
owadów, ptaków, ryb i roślin.

Rozprzestrzenianie się zanieczyszczeń powietrza zależy m.in. od typu pogody. Najmniej

korzystna jest pogoda wyżowa, bezwietrzna, kiedy w przyziemnej warstwie powietrza
występuje inwersja termiczna, czyli wzrost jego temperatury w miarę wysokości
nad powierzchnią Ziemi. Utrzymuje się wtedy nad miastem osłona dymów o wysokim
stężeniu szkodliwych substancji. Powietrze przesycone spalinami oraz zanieczyszczeniami
pyłowymi w połączeniu z parą wodną tworzy trującą mgłę, czyli tak zwany smog,
obserwowany szczególnie często w obrębie wielkich aglomeracji miejsko-przemysłowych.
Przenika on do mieszkań nawet przy zamkniętych oknach. W okresach powstawania smogu
ograniczany jest ruch pojazdów samochodowych i wstrzymywana praca niektórych zakładów
przemysłowych. Skutki występowania smogu bywają katastrofalne. Do najtragiczniejszych
należy smog londyński, który w 1952 r. utrzymywał się nad miastem przez 4 dni. Z jego
powodu zmarło wskutek zatrucia około 4 tysięcy osób, a wiele tysięcy zachorowało. Jedną
z głównych przyczyn powstania smogu londyńskiego było duże nagromadzenie
zanieczyszczeń na skutek ogrzewania mieszkań węglem i drewnem. Po rozpowszechnieniu
ogrzewania gazowego, zagrożenie smogiem w Londynie znacznie zmalało.

Aby zmniejszyć stężenie zanieczyszczeń powietrza przy powierzchni Ziemi, buduje się

coraz wyższe kominy. Nie rozwiązuje to jednak problemu zanieczyszczeń, które w efekcie
przenoszone są przez wiatr na odległość setek kilometrów, zwiększając opad pyłu i stężenie
gazów na obszarach zupełnie pozbawionych przemysłu.

Straty społeczne, wynikające z zagrożenia zdrowia mieszkańców przez zanieczyszczenia

powietrza, są niewymierne. Zanieczyszczenia te mogą być przyczyną alergii, chorób układu
oddechowego, układu krążenia, nowotworów i niedorozwoju umysłowego u dzieci. W silnie
uprzemysłowionych rejonach wschodniej części Europy, Ameryki Łacińskiej i Azji dzieci
rodzą się z deformacjami, a śmiertelność niemowląt jest większa niż na obszarach rolniczych.
Nasilają się choroby dziedziczne i przewlekłe.

Nadmierne stężenie zanieczyszczeń atmosfery powoduje również poważne straty

materialne. Duże stężenia dwutlenku siarki przyspieszają procesy korozji nie tylko maszyn
i urządzeń zakładów przemysłowych, ale nawet kamieni. Na przykład w Krakowie,
znajdującym się w zasięgu oddziaływania zanieczyszczeń z Huty im. Tadeusza Sendzimira,
kruszą się i rozpadają dzieła sztuki narodowej: rzeźby, pomniki oraz ozdobne elementy
architektoniczne. Zanieczyszczenia powietrza są wchłaniane przez rośliny bezpośrednio
lub poprzez glebę, na którą opadają toksyczne pyły przemysłowe. Zmniejszają się przez to nie
tylko plony roślin uprawnych, ale przede wszystkim pogarsza się jakość produktów
żywnościowych.

Dodatkowym czynnikiem oddziałującym ujemnie na zdrowie człowieka jest hałas. Jego

źródłem są zakłady przemysłowe, ruch uliczny, roboty drogowe i budowlane, a także
urządzenia stosowane w gospodarstwach domowych, radio, telewizja. Szczególnie uciążliwy
hałas występuje wzdłuż autostrad i ruchliwych linii kolejowych oraz w pobliżu wielkich
lotnisk. Badania wykazały, że hałas o natężeniu 90 decybeli powoduje osłabienie słuchu,
a powyżej 120 decybeli – mechaniczne uszkodzenia słuchu. Poziom hałasu docierającego do
człowieka nie powinien przekraczać 35 decybeli.
Monitoring powietrza atmosferycznego

W Polsce przy opracowaniu zbiorczych ocen jakości powietrza atmosferycznego

wyodrębnia się następujące granice zanieczyszczeń:

−

zanieczyszczenia podstawowe, to takie do których należą: dwutlenek siarki,

dwutlenek azotu i pyły. Głównym źródłem tych zanieczyszczeń jest powszechne
spalanie paliw w procesach wytwarzania energii,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

zanieczyszczenia emitowane ze źródeł mobilnych – samochody,

−

zanieczyszczenia wtórne – powstają one często w znacznej odległości od źródeł

emisji w efekcie reakcji i przemian zachodzących w zanieczyszczonej atmosferze
(związki utleniające: utleniacze),

−

zanieczyszczenia fotochemiczne – ozon, czy też środki powodujące zakwaszenie

takie jak siarczany, azotany.

Źródłami informacji o stężeniach zanieczyszczeń powietrza są dane gromadzone

i przetwarzane na poziomie krajowym. Pochodzą one z dwóch ogólnokrajowych sieci
monitoringu zanieczyszczeń powietrza: krajowej sieci stacji podstawowych podległej PIOŚ
(Państwowa Inspekcja Ochrony Środowiska) pracującej pod nadzorem Instytutu Ochrony
Środowiska oraz sieci podległej Inspekcji Sanitarnej, działającej pod nadzorem Instytutu
Medycyny Pracy w Łodzi.

Obie sieci funkcjonują w ramach koordynowanego przez PIOŚ programu Państwowego

Monitoringu Środowiska

Sieć Inspekcji Sanitarnej jest najstarszą i największą siecią pomiarową zanieczyszczeń

środowiska w Polsce od wielu lat prowadzone są w niej pomiary stężeń ponad 20 substancji.

Sieć podstawowa funkcjonuje od 1992 wykorzystując stacje pomiarowe prowadzone

przez Wojewódzkie Inspektoraty Ochrony Środowiska, a także wybrane stacje Wojewódzkich
Stacji Sanitarno – Epidemiologicznych oraz jednostki naukowo – badawcze.

Źródłem zanieczyszczeń podstawowych są przede wszystkim urządzenia elektrowni

określone jako tzw. emisje wysokie oraz sektor komunalno – bytowy, lokalne kotłownie,
zakłady usługowe oraz gospodarstwa indywidualne, które są źródłami emisji niskiej.

Zanieczyszczenia emitowane z wysokich kominów przenoszone są na duże odległości

i rozpraszane na znacznych obszarach, powodując podwyższenie ogólnego poziomu tła
w skali całego kraju. Te zanieczyszczenia mają stosunkowo mały wpływ na jakość powietrza
w miastach, gdzie większą rolę odgrywają małe, ale liczne obiekty, zlokalizowane
w bezpośrednim sąsiedztwie zwartej zabudowy mieszkaniowej. Wymienione źródła emitują
również specyficzne substancje podczas niepełnego spalania paliw w przestarzałych typach
kotłów lub w paleniskach indywidualnych.

Niezależnie od korzystnej sytuacji, na znacznej powierzchni kraju, w niektórych rejonach

występowały jednak przekroczenia obowiązujących w Polsce norm.

Najwięcej przekroczeń wartości dopuszczalnych zanotowano dla stężeń pyłowych

zawieszonych w górze mierzonych metodami wagowymi. Mniej przypadków przekroczenia
stężeń normatywnych rejestruje się w odniesieniu do NO

Przekraczające

wartości

dopuszczalne

ilości

pyłu

mają

miejsce

w uprzemysłowionych regionach oraz w miastach na Śląsku przy czym widać znaczącą
poprawę w stosunku do lat 80, kiedy to wartości normatywnych stężeń podstawowych
zanieczyszczenia powietrza były przekraczane częściej i w znacznym stopniu. Przekroczenia
dopuszczalne stanu zanieczyszczenia podstawowego na ogół dotyczą miast. Poza miastami
ich stężenia są na ogół niskie a przekroczenia obowiązujących norm są sporadyczne.
Wyjątkiem są tereny Górnego Śląska oraz „czarnego trójkąta” – na tych terenach mamy
Karkonoski Park Narodowy i uzdrowiska.

Przekroczenie dopuszczalnych stężeń SO

i pyłu odnotowuje się także na terenach

uzdrowisk

(uzdrowiska

mają

podwyższone

normy)

szczególnie

położonych

w miejscowościach podgórskich. Konfiguracja terenu sprzyja inwersji temperatury, co jest
korzystne do kumulacji zanieczyszczeń i wzrost stężeń.

Stężenia podwyższonych zanieczyszczeń charakteryzuje wyraźna zmienność w ciągu

roku. W okresie zimowym wzrasta SO

pięciokrotnie, pyły są trzykrotnie wyższe niż

w sezonie letnim. Szczególnie duże różnice obserwuje się, gdy nastają surowe zimy. Tak
duży wzrost stężenia zanieczyszczeń w sezonach grzewczych wskazuje na silny wpływ emisji

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

z sektora komunalno-bytowego. Jeżeli chodzi o stężenia NO

i pyłu to wykazują one mniejsze

różnice sezonowe. W sezonie zimowym ich stężenia w miastach są przeciętnie o 40–70%
wyższe niż w sezonie ciepłym. W tym przypadku wzrost emisji NO

powstających podczas

spalania paliw do celów grzewczych jest niwelowany przez spadek emisji ze źródeł
mobilnych.

W sezonach grzewczych w niektórych rejonach Polski południowej najczęściej

w kotlinach górskich oraz miastach gór Śląskich i Krakowie można zaobserwować
występowanie

tzw.

epizodu

podwyższonych

stężeń

charakterze

smogowym.

Są to kilkudniowe okresy, w czasie których następuje istotny wzrost stężeń głównie
zanieczyszczenia powietrza (SO

i pyłu) powodowany zwykle nałożeniem się zwiększonych

stężeń ze źródeł lokalnych i niekorzystnych warunków ich dyspersji w atmosferze.

Rejestrowane w tych okresach (średnio dobowe) są na wielu stacjach wyższe

od obowiązujących wartości dopuszczalnych.

Podejmowane w ostatnich latach działania na rzecz ograniczenia emisji zanieczyszczeń

z procesów spalania paliw przyczyniają się do systematycznego zmniejszenia ilości
wprowadzonych do atmosfery SO

i pyłu.

Poziom stężeń SO

w miastach polskich o dużym stopniu uciepłownienia nie różni się

w istotny sposób od rejestrowanych stężeń w wielu innych miastach Europy. Pod względem
zanieczyszczeń NO

sytuacja u nas wygląda nieco korzystniej niż w innych miastach Europy.

Wg oceny dokonywanej w ramach programu EMEP największe osiadanie substancji
zakwaszających – związki siarki i azotu przedostają się z atmosfery do podłoża – występuje
od wielu lat w „czarnym trójkącie”. Ten stan ma związek ze znaczną koncentracją obiektów
przemysłowych na tym obszarze np. Góry Izerskie.

Osobnym zagadnieniem jest istnienie i wykorzystanie bioindykatorów zanieczyszczeń

powietrza. Najlepiej poznaną i rozpropagowana grupą bioindykatorów są porosty.
Występowanie lub ich brak są stosunkowo dobrym wskaźnikiem zanieczyszczenia powietrza
na danym terenie. Porosty poprzez swoje wąskie amplitudy ekologiczne i dużą zależność
od składników zawartych w powietrzu – opadów i związków mineralnych – silnie reagują
na zmiany chemiczne w atmosferze. Ważne jest, aby bazować na skalach porostowych
dostosowanych do naszych warunków klimatycznych.
Odkształcenia, zanieczyszczenia i ochrona wód

Wzrost zamożności społeczeństwa i podniesienie poziomu życia człowieka pociąga za

sobą zwiększenie zapotrzebowania na czystą wodę. W związku z tym coraz większego
znaczenia nabiera rozpoznanie zasobów wody i zapewnienie jej czystości. Woda przestaje
być dobrem powszechnie dostępnym i nieograniczonym, nawet dla nas, mieszkańców strefy
klimatów umiarkowanych.

Aby zwiększyć zasoby wodne buduje się sztuczne zbiorniki wodne. Każdy z nich

tworzony jest w ściśle określonych celach. Należą do nich:

−

produkcja energii elektrycznej wykorzystująca spadek wody,

−

ochrona przed powodzią terenów nadrzecznych położonych poniżej zbiornika,

−

zaopatrzenie w wodę przemysłu i ludności,

−

przedłużenie sezonu żeglugi śródlądowej,

−

nawadnianie pól uprawnych,

−

rozwój rybołówstwa,

−

zorganizowanie wypoczynku i stworzenie warunków do uprawiania sportów wodnych.
Sztuczny zbiornik wodny ma znaczny wpływ na środowisko przyrodnicze.

Wybudowanie zapory i utworzenie zbiornika powoduje nasilenie erozji poniżej obiektu
piętrzącego i osadzanie materiału powyżej. W rezultacie sztuczne zbiorniki wodne ulegają
z czasem zamuleniu, czyli wypełnieniu osadami przyniesionymi przez rzeki. Jeżeli pojemność
zbiornika zmniejszy się o 75–80% w porównaniu z pojemnością początkową, stają się

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

bezużyteczne. Szczególnie szybko zamulane są zbiorniki położone w górach, na terenach
podgórskich oraz na obszarach o klimacie okresowo suchym. Czas funkcjonowania zbiornika
może wynosić od kilku do kilku tysięcy lat.

Budowa zapory i napełnienie sztucznego zbiornika wodnego powoduje ponadto:

−

możliwość ograniczenia wahań stanów wody w rzekach poniżej zbiornika, dzięki czemu
zmniejsza się ryzyko powodzi;

−

gromadzenie znacznych zasobów wodnych, przekraczających często ilość wody niesionej
przez rzekę zasilającą zbiornik w ciągu roku;

−

podniesienie się poziomu wód podziemnych w otoczeniu zbiornika, co może powodować
powstanie rozlewisk i bagien na obszarach niżej położonych;

−

nacisk wody na skały podłoża, które mogą ulec deformacjom, wywołującym drgania
sejsmiczne;

−

lokalne zmiany klimatu, polegające na zimowym ociepleniu, letnim ochłodzeniu
i wzroście wilgotności powietrza;

−

wyparcie z zatopionej doliny rzecznej organizmów lądowych, a pojawienie się
i rozprzestrzenienie roślin i zwierząt wodnych;

−

przegrodzenie zaporą tras wędrówek ryb, płynących na tarło;

−

straty obszarów rolniczych lub leśnych zajętych przez zbiornik;

−

konieczność przesiedlenia ludności, która zamieszkiwała dolinę rzeczną, przewidzianą
do zatopienia;

−

likwidację dróg biegnących doliną rzeki, utratę zabytków architektonicznych.
Szczególną rolę w przyrodzie mają naturalne jeziora i mokradła, które są siedliskiem

wielu gatunków dzikich zwierząt wodnych, zwłaszcza ptaków, ryb i owadów. Stanowią one
bogate źródło pokarmu, dzięki czemu są idealnym miejscem rozwoju ikry i narybku, jak
również doskonałym żerowiskiem dla ptaków. Jeziora i mokradła są ważnym regulatorem
warunków wodnych – ograniczają spływ wody do mórz i powodują zwiększenie jej zasobów.
Jesteśmy często nieświadomi znaczenia mokradeł, traktując je jako nieużytki. Są one
osuszane i zasypywane w celu uzyskania terenów rekreacyjnych i uprawnych.

Zmiany obiegu wody powstają również w wyniku eksploatacji górniczej, nawadniania

i osuszania użytków rolnych, wycinania lasów zatrzymujących wodę, a także w wyniku
rozwoju wielkich miast.

Prawie wszyscy użytkownicy wód powodują ich zanieczyszczenie, wprowadzając

do nich nadmierne ilości substancji organicznych i nieorganicznych, ciepła czy substancji
promieniotwórczych. Ze względu na pochodzenie, zanieczyszczenia wód dzieli się na:

−

przemysłowe (powstające w trakcie produkcji przemysłowej),

−

komunalne (pochodzące z osiedli ludzkich),

−

rolnicze (wytwarzane przez intensywne rolnictwo).
Do zanieczyszczeń wód należą:

−

substancje organiczne, ulegające łatwo rozkładowi, pochodzące głównie ze ścieków
komunalnych i niektórych przemysłowych;

−

ścieki nieorganiczne, wytwarzane przez przemysł, które są obce środowisku wodnemu;
są one często trujące i na ogół trudno rozkładalne, przez co mogą pozostawać w wodzie
lub na dnie zbiornika przez długi czas.
Ścieki wylewane do rzek i jezior, które uniemożliwiają ich wykorzystanie jako źródła

wody pitnej oraz środowiska hodowli ryb. Ogranicza to również ich funkcje rolnicze,
przemysłowe i rekreacyjne. Narażone na zanieczyszczenia są również wody podziemne.
Z tego powodu woda wielu studni wiejskich nie nadaje się do picia. W wielu rejonach świata,
również w Polsce, nasila się zagrożenie skażenia wód podziemnych, których
samooczyszczenie trwać może nawet 1000 lat.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Zanieczyszczenia dostają się do wód w następujący sposób:

−

wskutek opadania pyłów, gazów i kwaśnych opadów na powierzchnię rzek i jezior;

−

w wyniku bezpośredniego wylewania ścieków do rzek, jezior i mórz;

−

wskutek ich wypłukiwania przez wodę opadową ze składowisk odpadów
przemysłowych, rolniczych oraz z wysypisk śmieci, a następnie przedostawania się do
wód podziemnych.
Ścieki komunalne, które wydostają się z sieci kanalizacyjnej, powodują zwiększenie

w wodach ilości substancji organicznych, stanowiących doskonałą pożywkę dla bakterii.
Procesy rozkładu tych substancji powodują zwiększone zużycie tlenu, co utrudnia życie
w wodzie wielu organizmom żywym. W ściekach komunalnych oprócz substancji
organicznych występują środki chemiczne, szczególnie detergenty. Ponadto ścieki komunalne
mogą zawierać znaczne ilości bakterii chorobotwórczych.

W każdym środowisku wodnym odbywa się proces samooczyszczania. Zachodzi on przy

współudziale bakterii, które rozkładają związki organiczne, pobierając z wody tlen. Jeżeli
jednak ścieki doprowadzane są w ilości przekraczającej zdolność samooczyszczania danego
środowiska, naruszona zostaje równowaga biologiczna w zbiorniku wodnym. Nadmiar nie
rozłożonej materii organicznej pozostaje wtedy w wodzie lub osadza się na dnie, wyczerpują
się zasoby tlenu, giną ryby i inne organizmy żywe. Samooczyszczanie może również zostać
zahamowane, jeżeli do wody dostaną się substancje toksyczne, np. cyjanki, fenole, związki
metali ciężkich, które zabijają niezbędne do przebiegu tego procesu drobnoustroje. Najlepiej
procesy samooczyszczania przebiegają w potokach i rzekach górskich, gdzie szybki ruch
wody zapewnia jej stałe natlenienie.

Oczyszczanie ścieków może być realizowane w oczyszczalniach zbiorczych- dla osiedli

i aglomeracji oraz w oczyszczalniach indywidualnych – dla pojedynczych obiektów
i gospodarstw. Oczyszczalnie ścieków dzielą się na:

−

mechaniczne,

−

mechaniczno-biologiczne,

−

chemiczno-biologiczne.
Oczyszczalnie mechaniczne należą do najmniej skutecznych bowiem zasada oczyszczania

polega na mechanicznym oddzieleniu zanieczyszczeń na kratkach i sitach. Usuwane są tylko
części stałe bez redukcji zawiesin rozpuszczalnych.

Oczyszczalnie mechaniczno-biologiczne pozwalają na usunięciu części stałych

i redukcji zanieczyszczeń zawartych w ściekach. Biodegradacja zanieczyszczeń następuje
przy udziale bakterii. W wyniku tych procesów redukcja BZT

wynosi 90–95%, co świadczy

o dobrej pracy tego sposobu oczyszczania.

Oczyszczanie chemiczno-biologiczne polega na łączeniu metod chemicznych

biologicznych, przy usuwaniu zanieczyszczeń ze ścieków. Ta metoda stosowana jest
w oczyszczaniu ścieków przemysłowych silnie zanieczyszczonych.

W ściekach oczyszczonych (wodach pościekowych) niekiedy zawartość składników

biogennych (azotu i fosforu) jest duża i mogą one stanowić wtórne źródło zanieczyszczeń wód
powierzchniowych. Wówczas można zastosować dodatkowy pień oczyszczania, polegający
na usunięciu biogenów z biologicznie oczyszczonych ścieków. W procesie tym wykorzystuje
się różne gatunki roślin, na polach irygacyjnych) na polach nawadnianych. Oczyszczanie
ścieków pochodzących z terenów wiejskich jest niewielkie, bowiem w 1995 r. oczyszczalnie
posiadały tylko 862 wsie, tj. ok. 2% ogólnej ich liczby, w tym 30% to oczyszczalnie
mechaniczne. Dla obszarów wiejskich wprowadza się małe oczyszczalnie indywidualne –
przy znacznym rozproszeniu zabudowy oraz oczyszczalnie zbiorcze – przy zabudowie zwartej.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 5. Oczyszczalnia ścieków. 1 – dopływ ścieków, 2 – osadnik wstępny, 3-dolny, 4 – górny poziom, 5 – lewar,

6 – rura rozlewowa, 7 – rura wspomagająca, 8 – uszczelnienie, 9 – wyloty rurowe, 10 – osłona
przeciwerozyjna z kamieni, 11, 12, 13 – rury napowietrzające, 14 – rura drenażowa, 15 – wywiewka, 16
– strefa korzeniowa roślin, 17, 18, 19 –

warstwy filtracyjne, 20 – studzienka kontrolna, 21, 24 – poziom

ścieków w odpływie, 25 – rów odpływowy [5, s. 11]

Oczyszczalnie korzeniowe służą do oczyszczania ścieków z małych źródeł

ich wytwarzania. Są one oparte na roślinach bagiennych takich jak włośnica czerwona, trzcina
australijska, pałka szorstkolistna i specjalny gatunek wierzby (Salix viminalis). Oczyszczanie
ścieków tą metodą polega na pobieraniu składników zawartych ściekach przez system
korzeniowy i spożytkowanie ich do budowy biomasy roślin oraz filtrowanie ścieków w czasie
przesączania ich przez złoże gruntowe.

Korzenie roślin rosną we wszystkich kierunkach i tworzą hydrauliczne kanaliki,

w których żyje duża ilość bakterii aerobowych i anaerobowych, zmieniających skład
biologiczny substancji organicznej zawartej w ściekach. Uwalniane składniki mineralne są
pobierane przez rośliny, a więc istnieje gwarancja redukcji zanieczyszczeń w oczyszczanych
ściekach. Najlepsze rezultaty uzyskuje się w oczyszczalniach wierzbowych i trzcinowych.

Aby uzyskać optymalny efekt redukcji zanieczyszczeń w 100dm³ ścieków na dobę

niezbędne jest zasadzenie lasu wierzbowego na powierzchni 10m

. Efektywność tych

oczyszczalni latem wynosi 95%, zaś zimą spada. Wierzbę sadzi się w okresie marzec-maj,
zakopując sadzonki na głębokość 18cm, przy ich długości 20–22cm. Zbioru dokonuje się
w miesiącach grudzień-marzec. Można uzyskać 60–100m³ drewna z 1ha, co odpowiada
5000–7500 1itrów oleju opałowego.
Pobieranie wody i ścieków do analiz

Pobranie próbki badanej substancji ma duży wpływ na uzyskany wynik analizy. Pobrana

próbka powinna odzwierciedlać rzeczywisty stan i warunki panujące w miejscu jej pobrania.
Właściwe pobranie próbki nie jest łatwe ze względu na niejednorodność ścieków, gnojowicy
i osadów ściekowych. Losowe wybranie miejsca pobrania może być źródłem błędu
przypadkowego, jak również błędu systematycznego. Ten ostatni powstaje w wyniku
przyjętej techniki przygotowania średniej próbki laboratoryjnej oraz zastosowanej techniki
pomiarowej i na tej tylko drodze można go wyeliminować lub zmniejszyć do granic
niezbędnej dla badania dokładności. Dlatego w czasie pobierania próbek należy kierować się
zasadą pobierania próbek jednostkowych (wyrywkowych), które po dokładnym wymieszaniu
tworzą próbkę średnią (zbiorczą), zwaną również próbką laboratoryjną. W sporządzaniu
próbki średniej należy zachować zasadę proporcjonalności w stosunku do masy, bądź
objętości. Zależnie więc od wielkości pryzmy lub zbiornika pobiera się jedną lub więcej
średnich próbek.

Przed pobraniem próbki ścieków należy obliczyć objętość potrzebną do wykonania

zaplanowanych badań; fizycznych, chemicznych bądź sanitarno-higienicznych. Cel badań
i sytuacje lokalne wyznaczają miejsce pobrania próbek. Wyznacza się go po zapoznaniu się
z układem sieci kanalizacyjnej, rozmieszczeniem studzienek kanalizacyjnych i usytuowaniem
kolektorów odprowadzających ścieki komunalne do odbiornika. Badając ścieki przemysłowe

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

należy zapoznać się z technologią produkcji obowiązującą w danym zakładzie produkcyjnym
oraz układem sieci kanalizacyjnej i oczyszczalnią ścieków.

Badania mogą dotyczyć ścieków nie oczyszczonych (surowych), ścieków oczyszczonych

(wody pościekowe) i znajdujących się w komorach napowietrzających. Próbki ścieków nie
oczyszczonych najlepiej pobierać z wylotu kanału odprowadzającego ścieki do odbiornika.
Określenie zmienności ścieków dyktuje potrzebę pobierania próbek w ustalonym czasie,
np. dobowym, tygodniowym, miesięcznym. Pobierać należy w punkcie pełnego wymieszania
i miejscu najsilniejszego przepływu.

Próbki ścieków oczyszczonych (wód pościekowych) pobiera się celem stwierdzenia

efektu działania oczyszczalni. Miejscem ich pobrania jest kanał odprowadzający ścieki
oczyszczone do odbieralnika, np. rzeki.

Próbki z komór napowietrzających z osadem czynnym pobiera się celem kontroli stopnia

natlenienia ścieków. Należy ją pobrać z głębokości 0,3m i w odległości 0,5–1,0m od ścian
komory.

Do pobierania próbek ścieków służą specjalne przyrządy z zamontowaną butelką szklaną

lub polietylenową. Po zanurzeniu i napełnieniu butelki wydobywa s ię ją i zamyka.

Oznaczenia wymagające natychmiastowego wykonania:

−

pH,

−

temperatura,

−

barwa,

−

chlor pozostały,

−

zagniwalność.

−

mętność,

−

zapach,

−

azot azotynowy,

−

biochemiczne zapotrzebowanie na tlen (inkubacja powinna być rozpoczęta w ciągu 2–4
godzin od pobrania próbki),

−

detergenty (substancje powierzchniowo czynne, najpóźniej w 4 godziny od pobrania
próbki,

−

kwasowość,

−

węgiel organiczny (lub z próbki utrwalonej),

−

węglowodany.

Biochemiczne zapotrzebowanie tlenu
Związki organiczne w ściekach ulegają rozkładowi wskutek działalności bakterii i innych

drobnoustrojów. Rozkład ten może zachodzić w środowisku tlenowym i beztlenowym.
Bakterie beztlenowe powodują anaerobowy rozkład związków organicznych, w czasie
którego powstaje HUS, NH, CH

oraz związki organiczne o bardzo nieprzyjemnej woni.

W środowisku tlenowym ma miejsce działalność drobnoustrojów tlenowych, powodujących
aerobową mineralizację związków organicznych. W wyniku tego procesu związki organiczne
utleniają się do CO

, H

O, NO2, NO

, SO

i innych produktów tlenowych.

Do określenia zanieczyszczenia ścieków związkami organicznymi przyjęto w pomiarach

oznaczanie ilości zużytego tlenu w procesie rozkładu wszystkich związków organicznych
przez bakterie tlenowe. Tę ilość nazywamy biochemicznym zapotrzebowaniem tlenu (BZT).
Jest to termin umowny i określa ilość tlenu wyrażoną w miligramach na 1dm³ ścieków
zużytego do utlenienia związków organicznych na drodze biochemicznej w warunkach
aerobowych w temp. 20°C. Całkowity rozkład związków organicznych (w zależności od ich
podatność na rozkład) może przebiegać od kilku do nawet 100 dni.

Eksperymentalnie ustalono, że najintensywniej procesy mineralizacji zachodzą w ciągu

pierwszych dni. Przyjęto zatem wskaźnik BZT

, który w przypadku ścieków bytowo-

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

gospodarskich i miejskich odpowiada ok. 70% całkowitego biochemicznego zapotrzebowania
na tlen. Natomiast w ściekach oczyszczonych, niektórych ściekach z przemysłu rolno-
spożywczego wynosi 99%.

Rozkład ten przebiega w dwu fazach. W pierwszej ulegają utlenieniu związki łatwo

rozkładające się, jak: białka, cukry proste, skrobia, a później trudniej rozkładające się:
tłuszcze, celuloza, ligniny i pektyny. W drugiej fazie zachodzi głównie utlenianie amoniaku,
w wyniku działalności bakterii nitryfikacyjnych, do azotanów lub azotynów. Proces
nitryfikacji zachodzi po 6–10 dobowej inkubacji. Dotychczas przyjmowano ( co nie zawsze
jest słuszne ), że szybkość zużywania tlenu jest proporcjonalna do aktualnego stężenia
związków ulegających utlenieniu. Obecnie wiadomo, że przebieg zużycia tlenu w znacznym
stopniu zależy od składu związków organicznych oraz rodzaju mikroorganizmów biorących
udział w tym procesie rozkładu. Początkowo proces mineralizacji związków organicznych
przebiega bardzo intensywnie. Przyjmuje się, że w ciągu pierwszych pięciu dni biochemiczne
zapotrzebowanie tlenu wynos 68% całkowitego zapotrzebowania tlenu. W praktyce
ten pięciodobowy okres inkubacji przyjęto za wystarczający do oceny stopnia
zanieczyszczenia ścieków.

BZT

jest szczególnie wysokie w ściekach przemysłu spożywczego oraz gnojowic gdzie

zwykle waha się od kilkuset do kilkunastu tysięcy mg O

na 1dm³. Z uwagi na biochemiczne

procesy zachodzące w ściekach, oznaczanie BZT5 powinno być wykonane możliwie
jak najszybciej od chwili pobrania próbki, nie później niż po upływie 2 godzin.
Przyczyny degradacji gleb oraz ich ochrona i rekultywacja

„Z glebą wiąże nas wszystko, żyjemy na niej i z niej” Sławomir Miklaszewski 1909r.
Gleba jako efekt oddziaływania rożnych czynników na powierzchniową warstwę Ziemi

jest tworem niezmiernie interesującym. Stanowi zarówno efekt oddziaływania wielu setek lat
klimatu, roślinności i zwierząt na pewną warstwę geologiczną, a jednocześnie jest czynnikiem
warunkującym występowanie i wzrost wszystkich niemal zwierząt i roślin.

Gleba leśna poprzez swoją historię i odmienne funkcjonowanie różni się bardzo wyraźnie

od gleb rolniczych. Las jest dla większości terenów naszego kraju naturalną formacją roślinną
w związku z tym gleby leśne stanowią swego rodzaju wzorzec dla innych gleb, są przy tym
bardziej odporne na uszkodzenia.

Degradacja gleb postępuje poprzez:

−

skażenie przez zmianę kwasowości (ph) i metale ciężkie.

−

zmiany powodowane przez erozję wietrzną i wodną.
Gleby znajdują się przede wszystkim pod wpływem atmosfery (klimatu), gleby

hydrogeniczne pod wpływem wód gruntowych, typ gleby decyduje o właściwościach,
te z kolei o podatności na różnorodne typy zagrożeń. Największe zmiany fizyko-chemiczne
wywołuje zmiana odczynu gleby jak również nadmierne stężenie metali ciężkich.
Dodatkowym problemem jest podatność gleb na erozję, zależnym nie tylko od typu gleb,
ale przede wszystkim od chroniącej glebę pokrywy roślinnej, nachylenia zboczy,
przesuszenia, nawożenia, układu bruzd ornych związanego z zabiegami agrotechnicznymi.

Wzrost kwasowości następuje wraz z przedostawaniem się do gleby tlenków siarki

i azotu. Na zakwaszenie narażone są gleby kwaśne z natury, do których zaliczają się w Polsce
bielice oraz gleby inicjalne obszarów górskich. Wzrost kwasowości prowadzi do wymywania
w głąb profilu glebowego soli mineralnych i do zmian w kompleksie sorpcyjnym co prowadzi
w efekcie do ubożenia gleby. Kwaśne środowisko sprzyja uwalnianiu się związków glinu
Al

, które działają toksycznie na system korzeniowy roślin. Podwyższona kwasowość

sprzyja rozwojowi grzybów i powoduje zmniejszenie się ilości bakterii glebowych
doprowadza do zmniejszania się przyrostu substancji organicznej.

Oddziaływanie

przemysłu

przejawia

się

między

innymi

emisją

związków

zakwaszających. Można by wysnuć wniosek, że najbardziej zakwaszone gleby powinny

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

występować na obszarach największej emisji tlenków siarki i azotu. W praktyce nie ma takiej
zależności. Czym jednak tłumaczyć większe zakwaszenie w Sudetach i Beskidach
niż na Górnym Śląsku. Otóż przemysł sam częściowo neutralizuje wyrządzane szkody. Pyły
produkowane w dużych ilościach przez energetykę wpływają neutralizująco na działanie
związków kwasowych, ponieważ mają odczyn alkaliczny. Duży opad pyłów w pobliżu
zakładów wapienno-cementowych powoduje zjawisko odwrotne – alkalizację gleb.

Stan zanieczyszczenia gleb metalami ciężkimi jest w Polsce nadal niewielki tylko 3%

gleb. W związku z koniecznością ochrony gleb przed tymi związkami Instytut Nawożenia
i Gleboznawstwa w Puławach opracował rygorystyczne kryteria oceny w tym zakresie.

Poszczególne stopnie jakości chemicznej gleb charakteryzują się następująco:

1. zawartość naturalna gleb – nadają się one pod wszelkie uprawy rolnicze i ogródki

zwłaszcza pod uprawę żywności dla dzieci i niemowląt,

2. zawartość podwyższona – gleby mogą być przeznaczone do pełnego wykorzystania

rolniczego,

3. gleby pośrednie mało zanieczyszczone – można je wykorzystać do produkcji warzyw:

sałata szpinak, marchew, dozwolona uprawa roślin zbożowych, okopowych
i pastewnych, dozwolone użytkowanie pastwiskowe,

4. średnio zanieczyszczone – możliwa uprawa roślin zbożowych okopowych i pastewnych,

pod warunkiem okresowej kontroli poziomu metali ciężkich w konsumpcyjnych
częściach roślin. Na tych terenach zalecana jest uprawa roślin przemysłowych oraz traw
na nasiona,

5. duże zanieczyszczenie – zwłaszcza gleby lekkie powinny być wyłączone z produkcji

rolniczej i przeznaczone do zadarnienia lub zadrzewienia. Dopuszcza się uprawę roślin
przemysłowych: konopie, wiklina i in., także do produkcji materiału siewnego zbóż
i traw. Można uprawiać ziemniaki i rzepak na cele przemysłowe,

6. bardzo duże zanieczyszczenie – gleby te powinny zostać wyłączone z użytkowania

rolniczego oraz zużytkowania pastwiskowego.
Pierwiastki śladowe (metale ciężkie) dostają się do gleb poprzez atmosferę i spływ

powierzchniowy i wody gruntowe. Najintensywniejszą depozycję obserwuję się w pobliżu
hut cynku, ołowiu elektrowni węglowych, rafinerii, wzdłuż tras o dużym natężeniu ruchu.
Poważnym źródłem są zakłady chemiczne produkujące nawozy sztuczne.

Większość metali jest łatwo pobierana przez rośliny w warunkach kwaśnych odczynu.

Wzrost odczynu gleby do poziomu 6,5–7,5pH zmniejsza pobieranie metali ciężkich przez
rośliny. Należy jednak przy tym pamiętać, że w glebach o odczynie alkalicznym przy pH
powyżej 7,2 wzrasta mobilność metali ciężkich wskutek powstawania anionów tych
pierwiastków, które w tej formie są łatwo przyswajalne dla roślin.

Trzy istotne czynniki to:

a) substancja organiczna ogranicza rozpuszczanie metali ciężkich, tak więc wzrost ilości

substancji organicznej jest pożądany na terenach narażonych na emisje,

b) skład granulometryczny gleby (ilość poszczególnych frakcji glebowych), wzrost ilości

części spławialnych powoduje wzrost sorpcji metali ciężkich, a więc ich wiązanie i
mniejszą dostępność,

c) odczyn gleby – alkalizacja (pH powyżej 7,2) jest to rzadkie zjawisko na terenie Polski

i trudne do realizacji w przyszłości.

Ze względu na trzy czynniki wyróżniamy następujące grupy gleb różniące się odpornością na
kumulację metali ciężkich:

−

gleby bardzo lekkie,

−

gleby lekkie,

−

gleby średnio zwięzłe (ciężkie).

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Grupa trzecia wykazuje największą zdolność akumulacji metali ciężkich stąd tak wysokie

są wartości graniczne. Miedź i cynk są to pierwiastki niezbędne do życia roślinom
i zwierzętom.

W Polsce silne zakwaszenie gleb siarką występuje na obszarze Śląska Dolnego

i Górnego, na Mazowszu i w zachodniej Polsce, czyli na obszarach o dużym oddziaływaniu
przemysłu i dużych aglomeracjach miejskich. Źródłem siarki są zakłady przemysłowe
(elektrownie węglowe) górnictwo siarki, oraz transport.

Gleb o zawartości podwyższonej i słabo zanieczyszczonych jest w Polsce najwięcej,

gleby silnie zanieczyszczone działają na obszary przyległe, poprzez wiatr i wodę. Gleby
posiadają również pewne wartości naturalne metali ciężkich.

Podwyższoną zawartość mają niektóre tereny rolnicze – spowodowane jest to

intensywnym nawożeniem mineralnym, stosowanymi środkami ochrony roślin, lekami
weterynaryjnymi, ściekami przemysłu spożywczego (mleczarni). Kadm i cynk występują
w nawozach fosforowych.

Konsekwencją dodatkową zakwaszenia gleb jest wymywanie Mg i Ca (i ich deficyt) oraz

uwalnianie glinu.
Ochrona środowiska przed odpadami – regulacje prawne w Polsce

Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r o odpadach

określa zasady postępowania z odpadami, a

w szczególności:

−

zapobiegania powstawaniu odpadów lub minimalizacji ich ilości,

−

usuwania odpadów z miejsc powstawania,

−

wykorzystywania lub unieszkodliwiania odpadów w sposób zapewniający ochronę życia
i zdrowia ludzi oraz ochronę środowiska.
Z zakresu przedmiotowego Ustawy o odpadach wynika, że jej przepisy dotyczą

wszystkich podmiotów gospodarczych, których działalność powoduje powstanie odpadów
oraz podmiotów gospodarczych, którym wytwarzający odpady zlecili wykonanie obowiązku
usuwania odpadów, ich wykorzystywania lub unieszkodliwiania. Ustawodawca zwrócił uwagę
na to, iż odpady mogą być również wytwarzane przez jednostki organizacyjne nie prowadzące
działalności gospodarczej.

Godna przytoczenia jest definicja odpadów, która mówi, że „...są to wszystkie przedmioty

oraz substancje stałe, a także nie będące ściekami substancje ciekłe, powstałe
w wyniku prowadzonej działalności gospodarczej lub bytowania człowieka i nieprzydatne
w miejscu lub czasie, w którym powstały; za odpady uważa się również osady ściekowe”.

Aby substancja mogła zostać uznana za odpad, musi spełniać dwa podstawowe warunki,

a mianowicie nieprzydatności w miejscu lub czasie. Powstawanie odpadów powinno być
eliminowane lub ograniczane przez ich odbiorców i wytwarzających. Działania powodujące
lub mogące powodować powstawanie odpadów powinny być planowane, projektowane
i prowadzone w taki sposób, aby:

−

zapobiegały powstawaniu odpadów,

−

zapewniały bezpieczne dla środowiska wykorzystanie odpadów, jeżeli nie udało się
zapobiec ich powstaniu,

−

zapewniały zgodny z zasadami ochrony środowiska sposób postępowania z odpadami,
których powstaniu nie udało się zapobiec i których nie udało się wykorzystać (art. 4).
W artykule 5 został sprecyzowany sposób wykorzystywania odpadów w celach:

−

przemysłowych, w tym energetycznych, a także budowlanych, jako surowców wtórnych
w całości lub w części, bezpośrednio lub po przetworzeniu,

−

nieprzemysłowych, a w szczególności do kształtowania powierzchni gruntów lub
ich dostosowywania do określonych potrzeb, a także do nawożenia lub ulepszania gleby.

−

oznaczenia miejsca oraz sposobu składowania i transportu odpadów, uwzględniający
postępowanie z odpadami nadającymi się do wykorzystania,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

przewidywany okres działalności, w wyniku której będą powstawały odpady.
W powyższych decyzjach określa się także okres obowiązywania uzgodnienia. Jeżeli

wytwarzający odpady notorycznie narusza przepisy ustawy lub nie przestrzega warunków
określonych w decyzji, organ wydający decyzję może ją cofnąć bez odszkodowania. Cofnięcie
decyzji powoduje wstrzymanie działalności, lecz nie powoduje wygaśnięcia obowiązku usunięcia
skutków prowadzonej działalności na koszt wytwarzającego odpady.

Generalnie jednak obowiązek zapobiegania powstawaniu lub minimalizacji ilości odpadów,

ich wykorzystywania, usuwania lub unieszkodliwiania spoczywa na wytwarzającym odpady, z tym,
że istnieje możliwość zlecenia wykonania tych obowiązków odbiorcy odpadów. Jeżeli powyższych
czynności odbiorca odpadów chce dokonywać w stosunku do odpadów niebezpiecznych,
to jest on zobowiązany do uzyskania zezwolenia w formie decyzji od starosty właściwego ze względu
na miejsce wykorzystywania lub unieszkodliwiania tych odpadów. Zezwolenie takie jest wydawane
po zasięgnięciu opinii: państwowego wojewódzkiego inspektora sanitarnego i właściwego wójta,
burmistrza lub prezydenta miasta. Jeżeli odbiorca takich odpadów buduje lub utrzymuje obiekt
zaliczany do inwestycji szczególnie szkodliwych dla środowiska i zdrowia ludzi to zezwolenie
powyższe wydaje właściwy miejscowo wojewoda. Aby otrzymać takie zezwolenie, odbiorca
odpadów musi przedstawić odpowiedni wniosek decydentowi. Wniosek ten, poza standardowymi
wymaganiami, jak w przypadku wniosku o zezwolenie na wytwarzanie odpadów, musi zawierać
dodatkowo przedstawienie możliwości technicznych i organizacyjnych, pozwalających należycie
wykonywać obowiązki zalecane przez wytwórców odpadów niebezpiecznych, ze szczególnym
uwzględnieniem kwalifikacji fachowych pracowników oraz liczby i jakości posiadanych maszyn
i urządzeń, odpowiadających wymaganiom ochrony środowiska, a także przewidywany okres
wykonywania działalności.

Zgoda na opisywaną powyżej działalność odbiorcy odpadów jest wydawana na czas

określony i może być cofnięta bez odszkodowania, jeżeli odbiorca narusza przepisy ustawy lub
nie przestrzega warunków określonych w zezwoleniu. Art. 13 ustawy zobowiązuje zarówno
wytwarzającego, jak i odbiorcę odpadów do prowadzenia ilościowej i jakościowej ewidencji
odpadów. Ewidencja ta musi być prowadzona zgodnie z rozporządzeniem Ministra Środowiska
w sprawie wzorów dokumentów stosowanych na potrzeby ewidencji odpadów oraz służących do
przekazywania informacji o rodzaju i ilości odpadów umieszczonych na składowisku i o czasie
ich składowania.

Istotną zasadą w przypadku jednej z form unieszkodliwiania odpadów niebezpiecznych jest

umieszczanie tego typu odpadów na składowiskach odpadów niebezpiecznych. Jeżeli nie jest
możliwe umieszczanie odpadów niebezpiecznych na takim składowisku, to istnieje prawna
możliwość umieszczania ich na wydzielonych częściach innych składowisk, jeżeli są spełnione
wymagania formalne budowy składowiska na powierzchni. Aby jednak sytuacja taka mogła
zaistnieć, wytwarzający odpady musi uzyskać odpowiednie zezwolenie starosty, wydawane po
uzgodnieniu z właściwym wójtem, burmistrzem lub prezydentem miasta pod warunkiem, że do
wniosku o zezwolenie jest dołączona zgoda zarządzającego składowiskiem odpadów,
potwierdzająca możliwość składowania odpadów niebezpiecznych.

Omawiana ustawa (art. 21 i 22) określa rygory prawne składowania odpadów

na powierzchni ziemi, w szczególności:

−

wyznaczanie

składowiska

odpadów

jest

dokonywane

trybie

przepisów

o zagospodarowaniu przestrzennym,

−

składowisko odpadów (należy pamiętać, że zgodnie z jego definicją jest nim także
zwałowisko mas ziemnych i skalnych powstające w wyniku eksploatacji kopalin) jest
obiektem budowlanym wymagającym pozwolenia na budowę. Pozwolenie wydaje organ
właściwy w sprawach nadzoru budowlanego po uzgodnieniu z wojewodą i państwowym
wojewódzkim inspektorem sanitarnym. W pozwoleniu tym należy określić wskazane
szczegółowo w ustawie wymagania zapewniające ochronę życia i zdrowia ludzi, ochronę

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

środowiska, uzasadnionych interesów osób trzecich i termin rekultywacji terenu
składowiska odpadów,

−

organ nadzoru budowlanego ma prawo odmówić wydania decyzji o pozwoleniu
na budowę składowiska odpadów, jeżeli istnieje możliwość wykorzystania
lub unieszkodliwiania odpadów,

−

organ nadzoru budowlanego ma prawo uzależnić wydanie pozwolenia na budowę
składowiska odpadów od przedstawienia przez inwestora ekspertyzy, co do możliwości
wykorzystania odpadów lub innego niż składowanie ich unieszkodliwienia.
Nie uważa się za składowisko odpadów wymagające wyznaczenia w trybie określonym

w omawianej ustawie takiego miejsca, na którym umieszczenie ich spełnia łącznie 3 warunki:

−

dotyczy odpadów przeznaczonych do wykorzystania,

−

wynika z procesów technologicznych bądź organizacyjnych i nie przekracza terminów
uzasadnionych zastosowaniem tych procesów,

−

odbywa się na terenie, do którego wytwarzający odpady posiada tytuł prawny.
Zupełnie odrębnie potraktowano składowanie odpadów niebezpiecznych, przyjmując

określony sposób postępowania z nim oraz rygory, jakie muszą być spełnione.

Ustawa reguluje obliczanie opłat i kar za składowanie odpadów produkcyjnych

wydobywczych itp. i nie dotyczy odpadów komunalnych. Wysokość opłat ustala podmiot
wytwarzający odpady. Jeśli odpady są zmieszane, za podstawę obliczenia opłaty przyjmuje się
stawkę najwyższą. Opłaty za umieszczenie odpadów na składowisku oraz za czas
ich składowania wytwarzający odpady wnosi do dnia 31 stycznia następnego roku, na rachunek
urzędu marszałkowskiego. Jednocześnie wytwarzający odpady jest zobowiązany do składania
marszałkowi województwa lub wojewodzie oraz właściwemu wójtowi, burmistrzowi lub
prezydentowi informacji o rodzaju i ilości umieszczonych na składowisku odpadów oraz
o czasie ich składowania.

W razie niedopełnienia przez wytwarzającego odpady obowiązku złożenia takiej

informacji bądź złożenia informacji nierzetelnej, zarząd województwa określa wysokość
opłaty na podstawie ustaleń dokonanych we własnym zakresie, stosując stawki opłat
powiększone o 100%.

Za składowanie odpadów w miejscu nie przeznaczonym na ten cel lub niezgodnie

z wymaganiami określonymi decyzją właściwego organu, wojewódzki inspektor ochrony
środowiska wymierza wytwarzającemu odpady karę pieniężną w wysokości 0,05 jednostkowej
stawki opłaty za każdą dobę składowania. Kary te obciążają zysk lub powiększają straty tej
jednostki.

Wojewódzki inspektor ochrony środowiska zwiększa karę o 100% w razie:

−

wyrzucenia bądź wylania odpadów do wód powierzchniowych, podziemnych,
morskich wód wewnętrznych lub morza terytorialnego,

−

pozostawienia ich nad brzegami zbiorników wodnych, a zwłaszcza w strefach ochronnych
ujęć wód, na terenach wypływu wód z warstw wodonośnych,

−

składowania odpadów na terenach parków narodowych i rezerwatów przyrody,

−

składowania odpadów na terenach leśnych lub uzdrowiskowych lub na terenach
przeznaczonych na cele turystyczno-wypoczynkowe.
W razie kolejnego, niewłaściwego składowania odpadów przez tego samego

wytwarzającego wysokość kary zwiększa się o 100%.

Wpływy z tytułu opłat i kar stanowią dochody Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska

i Gospodarki Wodnej oraz wojewódzkich i gminnych funduszy ochrony środowiska
i gospodarki wodnej.

W rozdziale 4 ustawy, traktującym o międzynarodowym obrocie odpadami,

do najistotniejszych postanowień należy zakaz przywozu z zagranicy odpadów niebezpiecznych,
natomiast przywóz odpadów innych niż niebezpieczne jest dopuszczalny jedynie za zezwoleniem

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Głównego Inspektora Ochrony Środowiska. Zezwolenie to może być wydane na czas ściśle
określony, jeżeli spełnione zostaną łącznie następujące warunki, tj.:

−

odpady są przeznaczone do ponownego wykorzystania jako surowce wtórne,

−

nie ma na terenie kraju możliwych do pozyskania odpadów nadających się
do równorzędnego wykorzystania albo występują one w niewystarczającej ilości,

−

odpady przywiezione z zagranicy lub sposób ich wykorzystania w kraju nie spowodują
wzrostu zagrożenia dla środowiska i nie przyczynią się do zwiększenia masy składowanych
odpadów.
Główny Inspektor Ochrony Środowiska może uzależnić wydanie zezwolenia

od przedstawienia przez przywożącego odpady z zagranicy ekspertyzy o spełnieniu wymienionych
wyżej warunków. Wydaje się je na czas określony, na wniosek przywożącego odpady. Wniosek
ten musi zawierać:

−

opis przywożonych odpadów,

−

ilości przywożonych odpadów,

−

wskazanie miejsca wykorzystania odpadów,

−

opis sposobu postępowania z przywiezionymi odpadami (technologii wykorzystania),

−

wskazanie nazwy i adresu wytwarzającego odpady oraz ich dostawcy,

−

uzasadnienie potrzeby sprowadzenia odpadów z zagranicy.
Minister Środowiska, w porozumieniu z Ministrem Gospodarki, może w drodze

rozporządzenia określić listę odpadów, których przywożenie z zagranicy nie wymaga
zezwolenia. Również wywóz odpadów niebezpiecznych za granicę jest dopuszczalny wyłącznie
za zezwoleniem Głównego Inspektora Ochrony Środowiska.

Ustawa określa kary, którym podlegają osoby nie przestrzegające przepisów w gospodarce

odpadami.

Kary te są nakładane przede wszystkim z racji:

−

nie usuwania odpadów z miejsc ich powstawania,

−

niewykorzystania lub nie przeprowadzenia procesu unieszkodliwienia odpadów,

−

spalania odpadów na powierzchni ziemi, poza urządzeniami do tego celu
przeznaczonymi,

−

składowania odpadów poza miejscem na ten cel wyznaczonym,

−

przywożenia odpadów niebezpiecznych z zagranicy,

−

niewłaściwego funkcjonowania składowiska i urządzeń,

−

eksportu, mieszania i transportu odpadów niezgodnie z przepisami,

−

nie odbierania opakowań po substancjach trujących,

−

nie ewidencjonowania odpadów i nie przekazywania informacji obligatoryjnych.
Osoby winne naruszenia określonych przepisów podlegają karze grzywny lub pozbawienia

wolności. Jeżeli następstwem wymienionych wykroczeń jest ciężkie uszkodzenia ciała, choroba
lub śmierć człowieka, sprawca podlega zaostrzonej karze pozbawienia wolności. Orzekanie
w wymienionych sprawach następuje na zasadach i w trybie określonym w Kodeksie
postępowania w sprawach o wykroczenia.

Na szczególną uwagę zasługuje postanowienie art. 58, nakładające na zarządzających

składowiskami odpadów obowiązek dostosowania w ciągu jednego roku funkcjonowania tych
składowisk do wymagań określonych w art. 24. Jeżeli po upływie tego terminu składowisko będzie
eksploatowane niezgodnie z wymaganiami określonymi w wydanej decyzji, wojewódzki
inspektor ochrony środowiska może wydać decyzję o wstrzymaniu korzystania ze składowiska.

Przepisy ustawy zmieniły w istotny sposób zasady postępowania z odpadami, zwłaszcza

w zakresie działania wszystkich podmiotów gospodarczych wytwarzających odpady oraz
odbierających odpady w celu ich wykorzystania.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Przepisy te dotyczą także przedsiębiorców w rozumieniu ustawy Prawo geologiczne

i górnicze, zarówno w zakresie postępowania z odpadami własnymi, jak i w zakresie
wykorzystywania w ruchu zakładów górniczych odpadów wytworzonych przez inne podmioty
gospodarcze.
Klasyfikacja odpadów

W celu uporządkowania gospodarki zasobami i ochrony środowiska niezbędna jest

klasyfikacja odzwierciedlająca genezę odpadów, ich właściwości, ekologiczną szkodliwość,
użyteczność i masowość ich wytwarzania.

Podstawą każdej klasyfikacji są odpowiednio dobrane kryteria o charakterze

fizykochemicznym, biologicznym, technologicznym, ekonomicznym.

Według Ustawy o odpadach odpady klasyfikuje się w zależności od źródeł powstawania,

stopnia uciążliwości bądź stwarzania zagrożeń dla życia lub zdrowia ludzi oraz
dla środowiska.

W problematyce dotyczącej ochrony środowiska rozpatruje się i klasyfikuje odpady, jako

substancje pochodzące z produkcji lub konsumpcji, które zanieczyszczają środowisko.
Biorąc za podstawę warunki powstawania (źródło, pochodzenie), główne składniki oraz
fizyczne, chemiczne i biologiczne właściwości odpadów, podzielono je na grupy (odpady
o wspólnym pochodzeniu i jednakowych właściwościach), typy (odpady bliskie pod
względem głównych składników i właściwości), gatunki (dokładniej niż typ określają
chemiczne, fizyczne i biologiczne właściwości) i rodzaje (określają specyficzne właściwości
odpadu w ramach gatunku), a w razie potrzeby także na odmiany.

W praktyce gospodarczej tzn. w gospodarce materiałowej stosuje się klasyfikację tych

odpadów, które stanowią potencjalne surowce wtórne. Klasyfikacja stanowi więc podstawę
do jednoznacznego oznaczenia poszczególnych rodzajów surowców wtórnych, umożliwiając
właściwe odróżnienie poszczególnych grup zarówno przez dostawców jak i przez odbiorców

Klasyfikacja taka (funkcjonująca od 1976 r.) oparta jest na konstrukcji wieloszczeblowej

przy zastosowaniu różnych kryteriów podziału odpadów, jest dość szczegółowa i w miarę
kompleksowa. Według niej odpady podzielono na 5 podstawowych rodzajów: metaliczne,
niemetaliczne, mineralne, komunalne i energii cieplnej. W drugim etapie klasyfikacji podstawą
podziału poszczególnych rodzajów surowców wtórnych na grupy są ich źródła ich pochodzenia
(miejsca powstawania). W trzecim etapie przyjęto niejednolite kryteria dla poszczególnych
rodzajów surowców wtórnych. W odniesieniu do metalicznych, niemetalicznych i energii
przyjęto kryterium surowcowe, dla mineralnych kryterium miejsca ich powstawania, natomiast
dla komunalnych kryterium stanu skupienia. W czwartym stopniu klasyfikacji za podstawę
przyjęto kryterium właściwości fizyczno-chemicznych lub technologicznych. Omawiana
klasyfikacja, mimo wielu niedoskonałości, umożliwia jednak objęcie nią wszystkich surowców
wtórnych i może być wykorzystywana w praktyce gospodarczej.
Sposoby ograniczania ilości odpadów

Każdy niezagospodarowany i nie mający określonego przeznaczenia produkt (surowiec,

materiał, produkt finalny) nabywa właściwości odpadu. Każdy odpad staje się surowcem (albo
zasobem surowcowym) lub materiałem z chwilą jego zagospodarowania (a także przeznaczenia
do zagospodarowania). Każda zatem materia (substancja) pozyskiwana, przetwarzana
i przemieszczana przez człowieka może być zasobem i produktem użytecznym lub odpadem
o różnej uciążliwości dla otoczenia. W przyrodzie nie ma, a człowiek nie wytwarza ani jednej
takiej substancji, która miałaby wyłącznie właściwości odpadu i nie można by uczynić zeń
surowca.

Powstawanie odpadów powinno być eliminowane lub ograniczane przez wytwarzających

odpady i ich odbiorców niezależnie od stopnia uciążliwości bądź zagrożeń dla życia lub zdrowia
ludzi oraz dla środowiska, a także niezależnie od ich ilości lub miejsca powstawania.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Działania powodujące lub mogące powodować powstawanie odpadów powinny być

planowane, projektowane i prowadzone tak, aby:

−

zapobiegały powstawaniu odpadów,

−

zapewniały bezpieczne dla środowiska wykorzystywanie odpadów, jeżeli nie udało się
zapobiec ich powstaniu,

−

zapewniały zgodny z zasadami ochrony środowiska sposób postępowania z odpadami,
których powstaniu nie udało się zapobiec lub nie udało się wykorzystać.
Wytwarzający odpady jest obowiązany do stosowania takich sposobów produkcji i form

usług lub wykorzystywania takich surowców i materiałów, które zapobiegają powstawaniu
odpadów albo pozwalają utrzymać na możliwie najniższym poziomie ich ilość, a także
zmniejszają uciążliwość bądź zagrożenie odpadów dla życia lub zdrowia i dla środowiska
przyrodniczego.

Ważnym elementem polityki ekologicznej państwa, najbardziej zintegrowanym

z gospodarką, który nie uzyskał dotychczas właściwej rangi, jest racjonalne użytkowanie,
unieszkodliwianie i składowanie odpadów.

Przeciwdziałanie powstawaniu odpadów sprowadza się w zasadzie do konsekwentnej

realizacji dwóch podstawowych zadań:

−

ograniczania powstawania odpadów przez optymalne przetwórstwo surowców,
materiałów i paliw oraz użytkowanie wyrobów,

−

zwiększania (maksymalizacji) stopnia wykorzystania odpadów, których powstawania
na obecnym poziomie techniki i technologii nie da się uniknąć, a także sukcesywne
przetwarzanie odpadów nagromadzonych w poprzednich latach.
Odpady, których nie można racjonalnie wykorzystać, z uwagi na ich ilość, brak metod

i środków lub opłacalnych technologii, muszą być składowane w sposób selektywny
i bezpieczny dla środowiska. Odpady stwarzające szczególne zagrożenia dla człowieka
i środowiska powinny być, w przypadku niemożliwości ich zagospodarowania,
unieszkodliwiane metodami, które wtórnie nie zanieczyszczają środowiska.

Ograniczanie masy wytwarzanych odpadów do poziomu zapewniającego równowagę

surowcową, ekologiczną i sanitarną nie da się osiągnąć bez daleko idących synchronizacji
technologii i sposobu bytowania ludzi z kształtowaniem i funkcjonowaniem ekologicznej
struktury na określonym terenie.

Doświadczenia krajów najbardziej zaawansowanych w ochronie środowiska wykazują,

że minimalizacja wytwarzania odpadów „u źródła" jest najbardziej efektywną strategią
w gospodarce odpadami.

Pomniejszenie ilości wytwarzanych odpadów przynosi bowiem wymierne korzyści

ekonomiczne podnosząc efektywność procesów technologicznych, pobudzając rozwój techniki
i organizacji w zakładzie, obniżając koszty związane z transportem, unieszkodliwianiem
i składowaniem odpadów.

Zgodnie z definicją EPA (Agencja Ochrony Środowiska w Stanach Zjednoczonych),

minimalizacja odpadów określana jest głównie jako redukcja wytwarzania odpadów u źródła
lub recykling surowców i obejmuje:

−

modyfikację urządzeń i technologii, w tym wprowadzenie technologii mało
i bezodpadowych, tzw. czystych,

−

modyfikację projektowanych wyrobów,

−

substytucję surowców stosowanych tradycyjnie.
Modyfikacja urządzeń i technologii jest oczywistym działaniem zmierzającym

do efektywnego wykorzystania surowców, co równocześnie powoduje zmniejszenie ilości
odpadów lub umożliwia zastąpienie nimi surowców tradycyjnie używanych.

Technologie mało- i bezodpadowe są traktowane jako docelowy system rozwiązania

problemu odpadów produkcyjnych i zanieczyszczenia nimi środowiska naturalnego.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Technologia bezodpadowa (TBO) polega na niedopuszczeniu do powstawania odpadów

i na pełnym, kompleksowym wykorzystaniu surowca.

We wszystkich procesach przetwórczych jest możliwe zastosowanie tzw. czystych

technologii, bez powstawania odpadów, i dlatego odpady powstające w jednej fazie procesu
technologicznego powinny być bezpośrednio wykorzystane w fazie następnej.
Odzyskiwanie surowców i energii z odpadów

Pojęciem recyklingu określa się system cyklicznego, gospodarczego wykorzystywania

odpadów jako surowców wtórnych z wyeksploatowanych, wybrakowanych bądź uszkodzonych
wyrobów. Możliwość ponownego wykorzystania tych wyrobów wynika z tego, że są one
wykonane z materiałów odnawialnych, tzn. że istnieje możliwość przywracania im pierwotnych
właściwości albo odzyskania poszczególnych składników lub usuwania z nich szkodliwych
składników przez przeprowadzenie odpowiednich zabiegów.

Rys. 6. Gospodarowanie odpadami [10, s. 49]

Wykorzystanie surowca już przetworzonego jako odpadu użytecznego gospodarczo

potwierdza jego znamiona jako towaru. Poza składnikami użytecznymi, uzyskiwanymi metodą
segregacji z odpadów komunalnych stałych (OKS), recykling przynosi istotne korzyści
ekonomiczne:

−

dzięki niemu co najmniej 1,5–2 razy przedłuża się okres eksploatacji wysypisk odpadów
komunalnych, w porównaniu z wysypiskami odpadów nie segregowanych,

−

ograniczona przez segregację masa odpadowa zmniejsza co najmniej 1,5–2 razy koszty
transportu OKS składanych na wysypisku.
Wyniki badań potwierdzają, iż generalnie bogatsze społeczeństwa szerzej stosują

recykling OKS przez wyselekcjonowanie z odpadów powszechnie użytkowanych 4–5 grup
(tab. 1).

Odzyskiwanie surowców wtórnych z zasobów przetworzonych ma również uzasadnienie

ekologiczne, które w końcowym efekcie analizy problemu przybiera oczywisty wymiar
ekonomiczny. Jako przykład niech służy drewno. Większość odpadów drewnianych (meble,
ogrodzenia, słupy itp.) trafia u nas do pieca, podczas gdy powierzchnia lasów przypadająca
na mieszkańca, świata a więc i potencjalna zasobność w ten materiał, stale maleje – ostatnio
średnio o 0,5% rocznie.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Tabela 1. Wykorzystanie gospodarcze odpadów komunalnych starych na świecie (średnia z lat 1993–1997)

[10 s, 62

Rodzaj

Recykling surowca [%]

aluminium

37,8

papier

29,2

szkło

19,5

metale (stal, żelazo)

16,6

tworzywa sztuczne

4,9

Matematyczny model efektywności ekonomicznej recyklingu opracowano na podstawie

bilansu materiałowego i energetycznego tego procesu. W wyniku wykorzystania odpadów jako
surowców wtórnych następuje zmniejszenie ilości odpadów wymagających unieszkodliwienia.
Jednakże recykling ma swoje granice, ponieważ obok zmniejszenia pierwotnego
zanieczyszczenia naturalnego środowiska występuje wtórne jego zanieczyszczenie. Wzrasta
ono wraz ze wzrostem stopnia odzyskiwania surowców wtórnych. Między efektywnością
przedsięwzięć związanych z ochroną środowiska i rozmiarami wtórnego zanieczyszczania
korelacja ma na ogół przebieg zgodny i reakcją pierwszego rzędu. Dlatego istnieje pewien
optymalny stopień recyklingu, powyżej którego sumaryczne obciążenie środowiska ponownie
wzrasta.

Przedmiotem recyklingu, poza wymienionymi już odpadami, jak np. złom metali, stłuczka

szklana, makulatura itp., są wszelkie wyroby wycofane z eksploatacji, budowle, urządzenia,
maszyny, środki transportu, wyroby wybrakowane nie nadające się do użytku itp. Jeśli nie jest
możliwe wykorzystanie odpadów poużytkowych jako surowca wtórnego do wytwarzania
wyrobu analogicznego, wówczas przeznacza się je do wytwarzania innych produktów.
Na przykład, jeśli włókna odzyskane z pończoch nie nadają się do produkcji podobnego
wyrobu, to wykorzystuje się je do produkcji innych włóknin lub metodą pirolizy przerabia się je
na surowce pierwotne.

Recykling odpadów obejmuje trzy fazy: pozyskiwania, uzdatniania i gospodarczego

wykorzystania.

Przekształcenie odpadów w surowce wtórne realizuje się w fazie pozyskiwania i fazie

uzdatniania.

Pozyskiwanie (odpłatne i nieodpłatne) surowców wtórnych z różnych odpadów

poprodukcyjnych i poużytkowych realizuje się przez:

−

skup od ludności, warsztatów rzemieślniczych, różnych jednostek gospodarczych oraz
organizacji społecznych,

−

selektywną zbiórkę odpadów do wielokomorowych pojemników,

−

społeczną zbiórkę od ludności, instytucji itp.,

−

wyselekcjonowanie określonych surowców wtórnych ze zgromadzonych odpadów
komunalnych (w zakładach mechanicznego sortowania, sortowanie przy wysypiskach),

−

łączne wykorzystanie wszystkich zgromadzonych rodzajów odpadów.
Odpady zawierają składniki, które mogą być wydzielone i wykorzystane jako surowce

wtórne podstawowe, wyjściowe do tworzenia nowych materiałów lub wyrobów, pasz
dla zwierząt, jako energia cieplna itp.

Przekształcenie odpadów w surowce wtórne jest nierozerwalną częścią składową

rozszerzonej reprodukcji przedmiotów pracy i często wiąże się z odpowiednim uzdatnianiem.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.1.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Jak można zapobiec wzrostowi efektu cieplarnianego w atmosferze Ziemi?
2. Jak można zapobiec obniżeniu zawartości ozonu w stratosferze?
3. W jaki sposób można zapobiec powstawaniu kwaśnych opadów?
4. Jaką drogą zanieczyszczenia z gospodarstwa wiejskiego przedostają się do wód?
5. Jak można zapobiec zanieczyszczeniu wody pochodzącemu z tego źródła?
6. Jakie są argumenty przemawiające za budową zbiorników wodnych i przeciwko ich

budowie?

7. Jaki jest system opłat za korzystanie ze środowiska?
8. Jakie jest podejście do bezprawnego korzystania ze środowiska?
9. Z jakich części składowych złożone są opłaty środowiskowe?
10. Jak podchodzi do świadczeń pieniężnych Konstytucja RP?
11. Kto ustala wysokość opłaty za korzystanie ze środowiska?
12. Z czym wiąże się samodzielne określanie opłat za środowisko?
13. Do czego zobowiązane są osoby i firmy korzystające ze środowiska?
14. Jakie zmiany wprowadza w atmosferze człowiek?
15. Jaki wpływ wywierają emisje SO

do atmosfery?

16. Jakie znasz rodzaje zanieczyszczeń powietrza?
17. Czym zajmuje się monitoring zanieczyszczeń powietrza?
18. Jak zmienia się poziom zanieczyszczeń powietrza w ciągu roku?
19. Jak zanieczyszczenia trafiają do wód?
20. Jak przebiega proces samooczyszczania wód?
21. Jak przebiega w nich proces oczyszczania?
22. Jak są zbudowane oczyszczalnie roślinne (trzcinowe)?
23. Na czym polega proces oczyszczania w oczyszczalniach trzcinowych?
24. W jaki sposób pobieramy wodę do badania jej właściwości?
25. Czym jest BZT?
26. Do czego prowadzi wzrost kwasowości gleb?
27. Jaki jest poziom zanieczyszczeń gleb w Polsce?
28. Jak należy planować działania gospodarcze w zakresie odpadów?
29. Na czym polega obowiązek prowadzenia ewidencji odpadów?
30. Jakie wymogi powinno spełniać wysypisko odpadów?
31. Kiedy Państwowa Inspekcja Ochrony Środowiska zwiększa kary za odpady?
32. Jakie są sposoby ograniczania ilości odpadów?
33. Na czym polega recykling?

4.1.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Oznaczanie właściwości fizykochemicznych dwóch prób – wody pobranej z cieku

wodnego z terenu lasu oraz ścieków otrzymanych z oczyszczalni ścieków (w miejscu
znajdowania się szkoły). Określić należy poszczególne parametry i zestawić w tabeli,
analizując różnice. Jeśli jest to technicznie możliwe, przeprowadzić określenie
biochemicznego zapotrzebowania na tlen.

BZT5 bez polega na określeniu ilości tlenu rozpuszczonego w ścieku przed inkubacją

i po 5-dobowej inkubacji próbki w temp. 20°C.

BZT

= (a – b), [mg O

na 1dm³] gdzie:

a – zawartość tlenu w próbce wody przed inkubacją, mg O

na 1 dm³,

b – zawartość tlenu w próbce wody po inkubacji, mg O

na 1 dm³.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) odmierzyć, ilość badanych ścieków do kolb miarowych o pojemności 1 dm³,
2) napełnić po 3 butelki inkubacyjne unikając napowietrzenia,
3) ostrożnie wymieszać każdą z prób ścieków, pamiętając, aby pod korkiem po zamknięciu

nie pozostał pęcherzyk powietrza,

4) określić od razu zawartość tlenu w jednej butelce, a dwie pozostałe wstawić do

termostatu o temp. 20°C,

5) określić w nich zawartość tlenu po 5 dniach.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

poradnik dla ucznia,

−

instrukcja określania parametrów próbek wody,

−

tabele norm i wskaźników zanieczyszczeń,

−

kartka papieru,

−

długopis.

Ćwiczenie 2

Zapoznaj się z dostarczonym regulaminem utrzymania porządku i czystości w gminie/

mieście X. Wynotuj systemowe rozwiązania dotyczące gospodarki odpadami.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeczytać dostarczony regulamin,
2) wynotować obowiązki właścicieli, zarządców nieruchomości w stosunku do zbioru

i przekazania odpadów,

3) prześledzić dalszą drogę odpadów do ich selekcji lub depozytu na składowisku,
4) zaproponować poprawę obecnego systemu zbiórki odpadów,
5) zaprezentować wykonane ćwiczenie.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

poradnik dla ucznia,

−

dostarczony regulamin utrzymania czystości i porządku,

−

przepisy prawne – ustawa o odpadach i rozporządzenia wykonawcze,

−

kartka,

−

długopis.

Ćwiczenie 3

Określ na podstawie skali porostowej stopień zanieczyszczenia środowiska.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) określić stopnie zanieczyszczenia powietrza i odpowiadającym im ubytkom we florze

porostów,

2) obserwować drzewa oraz inne miejsca występowania porostów,
3) oznaczyć gatunki według skali porostowej,
4) sporządzić listę gatunków występujących na danym terenie,
5) porównać skalę porostową z listą florystyczną.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

skala porostowa,

−

przewodnik do oznaczania porostów,

−

kartka papieru,

−

długopis.

Ćwiczenie 4

Określ na podstawie 5 kartek bibuły stopień zanieczyszczenia środowiska pyłami. Kartki

z bibuły nasączonej K

o powierzchni 100 cm² należy pozostawić do ekspozycji na okres

1 miesiąca. Miejsca należy dobrać według wzrastającej emisji zanieczyszczeń powietrza
(szczególnie pyły) – kotłownia na paliwo stałe – bez filtrów, kotłownia olejowa, trasa
szybkiego ruchu, teren miasta, teren leśny, karta kontrolna – nie wystawiona na ekspozycję.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) wyłożyć bibuły w miejscach występowania zanieczyszczeń,
2) porównać wzrokowo poszczególne kartki, zanotować obserwacje,
3) przeprowadzić analizę chemiczną związków chemicznych, które wychwyciła bibuła,
4) zestawić wyniki w formie tabeli,
5) opracować raport o wpływie poszczególnych urządzeń na czystość powietrza

i środowisko życia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

bibuły do ekspozycji,

−

przyrządy laboratoryjne, odczynniki lub wyniki takich analiz,

−

kartka papieru,

−

długopis.

Ćwiczenie 5

Określ pH gleby na podstawie 15 próbek. Próbki należy pobrać własnoręcznie lub

przygotować je przed rozpoczęciem ćwiczenia. Miejsca należy dobrać według różnego
wpływu człowieka na środowisko. Dwie grupy po trzy próby pobrane z terenów leśnych –
jedna z siedliska borowego, jedna z siedliska lasowego z głębokości 5 cm, 20 cm i 50 cm .
Dwie próby z terenów ekstensywnego rolnictwa – pastwiska i pola ornego z podobnych
głębokości. Jedna próbę z terenów miejskich – w pobliżu kotłowni lub trasy szybkiego ruchu
– głębokości pobrania prób.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) pobrać próbki do analizy pH,
2) pomierzyć pH poszczególnych próbek gleby,
3) zapisać wyniki w formie tabeli,
4) opracować wnioski,
5) zaprezentować wnioski na forum klasy.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

pehametr Helliga (kolorymetr),

−

kartka papieru,

−

długopis.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.1.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) wymienić rodzaje opłat (danin społecznych)?



2) scharakteryzować procedury określania opłat za środowisko?



3) wymienić elementy składowe opłaty środowiskowej?



4) wymienić podstawowe rodzaje odpadów?



5) wyjaśnić, jak świadczenia pieniężne normalizuje Konstytucja RP?



6) scharakteryzować obowiązki osób i firm korzystających ze

środowiska?



7) określić zmiany, jakie w atmosferze powoduje człowiek?



8) opisać wpływ emisji SO

zanieczyszczeń pyłowych?



9) czym zajmuje się monitoring zanieczyszczeń powietrza?



10) opisać zanieczyszczenia wód?



11) określić oczyszczalnie ścieków w tym oczyszczalnię trzcinową?



12) scharakteryzować BZT?



13) opisać, co spowoduje w glebie wzrost kwasowości?



14) opisać sposoby ograniczania ilości odpadów?



15) określić, na czym polega recykling?



„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.2. Podstawy prawne i realizacja ochrony przyrody w Polsce

4.2.1. Materiał nauczania

Podstawowym aktem prawnym określającym cele, zasady i formy ochrony przyrody

żywej i nieożywionej oraz krajobrazu w Polsce jest ustawa o ochronie przyrody oraz akty
wykonawcze. W niniejszym opracowaniu wykorzystano następujące akty wykonawcze
do obowiązującej ustawy z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (Dz. U. nr 92, poz.
880 z dnia 30 kwietnia 2004r.):

−

Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 lipca 2004r. (Dz. U. nr 168, poz. 1764)
w sprawie gatunków dziko występujących roślin objętych ochroną;

−

Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 lipca 2004r. (Dz. U. nr 168, poz. 1765)
w sprawie dziko występujących grzybów objętych ochroną;

−

Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 21 lipca 2004r. (Dz. U. nr 229, poz. 2313)
w sprawie obszarów specjalnej ochrony ptaków Natura 2000;

−

Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 28 września 2004r. (Dz. U. nr 220, poz. 2237)
w sprawie gatunków dziko występujących zwierząt objętych ochroną;

−

Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 16 maja 2005r. (Dz. U. nr 94, poz. 795)
w sprawie typów siedlisk przyrodniczych oraz gatunków roślin i zwierząt
wymagających ochrony w formie wyznaczania obszarów Natura 2000.
Przedmiotem ochrony przyrody (zgodnie z cytowaną wyżej ustawą) są następujące jej

zasoby, twory i składniki:

−

dziko występujące rośliny, zwierzęta i grzyby – zwłaszcza objęte ochroną gatunkową;

−

zwierzęta prowadzące wędrowny tryb życia;

−

siedliska przyrodnicze;

−

siedliska zagrożonych wyginięciem, rzadkich i chronionych gatunków roślin, zwierząt
i grzybów;

−

twory przyrody żywej i nieożywionej oraz kopalne szczątki roślin i zwierząt;

−

krajobraz;

−

zieleń w miastach i wsiach;

−

zadrzewienia.
Ochrona przyrody, w rozumieniu ustawy, polega na zachowaniu, zrównoważonym

użytkowaniu oraz odnawianiu wymienionych zasobów, tworów i składników przyrody. Cele
ochrony przyrody to m.in.: utrzymanie procesów ekologicznych i stabilności ekosystemów;
zachowanie różnorodności biologicznej; zapewnienie ciągłości istnienia gatunków roślin,
zwierząt i grzybów, wraz z ich siedliskami. Cele te są realizowane m.in. przez:

−

uwzględnianie wymagań ochrony przyrody w planach urządzania lasu (integralną
częścią tego planu jest program ochrony przyrody);

−

obejmowanie zasobów, tworów i składników przyrody formami ochrony;

−

opracowywanie i realizowanie ustaleń planów ochrony dla obszarów podlegających
ochronie prawnej, programów ochrony gatunków, siedlisk i szlaków migracji
gatunków chronionych.

Formy ochrony przyrody

Ustawa o ochronie przyrody wyróżnia następujące formy jej ochrony: parki narodowe;

rezerwaty przyrody; parki krajobrazowe; obszary chronionego krajobrazu; obszary Natura
2000; pomniki przyrody; stanowiska dokumentacyjne; użytki ekologiczne; zespoły
przyrodniczo-krajobrazowe; ochrona gatunkowa roślin, zwierząt i grzybów. Na terenach
zarządzanych przez Państwowe Gospodarstwo Leśne Lasy Państwowe (PGL LP) znajdują
zastosowanie wszystkie wymienione formy ochrony przyrody z wyjątkiem parków

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

narodowych, które są odrębnymi jednostkami organizacyjnymi. Zestawienie form ochrony
przyrody w Polsce i ich zakres przedstawione są w tabeli 1. Minister właściwy do spraw
środowiska (zgodnie z cytowaną wyżej ustawą) prowadzi centralny rejestr form ochrony
przyrody z wyjątkiem ochrony gatunkowej roślin, zwierząt i grzybów. Wojewoda prowadzi
rejestr następujących form ochrony przyrody: rezerwatów przyrody; parków krajobrazowych;
obszarów chronionego krajobrazu; pomników przyrody; stanowisk dokumentacyjnych;
użytków ekologicznych; zespołów przyrodniczo-krajobrazowych położonych w całości lub
w części na obszarze jego działania. Poza tym wojewoda gromadzi dokumentację dotyczącą
zasobów, tworów i składników przyrody, a w szczególności cennych ze względów
naukowych tworów przyrody, stanowisk chronionych gatunków roślin, zwierząt
i grzybów, a także ich siedlisk oraz siedlisk przyrodniczych. Niestety, często w rzeczywistości
wymienione rejestry i dokumentacje są niekompletne, dlatego też nie stanowią
wystarczającego źródła informacji przy opracowywaniu programu ochrony przyrody
dla nadleśnictwa (część składowa planu urządzania lasu).
Rezerwaty przyrody

Rezerwat przyrody obejmuje obszary zachowane w stanie naturalnym lub mało

zmienionym, ekosystemy, ostoje i siedliska przyrodnicze, a także siedliska roślin, siedliska
zwierząt i siedliska grzybów oraz twory i składniki przyrody nieożywionej wyróżniające się
szczególnymi wartościami przyrodniczymi, naukowymi, kulturowymi lub walorami
krajobrazowymi. Ponad 85% ogółu rezerwatów w Polsce położonych jest na terenach
zarządzanych przez PGL Lasy Państwowe. Są to głównie rezerwaty leśne, faunistyczne,
florystyczne, torfowiskowe, przyrody nieożywionej i krajobrazowe. Utworzenie rezerwatu
następuje na mocy rozporządzenia wojewody.

Rodzaj i zakres zadań ochronnych wykonywanych w rezerwacie określany jest w planie

ochrony rezerwatu (sporządzanym na 20 lat), ustanawianym w drodze rozporządzenia przez
wojewodę. Projekt planu ochrony sporządza wojewoda lub, po uzgodnieniu z nim,
zarządzający rezerwatem, czyli nadleśniczy. Plan ochrony rezerwatu ustanawia się
w ciągu 5 lat od dnia uznania obszaru za rezerwat przyrody. Do czasu ustanowienia planu
ochrony sprawujący nadzór nad rezerwatem sporządza dla tego obszaru projekt zadań
ochronnych. Zadania te ustanawia w drodze zarządzenia wojewoda.

Zadania ochronne w rezerwatach położonych na gruntach Lasów Państwowych,

określone w wymienionych aktach prawnych wydanych przez wojewodę, wykonuje –
w formie zadań zleconych przez administrację rządową – miejscowy nadleśniczy. Na
pokrycie kosztów wykonania tych zadań Lasy Państwowe powinny (zgodnie z ustawą o
lasach) otrzymywać dotacje celowe z budżetu państwa. Budżet państwa nie zaspokaja jednak
istniejących potrzeb.
Parki krajobrazowe

Park krajobrazowy obejmuje obszar chroniony ze względu na wartości przyrodnicze,

historyczne i kulturowe oraz walory krajobrazowe w celu zachowania, a także popularyzacji,
tych wartości w warunkach zrównoważonego rozwoju. Utworzenie parku krajobrazowego
następuje w drodze rozporządzenia wojewody. Projekt planu ochrony parku krajobrazowego
sporządza dyrektor tego parku lub dyrektor zespołu parków krajobrazowych, a ustanowienie
planu ochrony następuje w drodze rozporządzenia wojewody. Na terenie zarządzanym przez
PGL LP, znajdującym się w granicach parku krajobrazowego, zadania w zakresie ochrony
przyrody wykonuje samodzielnie miejscowy nadleśniczy, zgodnie z ustaleniami planu
ochrony parku krajobrazowego, uwzględnionym w planie urządzenia lasu. Funkcje
edukacyjne parków krajobrazowych, polegające

na popularyzacji

ich walorów

przyrodniczych, historycznych i kulturowych, są również realizowane przez administrację
Lasów Państwowych w ramach edukacji leśnej społeczeństwa.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Obszary chronionego krajobrazu

Obszar chronionego krajobrazu obejmuje tereny wyodrębnione ze względu

na wyróżniający się krajobraz o zróżnicowanych ekosystemach, wartościowe ze względu
na możliwość zaspokajania potrzeb związanych z turystyką i wypoczynkiem lub pełnioną
funkcją korytarzy ekologicznych. Wyznaczenie obszaru chronionego krajobrazu następuje
w drodze rozporządzenia wojewody lub uchwały rady gminy.

Ranga obszarów chronionego krajobrazu wśród pozostałych form ochrony przyrody

w Polsce jest stosunkowo niska. W rozporządzeniu wojewody lub w uchwale rady gminy
wyznaczającej obszar chronionego krajobrazu są zawarte ustalenia dotyczące między innymi
określenia sprawującego nadzór, a zwłaszcza czynnej ochrony ekosystemów oraz zakazy
właściwe dla danego obszaru lub jego części.
Obszary Natura 2000

Sieć obszarów Natura 2000 obejmuje obszary specjalnej ochrony ptaków (OSO) oraz

specjalne obszary ochrony siedlisk (SOO). Wyznaczenie obszaru Natura 2000 następuje
w drodze rozporządzenia ministra właściwego do spraw środowiska. Projekt planu ochrony
obszaru Natura 2000 sporządza sprawujący nadzór nad obszarem w terminie 5 lat od dnia
wyznaczenia tego obszaru, w uzgodnieniu z właściwymi miejscowo radami gmin. Plan
ochrony dla obszaru Natura 2000 ustanawia na okres 20 lat, w drodze rozporządzenia,
minister właściwy do spraw środowiska. Na terenie zarządzanym przez PGL LP znajdującym
się na obszarze Natura 2000 zadania w zakresie ochrony przyrody wykonuje samodzielnie
miejscowy nadleśniczy, zgodnie z ustaleniami planu ochrony obszaru Natura 2000
uwzględnionym w planie urządzenia lasu. Przykład opisu siedliska priorytetowego
dla programu Natura 2000 przedstawiono poniżej.

9170-2 Grąd subkontynentalny Tilio-Carpinetum

Cechy diagnostyczne. Reprezentuje grupę lasów dębowo-grabowych we wschodniej części
Europy Środkowej oraz w Europie Wschodniej. W typologicznej klasyfikacji siedlisk leśnych
odpowiednikami grądu subkontynentalnego są: las mieszany świeży (LMśw), las mieszany
wilgotny (LMw), las świeży (Lśw), las wilgotny (Lw) oraz las mieszany wyżynny (LMwyż)
i las wyżynny (Lwyż).

Zbiorowisko o złożonej, wielopoziomowej strukturze, w którym drzewostan składa się

zwykle z 3 lub 4 warstw, zbudowany jest najczęściej z dębu szypułkowego, graba, lipy
drobnolistnej i klonu zwyczajnego. W południowej i północno-wschodniej Polsce stałym
elementem najwyższej warstwy drzew, wyraźnie górującym nad pułapem koron innych
gatunków, jest świerk. W południowej części kraju znaczną domieszkę stanowi buk pospolity
i jodła pospolita, a na południowym wschodzie także wiśnia ptasia. Ponadto w drzewostanie
występują: dąb bezszypułkowy, klon jawor, brzozy – brodawkowata i omszona, osika i jabłoń
dzika oraz modrzew polski; na siedliskach wilgotnych również jesion wyniosły, olsza czarna
oraz wiązy – górski, polny i szypułkowy. Warstwa krzewów może być w różnym stopniu
rozwinięta. Oprócz podrostu drzew w jej skład wchodzą: leszczyna pospolita, trzmieliny –
pospolita i brodawkowata, kruszyna pospolita, czeremcha zwyczajna, głóg jednoszyjkowy,
suchodrzew pospolity, kalina koralowa i jarząb pospolity, rzadziej inne gatunki,
np. wawrzynek wilczełyko czy kłokoczka południowa (w południowych rejonach Polski).
Warstwa zielna pokrywa zwykle od 40 do 100% powierzchni płatów. W aspekcie
wczesnowiosennym wypełniona jest przez takie gatunki, jak: zawilce – gajowy i żółty,
przylaszczka pospolita, groszek wiosenny, kokorycze – pusta i pełna, rutewka zdrojowata
(zdrojówka

rutewkowata),

ziarnopłon

wiosenny,

miodunka

ćma.

Gatunkami

charakterystycznymi zespołu Tilio-Carpinetum są: turzyca orzęsiona i jaskier kaszubski.
Reprezentatywne gatunki: grab, lipa drobnolistna, dąb szypułkowy, trzmielina brodawkowata,
turzyca orzęsiona, jaskier kaszubski, przytulią wiosenna i przytulią Schultesa, rutewka
zdrojowata, gwiazdnica wielkokwiatowa, przylaszczka pospolita, gajowiec żółty,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

podagrycznik pospolity, prasownica rozpierzchła, dąbrówka rozłogowa, czworolist pospolity,
marzanka (przytulią) wonna, czerniec gronkowy, fiołek leśny, kokoryczka wielokwiatowa,
jaskier kosmaty, zerwa kłosowa, nerecznica samcza i krótkoostna, konwalijka dwulistna i in.

Rozmieszczenie geograficzne. Występuje we wschodniej i środkowej Polsce. Osiąga

u nas zachodnią granicę zasięgu geograficznego, która przebiega wzdłuż linii: Bartoszyce –
Biskupiec – Olsztyn – Iława – Kwidzyn – Czersk – Sępólno Krajeńskie – Nakło – Toruń –
Włocławek – Łódź – Złoczew – Olesno -Krapkowice – Prudnik. W Karpatach górna granica
grądu subkontynentalnego pokrywa się z dolną granicą piętra regla dolnego. Powierzchnia
grądów subkontynentalnych w Polsce jest szacowana na ok. 280 tys. ha.

Znaczenie ekologiczne i biologiczne. Na żyznych siedliskach w centralnej i wschodniej

Polsce jest dominującym, przynajmniej potencjalnie, typem ekosystemu leśnego. Jest m.in.
ostoją wielu gatunków podlegających ochronie gatunkowej, jak np. wawrzynek wilczełyko,
lilia złotogłów czy orlik pospolity. W ciepłych postaciach grądów występuje rzadki
i chroniony pszczelnik wąskolistny. Grądy Puszczy Białowieskiej i Boreckiej są biotopami
żubra, wilka i rysia – gatunków z załącznika II Dyrektywy Siedliskowej. Możliwe jest
występowanie w grądach subkontynentalnych kozioroga dębosza, jelonka rogacza, pachnicy
dębowej, zgniotka cynobrowego, także wymienionych w Dyrektywie Siedliskowej.
Mogą tu również występować gatunki z załącznika I Dyrektywy Ptasiej, wśród nich m.in.
dzięcioły – białogrzbiety, średni, czarny, zielonosiwy, a w borealnych grądach ze świerkiem –
również trojpalczasty. Typowe dla grądów jest także występowanie muchołówek: małej
i białoszyjej. W grądach mogą z powodzeniem gnieździć się orlik krzykliwy, bocian czarny,
bielik i kanie. Grądy ze świerkiem są biotopami włochatki i sóweczki. Poza tym grądy mogą
być elementami biotopów jarząbka, puchacza i puszczyka uralskiego.

Zalecane metody ochrony. Pożądane jest zachowanie, a nawet rozszerzenie wachlarza

zalecanych składów gatunkowych, szczególnie ich uzupełnienie o brakujące gatunki, typowe
dla grądów. Z ekologicznego punktu widzenia niepożądane jest wprowadzanie do grądów
sosny. Nie jest celowa schematyzacja pożądanej proporcji gatunków drzew w grądzie –
ani w skali kraju, ani regionów – ale raczej lokalne jej projektowanie na podstawie
miejscowych doświadczeń. Zamiast stosowanej najczęściej rębni częściowej (Na), nadającej
się praktycznie tylko do odnowienia dębu, lepsze są złożone rębnie stopniowe, zwłaszcza
z wydłużonym okresem odnowienia.
Pomniki przyrody

Pomnikami przyrody są pojedyncze twory przyrody żywej i nieożywionej lub

ich skupiska o szczególnej wartości przyrodniczej, naukowej, kulturowej, historycznej
lub krajobrazowej oraz odznaczające się indywidualnymi cechami, wyróżniającymi je wśród
innych tworów, okazałych rozmiarów drzewa, krzewy gatunków rodzimych lub obcych,
źródła, wodospady, wywierzyska, skałki, jary, głazy narzutowe oraz jaskinie. Ustanowienie
pomnika przyrody następuje w drodze rozporządzenia wojewody albo uchwały rady gminy.

W Polsce jest ogółem 28 497 pomników przyrody (w tym 21 404 pojedynczych drzew)

z tego 10 269 w Lasach Państwowych (w tym 8023 pojedynczych drzew). Na terenie Lasów
Państwowych występuje wiele starych i okazałych drzew, które nie zostały jeszcze uznane
za pomniki przyrody.
Stanowiska dokumentacyjne

Stanowiskami dokumentacyjnymi są nie wyodrębniające się na powierzchni

lub możliwe do wyodrębnienia, ważne pod względem naukowym i dydaktycznym miejsca
występowania formacji geologicznych, nagromadzeń skamieniałości lub tworów
mineralnych, jaskinie lub schroniska podskalne wraz z namuliskami oraz fragmenty
eksploatowanych

lub

nieczynnych

wyrobisk powierzchniowych

podziemnych.

Stanowiskami dokumentacyjnymi mogą być także miejsca występowania kopalnych

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

szczątków roślin lub zwierząt. Ustanowienie stanowiska dokumentacyjnego następuje
w drodze rozporządzenia wojewody albo uchwały rady gminy.

Użytki ekologiczne
Użytkami ekologicznymi są zasługujące na ochronę pozostałości ekosystemów mających

znaczenie dla zachowania różnorodności biologicznej – naturalne zbiorniki wodne,
śródpolne i śródleśne oczka wodne, kępy drzew i krzewów, bagna, torfowiska, wydmy,
płaty nie użytkowanej roślinności, starorzecza, wychodnie skalne, skarpy, kamieńce,
siedliska przyrodnicze oraz stanowiska rzadkich lub chronionych gatunków roślin, zwierząt
i grzybów, ostoje zwierząt oraz miejsca rozmnażania lub miejsca sezonowego
występowania. Ustanowienie użytku ekologicznego następuje w drodze rozporządzenia
wojewody albo uchwały rady gminy.

Zespoły przyrodniczo-krajobrazowe
Zespołami przyrodniczo-krajobrazowymi są fragmenty krajobrazu naturalnego

i kulturowego zasługujące na ochronę ze względu na ich walory widokowe i estetyczne.
Ustanowienie zespołu przyrodniczo-krajobrazowego następuje w drodze rozporządzenia
wojewody albo uchwały rady gminy. W Lasach Państwowych jest 89 zespołów
przyrodniczo-krajobrazowych. Zajmują one powierzchnię 31 044ha (stan na 31 grudnia
2004r.).

Ochrona gatunkowa roślin, grzybów i zwierząt
Ochrona gatunkowa ma na celu zapewnienie przetrwania i utrzymania właściwego

stanu występujących w naturalnych warunkach roślin, zwierząt i grzybów oraz ich siedlisk,
gatunków rzadkich, endemicznych, podatnych na zagrożenia i zagrożonych wyginięciem
oraz objętych ochroną na podstawie umów międzynarodowych, a także zachowania
różnorodności gatunkowej i genetycznej. W celu ochrony ostoi zwierząt i stanowisk roślin
lub grzybów objętych ochroną gatunkową lub ostoi, miejsc rozrodu i regularnego
przebywania zwierząt objętych ochroną gatunkową mogą być ustalane strefy ochrony.
Minister do spraw środowiska w porozumieniu z ministrem do spraw rolnictwa określa,
w drodze rozporządzenia, gatunki dziko występujących roślin, zwierząt i grzybów objętych
ochroną ścisłą lub częściową. Ochronę gatunków roślin, zwierząt lub grzybów nieobjętych
ochroną przez ministra właściwego do spraw środowiska, może wprowadzić
na terenie województwa – na czas określony, w drodze rozporządzenia – wojewoda.
Chronione gatunki grzybów roślin i zwierząt w Polsce

Ochrona gatunkowa grzybów
Grzyby nie zawierają chlorofilu i nie mają zdolności do fotosyntezy, pobierają gotowe

substancje organiczne ze swojego środowiska, dlatego też są najczęściej saprotrofami
lub pasożytami. Trzecią grupę stanowią grzyby żyjące w symbiozie, np. z drzewami
(mikoryza).

Podstawowy organizm grzyba żyje w podłożu. Składa się on z delikatnych,

rozgałęzionych nitek zwanych grzybnią. W korzystnych warunkach grzybnia wytwarza
owocniki, których zadaniem jest wytwarzanie i rozprzestrzenianie zarodników. Opis grzybów
obejmuje wygląd ich owocników (kształt, wielkość, barwa), okres, w jakim się one
wykształcają, (cyfry rzymskie odpowiadają miesiącom pojawu), siedlisko i występowanie na
obszarze Polski.

Do grzybów zaliczane są również porosty. Jest to specyficzna grupa organizmów, które

powstały na skutek wytworzenia trwałej symbiozy między cudzożywnym grzybem
i samożywnym glonem. Obecnie porosty uznawane są za grzyby lichenizowane, czyli takie,
które mają zdolność tworzenia symbiozy z glonami. Komponent grzybowy nazywany jest
mikobiontem (aż u 98% porostów są to grzyby należące do workowców (Ąscomycota),
a partner roślinny (autotroficzny) fotobiontem (w ok. 90% są to zielenice Chlorophyceae lub
sinice Cyanobacteria, Cyanophyta).

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Opis porostów obejmuje wygląd ich „ciała", zwanego plechą, w tym również

owocników. U niektórych porostów, np. chrobotków, wykształciły się plechy dwupostaciowe.
Początkowo rozwija się skorupiasta lub listkowata plecha pierwotna, trwała lub zanikająca,
z której wyrasta plecha wtórna w postaci podecjów – wyprostowanych lub wznoszących się
części plechy wtórnej, pojedynczych lub rozgałęzionych, wewnątrz wypełnionych miąższem
albo pustych (dętych), z owocnikami na szczycie. Zamieszczono także informacje dotyczące
zajmowanych przez opisane gatunki siedlisk oraz występowania w Polsce. W nawiasie
kwadratowym umieszczono skróty określające status ochronny oraz informację
o umieszczeniu danego gatunku na liście grzybów zagrożonych w Polsce. Wykaz gatunków
w załączeniu. Podaję przykład opisu za książką „Ochrona przyrody w lasach” R.Kapuścinski

Czarka szkarłatna Sarcoscypha coccinea, czarkowate Sarcoscyphaceae
Owocnik miseczkowaty średnicy 1–5cm, wewnątrz żywo karminowoczerwony,

na zewnątrz brudnobiałoochrowy z delikatną ziarnistością. Trzon wys. 1-3cm, grub. 0,2-0,4
cm, cynobrowoczerwony, w dolnej części biało owłosiony. Miąższ cienki. Owocniki od XII
do IV i V. Siedlisko: lasy i zarośla liściaste, na opadłych gałązkach.
Występowanie: w Polsce dość rzadki. Ochronie podlegają wszystkie gatunki z tego rodzaju.

Szmaciak gałęzisty Sparassis crispa, szmaciakowate Sparassidaceae
Owocniki o masie 2-5kg (niekiedy ponad 7kg), wys. 6-35cm, nieregularnie kuliste,

białawe, kremowe, ochrowe, później żółtawe, brązowe, złożone z licznych gęsto ułożonych
rozgałęzień spłaszczonych na końcu, kędzierzawych i ząbkowanych. Trzon mięsisty, krótki,
białawy, zagłębiony w ziemi, wyrasta z korzeni drzew. Zapach korzenny. Owocniki swoim
wyglądem zewnętrznym przypominają dorodny kalafior lub główkę kapusty. Wyrastają
od VII do końca X. Występuje zawsze pojedynczo, co roku na tym samym miejscu. Porażone
drewno sosny intensywnie wydziela żywicę, czemu towarzyszy silny zapach terpentyny.

Siedlisko: grzyb pasożytniczy, poraża korzenie i pnie starych, osłabionych drzew

iglastych (powoduje brunatną zgniliznę drewna); drzewostany na siedliskach borowych,
na pniach lub przy nich, na glebie leśnej, głównie w pobliżu porażonych sosen, rzadziej
świerków, a także jodeł, daglezji i modrzewi. Występowanie: niezbyt często spotykany.
Ochrona gatunkowa roślin

Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 lipca 2004r. w sprawie gatunków dziko

występujących roślin objętych ochroną obejmuje następujące grupy systematyczne:
brunatnice, krasnorosty, ramienice, wątrobowce, mchy, paprotniki, nagozalążkowe,
dwuliścienne i jednoliścienne. W tym poradniku uwzględniono gatunki wątrobowców,
mchów, paprotników, nagozalążkowych, dwuliściennych i jednoliściennych, które występują
w lasach. W tych grupach gatunki zostały opisane w kolejności alfabetycznej (wg polskich
nazw). Opis gatunku zawiera jego nazwę i nazwę rodziny, do której należy – polską i łacińską
oraz ogólną charakterystykę wyglądu, zajmowane siedlisko i dane o występowaniu w Polsce.
Poza tym w nawiasie kwadratowym podano skróty, informujące o statusie ochronnym
gatunku. Objaśnienie skrótów znajduje się pod tabelą 4, zawierającą wykaz gatunków
w podanych grupach systematycznych i informacje o statusie ochronnym oraz kategorii
zagrożenia wg Czerwonej Księgi Roślin.

W ogólnej charakterystyce wyglądu rośliny pominięto te elementy, których nie da się

sprawdzić gołym okiem, dotyczy to zwłaszcza mchów (Bryophyta) i wątrobowców
(Marchantiophyta), należących do gromady mszaków (Bryophyta). Wykazują one wyraźną
przemianę pokoleń. Kiełkujący zarodnik tworzy nitkowaty lub blaszkowaty, krótkotrwały
twór, zwany splątkiem, z którego wyrasta właściwy gametofit (pokolenie płciowe). U mchów
i części wątrobowców ma on postać ulistnionej łodyżki opatrzonej chwytnikami, u reszty
wątrobowców natomiast jest plechoksztattny. W przemianie pokoleń wyraźnie dominuje
gametofit będący samodzielną, autotroficzną, dość dużą rośliną. Sporofit (pokolenie
bezpłciowe) jest zwykle od niego drobniejszy, całe życie z nim złączony i odżywiający się

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

jego kosztem. Opis mchów i wątrobowców ograniczono do gametofitu. Paprotniki
(Pteridophyta), do których należą widłaki (Lycopodiophyta), skrzypy (Equisetophyta)
i paprocie (Polypodiophyta) charakteryzują się tym, że w ich rozwoju pokoleniem
dominującym jest sporofit (odwrotnie niż u mszaków). Opis paprotników ograniczono
do wyglądu sporofitu (łodyg i liści oraz kłosów zarodnionośnych u niektórych widłaków).
Jedynym przedstawicielem nagozalążkowych (Pinophytina) wchodzącym w zakres tego
opracowania jest cis pospolity. Opis gatunków należących do roślin dwuliściennych
(Magnoliopsida) i jednoliściennych (Liliopsida) został ograniczony do wyglądu łodygi, liści,
kwiatów (w tym barwy i pory kwitnienia), rzadziej owoców. Pominięto natomiast szczegóły
budowy kwiatów (wygląd i liczba działek kielicha, płatków korony, pręcików, słupków),
których obserwacja gołym okiem jest często utrudniona. Poza tym w opisie gatunków podano
informacje o warunkach siedliskowych i rejonach, w jakich można spotkać dany gatunek.
Informacje o występowaniu poszczególnych gatunków w naszym kraju są zazwyczaj bardzo
ogólne, dlatego wymagają uszczegółowienia i aktualizacji. Zwracają jednak uwagę
na te rejony kraju oraz siedliska, w których można dany gatunek spotkać.

Bielistka sina Leucobryum glaucum, bielistkowate Leucobryaceae
Tworzy poduszkowate darnie w stanie suchym sinozielone, w wilgotnym jasnozielone,

zwarte, różnej wielkości (20 cm i więcej). Łodygi wys. 5–30 cm, widlasto rozgałęzione.
Liście lancetowate, całobrzegie, u góry rurkowato zwinięte i zwężające się w krótko
zaostrzony koniec. Siedlisko: na podłożu kwaśnym, często w ubogich, podmokłych lasach.
Występowanie: pospolita w całym kraju.

Widłak jałowcowaty Lycopodium annotinum, widłakowate Lycopodiaceae
Roślina wieloletnia. Pędy czołgające się dł. do 1m, wielokrotnie widlasto rozgałęzione,

z licznymi, wzniesionymi pionowo, szerokimi (do 1,5cm) gałązkami. Liście równowąsko-
lancetowate, dł. do 1cm, ostro zakończone, poziomo odstające, często odgięte do tyłu. Kłosy
zarodnionośne pojedyncze, siedzące. Siedlisko: rośnie w cienistych lasach mieszanych,
iglastych, na glebie wilgotnej, kwaśnej lub torfiasto-próchnicznej. Występowanie:
rozproszony na niżu, w górach po piętro kosodrzewiny.

Bagno zwyczajne Ledum palustre, wrzosowate Ericaceae
Krzew wys. 50–150cm o silnej woni. Gałązki wzniesione, za młodu rdzawokutnerowate.

Liście zimotrwałe, równowąskie lub lancetowate, o silnie podwiniętym brzegu, górą lśniące,
nagie. Kwiaty białe w szczytowych baldaszkach, na długich, ogruczolonych szypułkach.
Kwitnie w V i VI. Siedlisko: torfowiska wysokie, mokre lasy sosnowe. Występowanie:
w północnej części niżu często, w południowej rzadziej; w Sudetach i Karpatach bardzo
rozproszone po regiel górny.

Lilia złotogłów Lilium martagon, liliowate Liliaceae
Roślina dorastająca do 1,5 m. Cebula złożona z licznych złocistych łusek. Łodyga mocna,

sztywna, gęsto ulistniona. Liście podłużnie jajowate, siedzące, z 7–11 równoległymi
nerwami, ustawione skrętolegle, a w środkowej części łodygi w okółkach. Kwiaty w liczbie
3–12 (rzadko więcej), o silnym zapachu, zwieszone na łukowato przegiętych szypułkach,
zebrane w graniasty kwiatostan na szczycie łodygi. Kwiaty brudnoróżowopurpurowe
z ciemniejszymi plamkami. Kwitnie VI i VII. Owoc – duża torebka pękająca trzema
szparami. Siedlisko: lasy, zarośla, zręby. Występowanie: rozpowszechniony w Sudetach i
Karpatach, częsty również na niżu, z wyjątkiem zachodniej i północno-zachodniej części.
Ochrona gatunkowa zwierząt

Przedmiotem ochrony są przede wszystkim gatunki wykazujące małą zdolność

przystosowania do zmieniających się warunków środowiskowych, zwłaszcza zmian
pod wpływem działania czynników antropogenicznych. W Polsce powiększa się liczba
gatunków, których egzystencja jest zagrożona. Świadczą o tym m.in. wciąż uzupełniane

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

kolejne wydania czerwonej księgi czy zapisy w rozporządzeniach ministra środowiska
dotyczące ochrony gatunkowej zwierząt.

Objęte ochroną gatunki zwierząt uwzględnione w niniejszym opracowaniu reprezentują

następujące grupy systematyczne: owady {Insecta), ślimaki (Gastropoda), płazy (Amphibia),
gady (Reptilia), ptaki (Aves) i ssaki (Mammalia). Uszeregowano je w tych grupach
alfabetycznie (wg polskich nazw). Opis gatunku zawiera ogólne informacje o wyglądzie
(z uwzględnieniem różnic między samcem i samicą), biologii, zajmowanym siedlisku oraz
rozmieszczeniu stanowisk występowania w Polsce. Ślimaki i gady reprezentowane są tylko
przez pojedyncze gatunki, tj. ślimaka winniczka (Helix pomatia) i żmiję zygzakowatą (Vipera
Berus). Oba gatunki są powszechnie znane, mimo to zamieszczono ich opis, który zawiera
podstawowe informacje o kształcie ciała, wielkości i ubarwieniu. Opis wyglądu owadów
został ograniczony do danych o wielkości, ubarwieniu i porze występowania postaci
doskonałej (imago), rzadziej jego larwy. Opis wyglądu płazów zawiera informacje
o ich kształcie, wielkości i barwie skóry. Opis ptaków, oprócz charakterystyki ich wielkości
i ubarwienia, został rozszerzony o dodatkowe informacje dotyczące gniazda (wielkość,
lokalizacja, czasem dane o materiale, z jakiego jest ono zbudowane), liczby jaj w lęgu, ich
kształty i barwy oraz pory składania. Miesiące, w których są składane jaja oraz odbywają się
wędrówki (przyloty, odloty), zapisano cyframi rzymskimi. Opis ssaków jest zróżnicowany
w zależności od opisywanej grupy. W przypadku nietoperzy, obok ogólnych danych
o wielkości i ubarwieniu ciała, podano dodatkowe informacje o wielkości i wyglądzie uszu,
które są dobrze wykształcone (w czasie lotu orientują się dzięki echolokacji), często
zaopatrzone są w dodatkowy płat skórny zwany koziołkiem. W opisie drobnych gryzoni obok
długości ciała podano także długość ogona. Opis gatunków większych ssaków rozszerzono
o takie dane, jak liczba młodych w miocie oraz pora porodu.

Pachnica dębowa Osmoderma eremita, poświętnikowate Scarabaeidae
Chrząszcz dł. 22–32 mm, czarny lub brunatnoczarny, zwykle z lekkim oliwkowym

metalicznym połyskiem, ciało pokryte bardzo delikatnym, przylegającym owłosieniem
i rzadko rozstawionymi, odstającymi szczecinkami, najlepiej widocznymi na bokach
przedplecza. Czułki 10- członowe, kolankowato załamane, zakończone trójczłonową buławką.
Środek przedplecza u samca z głębokim podłużnym zagłębieniem, obramowanym po bokach
wystającymi listewkami. U samicy cecha ta jest znacznie słabiej wykształcona. Rójka w lecie
(VII–VIII). Szczyt aktywności o zmierzchu i nocą, bywają w związku z tym wabione też do
źródeł sztucznego światła. Larwy żerują przez 2–3 lata w wewnętrznych próchnowiskach
drzew liściastych, osiągając przed przepoczwarczeniem dł. ok. 100mm. Gatunek zaliczany
do reliktów lasów pierwotnych. Siedlisko: ciepłe, świetliste lasy liściaste i mieszane, parki,
a także zadrzewienia; warunkiem koniecznym do rozwoju jest obecność starych, dziuplastych
drzew. Występowanie: prawdopodobnie w całym kraju oprócz gór.

Krzyżodziób sosnowy Loxia pityopsittacus, łuszczaki Fringillidae

Bardzo podobny do krzyżodzioba świerkowego, ale ma większą głowę i wyższy, solidniejszy
dziób o dolnej części (widzianej z boku) nie wystającej ponad górną krawędź górnej. Gniazdo
w górnych partiach koron wysokich drzew iglastych pod osłoną gałęzi. W lęgu 3–4
szaroniebieskich lub białawych jaj z plamkami i kreskami o różnej barwie (od różowej do
ciemnowiśniowej). Siedlisko: różne typy borów. Występowanie: skrajnie nielicznie gniazduje
na północy, liczniejszy w czasie wędrówek inwazyjnych (IX–II) i zimą.

Łasica Mustela nivalis, łasicowate Mustelidae

Mniejsza kopia gronostaja. Jeden z najbardziej zmiennych pod względem wielkości wśród
naszych ssaków. Długość całkowita 22–27cm, w tym ogon 4–7cm. Samica przeważnie
mniejsza od samca. Ciało wydłużone, nogi bardzo krótkie i cienkie, palce z ostrymi pazurami.
Ogon krótki. Oczy skośnie ustawione, małe i błyszczące. Uszy szerokie i zaokrąglone. Futro
(jak letnia szata gronostaja) z wierzchu rudobrązowe, od spodu białe, przy czym linia

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

graniczna jest prawie zawsze nieregularnie zygzakowata, a koniec ogona nie jest czarny.
W Europie Północnej i w wyższych partiach gór ma w zimie futro całkowicie białe, włącznie
z końcem ogona. W kupach słomy, chrustu, w starych murach, norach, szczelinach
lub dziurach, w gnieździe ze słomy, siana, liści itp. samica rodzi 3–7, rzadziej 12 młodych.
Siedlisko: lasy (zwłaszcza obrzeża lasów liściastych), parki, zadrzewienia śródpolne.
Występowanie: nielicznie na terenie całego kraju.

Podkowiec duży Rhinolophus ferrumequinum, podkowcowate Rhinolophidae
Nietoperz dużych rozmiarów. Długość ciała 55–71mm, ucho 20–26mm, rozpiętość

skrzydeł 33–40cm. Futerko na grzbiecie jasnobrązowe, strona brzuszna szarożółta. Skrzydła
nieco jaśniejsze niż u podkowca małego, bardziej brązowe. Uszy szerokie, zaostrzone
na końcu. W czasie hibernacji wisi samotnie u stropu owinięty błonami lotnymi. Siedlisko:
najczęściej tereny skaliste, jaskinie; schronienia letnie – dziuple drzew, budynki i konstrukcje
podziemne; schronienia zimowe – jaskinie.
Występowanie: znany zaledwie z trzech stanowisk, z których dwa znajdują się na terenie
Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej, a jedno w rejonie Tarnowa.
Zagrożenia w ochronie przyrody

Zagrożenia, z jakimi spotykamy się w ochronie przyrody, mogą mieć różny charakter.

Dokładne rozpoznanie ich przyczyn i następstw jest niezbędnym warunkiem podejmowania
racjonalnych działań profilaktycznych i ochronnych. Najczęściej zagrożenia są powodowane
bezpośrednim lub pośrednim oddziaływaniem człowieka (np. zanieczyszczanie środowiska,
błędy popełniane w użytkowaniu zasobów naturalnych, nadmierna penetracja terenów
leśnych) albo wynikają z przebiegu naturalnych procesów przyrodniczych (np. wypieranie
jednych organizmów przez inne w wyniku konkurencji). Czynniki zagrażające konkretnym
obiektom przyrodniczym dzieli się zwykle na: biotyczne (np. szkodliwe owady, choroby
grzybowe), abiotyczne (m.in. susze, powodzie, mrozy) i antropogeniczne (różnego rodzaju
szkody związane z działalnością człowieka). Czynniki biotyczne i abiotyczne są przejawem
naturalnych procesów zachodzących w przyrodzie, choć na ich przebieg ma często wpływ
działalność człowieka (np. za jedną z przyczyn ocieplania się klimatu uważana jest
nadmierna emisja dwutlenku węgla do atmosfery, powstająca zwłaszcza w wyniku
działalności przemysłu energetycznego).

Czynniki abiotyczne i biotyczne, z uwagi na ich naturalny charakter, nie są traktowane

jako zagrożenia w przypadku ochrony ścisłej, której celem jest ochrona naturalnych
procesów i zjawisk zachodzących w przyrodzie. Inaczej przedstawia się sytuacja
w przypadku ochrony częściowej, polegającej m.in. na wykonywaniu zabiegów ochronnych
protegujących dany gatunek, „kosztem" pozostałych, bardziej konkurencyjnych w danym
okresie. W takim przypadku nasze postępowanie jest ingerencją w naturalne procesy, które
z naszego punktu widzenia są szkodliwe dla zachowania określonych gatunków. Podstawowe
różnice między ochroną ścisłą (zwaną potocznie bierną, polegającą na ochronie naturalnych
procesów bez ingerencji człowieka) i częściową (zwaną potocznie czynną, polegającą
na celowej ingerencji w procesy naturalne w trosce o zachowanie określonych gatunków
lub siedlisk), istniejące w ochronie przyrody od wielu lat, uległy pewnej modyfikacji
w zapisach nowej ustawy o ochronie przyrody z 16 kwietnia 2004 roku. Wprowadza ona,
obok pojęć ochrony ścisłej, częściowej i krajobrazowej, dodatkowe pojęcie ochrony czynnej,
polegającej na stosowaniu zabiegów ochronnych w celu przywrócenia naturalnego stanu
ekosystemów i składników przyrody lub zachowania siedlisk przyrodniczych oraz siedlisk
roślin, zwierząt lub grzybów. W myśl tej ustawy wśród gatunków roślin, zwierząt i grzybów
objętych ochroną ścisłą mogą być wskazywane gatunki, które należy objąć ochroną czynną.

Obok czynników zagrażających zachowaniu oraz odtwarzaniu walorów i wartości

przyrodniczych mamy również do czynienia z wieloma problemami i utrudnieniami

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

w realizacji bieżących zadań ochronnych. Można je ogólnie podzielić na problemy natury
politycznej, społecznej, ekonomicznej, prawnej i organizacyjnej.

Ustanawianie nowych lub rozszerzanie istniejących form ochrony przyrody jest

następstwem decyzji wynikających z realizacji określonej polityki państwa. Na decyzje
te coraz większy wpływ ma opinia publiczna, zwłaszcza najbardziej aktywne organizacje
pozarządowe. Nie zawsze decyzje te idą w parze z możliwościami finansowymi budżetu
państwa, czego najlepszym przykładem jest chroniczny brak środków na opracowywanie
planów ochrony przyrody uwzględniających istniejące jej formy. Statystyczny sukces,
wyrażany tworzeniem kolejnych form ochrony przyrody, nie przekłada się zazwyczaj na
rzeczywiste efekty, których formalnie się nie ocenia. Zasadniczą zmianę w tym zakresie
wprowadziła obecna ustawa o ochronie przyrody z 2004 roku: „W ramach państwowego
monitoringu środowiska prowadzi się monitoring przyrodniczy różnorodności biologicznej
i krajobrazowej. Monitoring przyrodniczy polega na obserwacji i ocenie stanu oraz
zachodzących zmian w składnikach różnorodności biologicznej i krajobrazowej
na wybranych obszarach, a także na ocenie skuteczności stosowanych metod ochrony
przyrody, w tym na obserwacji siedlisk przyrodniczych oraz gatunków roślin i zwierząt,
dla których ochrony został wyznaczony obszar Natura 2000” (art. 1 1 2 ) . Monitoringiem
przyrodniczym nie będą jednak objęte wszystkie obiekty wchodzące w skład
poszczególnych form ochrony przyrody. Wiele utrudnień i problemów w ochronie
przyrody ma swoje źródło w zawiłościach prawa. Dotyczy to zwłaszcza zapisów
określających obowiązki i kompetencje instytucji i organów zajmujących się ochroną
przyrody, co prowadzi do „rozmycia” odpowiedzialności.

4.2.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Jakie akty prawne regulują ochronę przyrody w Polsce?
2. Na jakich działaniach polega ochrona przyrody?
3. Jakie znasz formy ochrony przyrody?
4. Co to jest rezerwat przyrody?
5. Co to jest park narodowy?
6. Co to jest park krajobrazowy?
7. Co to jest obszar chronionego krajobrazu?
8. Co to jest obszar Natura 2000?
9. Jak opisuje się siedlisko priorytetowe dla obszarów Natura 2000?
10. Co to jest pomnik przyrody?
11. Co to jest stanowisko dokumentacyjne?
12. Co to jest użytek ekologiczny?
13. Co to jest zespół przyrodniczo-krajobrazowy?
14. Co ma na celu ochrona gatunkowa?
15. Dlaczego chronimy grzyby i porosty?
16. Jakie pokolenie (płciowe czy bezpłciowe) jest opisywane u mszaków i paprotników?
17. Jakie gatunki zwierząt objęte są ochroną gatunkową?
18. Jakie gatunki grzybów i porostów są objęte ochroną gatunkową?
19. Jakie gatunki roślin naczyniowych, paprotników, widłaków i mszaków objęte są ochroną

gatunkową?

20. Jakie są różnice w podejściu do czynników biotycznych i abiotycznych na terenach

objętych ochroną ścisłą i ochroną częściową?

21. Do czego służy monitoring przyrodniczy?
22. Jakie problemy występują obecnie w ochronie przyrody?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.2.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Rozpoznawanie gatunków objętych ochroną gatunkową.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) utrwalić rozpoznawanie gatunków chronionych na postawie różnych elementów

dostępnych na planszach, slajdach, fotografiach, przewodnikach,

2) rozpoznawać wśród pokrewnych gatunków te chronione,
3) wynotować najważniejsze dane (i skojarzenia) dotyczące występowania, biologii i cech

rozpoznawczych najrzadszych i najczęstszych gatunków chronionych występujących
w regionie zamieszkania.

4) zaprezentować notatki wykonane w trakcie ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

poradnik dla ucznia,

−

przewodniki i klucze z gatunkami chronionymi,

−

barwne tablice,

−

zdjęcia i slajdy,

−

kartka papieru,

−

długopis.

Ćwiczenie 2

Poszukiwanie stanowisk roślin chronionych i ich rozpoznawanie w różnych stadiach

rozwoju, śladach, tropach

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) przeanalizować z opisem terenu, publikacjami dotyczącymi występowania roślin,

opisami taksacyjnymi lasów, w których będzie prowadzona inwentaryzacja,

2) odszukać informacje potrzebne do wypełnienia formularza,
3) przeprowadzić inwentaryzację,
4) wypełnić formularz,
5) zaprezentować wykonane ćwiczenie.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

literatura tematu + barwne przewodniki,

−

opisy terenu,

−

kwestionariusz inwentaryzacyjny,

−

długopis, ołówek.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.2.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) wymienić akty prawne dotyczące ochrony przyrody?



2) scharakteryzować poszczególne formy ochrony przyrody w Polsce?



3) wymienić różnice pomiędzy poszczególnymi formami ochrony?



4) scharakteryzować ochronę siedlisk na obszarach Natura 2000?



5) wyjaśnić różnice w podejściu do różnych form ochrony gatunkowej

roślin i zwierząt?



6) scharakteryzować ważne (ze względu na ich rzadkość) chronione

gatunki grzybów, roślin i zwierząt?



7) określić, w jakim celu chroni się poszczególne gatunki?



8) opisać postępowanie z różnymi elementami chronionymi w terenie?



9) wymienić najważniejsze problemy obecnej ochrony przyrody?



10) opisać różnice pomiędzy zasadami i celami ochrony ścisłej

i częściowej?



11) określić, jaka jest rola administracji Lasów Państwowych i służb

ochrony przyrody w poszczególnych formach ochrony przyrody?



„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.3. Podstawy prawne i zasoby leśnictwa

w Polsce

4.3.1. Materiał nauczania

Leśnictwo w Polsce to znaczący potencjał. Duża powierzchnia gruntów leśnych (9,2mln ha),

lesistość na poziomie 28,8% oraz zasoby drzewne oceniane jako jedne z największych
w Europie, świadczą o dużym rzeczywistym znaczeniu tego sektora w gospodarce narodowej.
Potęguje je sektor drzewny, kontynuujący funkcję produkcyjną leśnictwa.

Rocznie w Polsce pozyskuje się 31–33 mln m

surowca drzewnego. Surowiec

przetwarzany jest w sektorze drzewnym przez ponad 66 tysięcy producentów, w większości
firm małych i średnich (99,7%).

W 2005 roku PGL Lasy Państwowe osiągnęło przychód w wysokości 4,7mld zł, w tym

84% pochodziło ze sprzedaży drewna. Około 90% przychodów było efektem działalności
podstawowej, a 0,9% przypadało na działalność uboczną. PGL LP zatrudniało w 2005 roku
26,1 tys. osób (14,8 tys. w służbie leśnej).

Cały polski sektor leśno-drzewny wytwarza 3,5% produkcji globalnej i 2,4% wartości

dodanej brutto, ma 13% udziału w polskim eksporcie i 5% w imporcie. Łącznie sektor ten
oferuje 350 tysięcy miejsc pracy, co, wraz z rodzinami zatrudnionych, zapewnia egzystencję
blisko 2 min osób.

Leśnictwo i sektor drzewny można i należy traktować jako jedno z ważniejszych narzędzi

rozwiązywania problemów społeczno-gospodarczych w miejscu ich działania, tj. w regionach
na poziomie lokalnym. Dochody budżetów gmin z tytułu podatku leśnego

wyniosły w 2005

roku 136,8 mln zł (opodatkowaniu podlegają lasy, z wyjątkiem zajętych na wykonywanie
innej działalności gospodarczej niż leśna).

Oceniając potencjał polskiego leśnictwa, należy dodać, że wartość oszacowanych

zasobów leśnych wynosi (według stanu na 1999 rok) 9,3 mld zł, przy czym na wynikające
z funkcji produkcyjnych lasów przypada 3,8 mld zł (tj. 41%).

Przepisy prawa dotyczące ochrony lasów w Polsce

Lasy spełniają bardzo różnorodne funkcje, zarówno w sposób naturalny, jak i w wyniku

działań gospodarki leśnej. Polityka leśna państwa (dokument przyjęty przez Radę Ministrów
22 kwietnia 1997r.) wymienia następujące funkcje lasu: ekologiczne (ochronne), produkcyjne
(gospodarcze) i społeczne. Realizacja celów i zadań wynikających z wypełniania przez lasy
wymienionych funkcji może rodzić konflikty. Ma to miejsce wówczas, gdy wzrost jednych
funkcji ogranicza pozostałe. Przy zachowaniu między nimi właściwych proporcji mamy do
czynienia z ich wzajemnym uzupełnianiem się.

Funkcje gospodarcze i ochronne lasów zostały określone w trzech podstawowych

dokumentach: Polityka ekologiczna państwa (zaakceptowana przez Sejm i Senat w 1991r.;
13 czerwca 2000r. Rada Ministrów przyjęła II Politykę ekologiczną państwa), Polityka leśna
państwa (cytowana wcześniej) oraz Krajowa strategia ochrony i zrównoważonego
użytkowania różnorodności biologicznej (obecnie w formie projektu). Wspólną podstawą,
na której zostały oparte wymienione dokumenty, jest zasada trwałego i zrównoważonego
rozwoju. Do podstawowych założeń Krajowej strategii ochrony i zrównoważonego
użytkowania różnorodności biologicznej należy m.in. następujące stwierdzenie:

„Pole działania w ramach ochrony różnorodności biologicznej jest zatem szersze niż

w tradycyjnie pojmowanej ochronie przyrody i powinno być odnoszone do przestrzeni całego
kraju, a nie tylko do obszarów prawnie chronionych, które stanowią de facto jego mały
wycinek”.

Polityka leśna państwa wśród swoich założeń wymienia natomiast „reorientację

zarządzania lasami z poprzedniej dominacji modelu surowcowego na model proekologicznej
i zrównoważonej ekonomicznie, wielofunkcyjnej gospodarki leśnej, odpowiadającej

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

kryterium sformułowanym dla Europy w procesie helsińskim". Jednym z takich kryteriów jest
właśnie ochrona różnorodności biologicznej.

Podstawowe cele i zasady zachowania, ochrony, powiększania zasobów leśnych oraz

gospodarki leśnej określa ustawa o lasach z 28 września 1991r. (Dz. U z 1991r., Nr 101, poz.
444 z późniejszymi zmianami).

Zgodnie z art. 7.1. cytowanej ustawy, trwale zrównoważoną gospodarkę leśną prowadzi

się według planu urządzania lasu, którego integralną częścią jest „Program ochrony
przyrody", z uwzględnieniem następujących celów:
1) zachowanie lasów i korzystnego ich wpływu na klimat, powietrze, wodę, glebę, warunki

życia i zdrowia człowieka oraz na równowagę przyrodniczą,

2) ochrony lasów, zwłaszcza lasów i ekosystemów leśnych stanowiących naturalne

fragmenty rodzimej przyrody lub lasów szczególnie cennych ze względu na:
a) zachowanie różnorodności przyrodniczej,
b) zachowanie leśnych zasobów genetycznych,
c) walory krajobrazowe, potrzeby nauki,

3) ochrony gleb i terenów szczególnie narażonych na zanieczyszczenie lub uszkodzenie

oraz o specjalnym znaczeniu społecznym,

4) ochrony wód powierzchniowych i głębinowych, retencji zlewni, w szczególności

na obszarach wododziałów i na obszarach zasilania zbiorników wód podziemnych,

5) produkcji, na zasadzie racjonalnej gospodarki, drewna oraz surowców i produktów

ubocznego użytkowania lasu.
Bardzo istotny z punktu widzenia realizacji funkcji gospodarczych i ochronnych jest

zapis w art. 13.1. „Właściciele lasów są obowiązani do trwałego utrzymywania lasów
i zapewnienia ciągłości ich użytkowania, w szczególności do:
1) zachowania w lasach roślinności leśnej (upraw leśnych) oraz naturalnych bagien

i torfowisk,

2) racjonalnego użytkowania lasu w sposób trwale zapewniający optymalną realizację

wszystkich jego funkcji przez:

a) pozyskiwanie drewna w granicach nie przekraczających możliwości produkcyjnych lasu,
b) pozyskiwanie surowców i produktów ubocznego użytkowania lasu w sposób

zapewniający możliwość ich biologicznego odtwarzania, a także ochronę runa leśnego.
Cele, zasady i formy ochrony przyrody ożywionej, nieożywionej oraz krajobrazu określa

ustawa o Ochronie przyrody. Zapisano w niej, że ochrona przyrody jest obowiązkiem
każdego obywatela, organów administracji publicznej, a także jednostek organizacyjnych oraz
osób prawnych i fizycznych prowadzących działalność wpływającą na przyrodę. Lasy
Państwowe jako jednostka organizacyjna zarządzają lasami stanowiącymi majątek Skarbu
Państwa i prowadzą swoją działalność na blisko 30% powierzchni Polski, co niewątpliwie ma
wpływ na ochronę przyrody. Zdecydowana większość rezerwatów (84%) znajduje się
na terenach Lasów Państwowych,

W świetle cytowanych dokumentów i aktów prawnych ochrona przyrody ma trwałe

i równoprawne, w stosunku do innych funkcji lasów, miejsce w gospodarce leśnej.

Ostatnia dekada XX wieku charakteryzowała się wielkim wysiłkiem gremiów

międzynarodowych, instytucji państwowych, grup zawodowych i społeczeństw nastawionych
na ratowanie zasobów przyrodniczych naszej planety. U podstawy tych działań znalazły się
dokumenty Konferencji Narodów Zjednoczonych, jaka pod nazwą Szczytu Ziemi odbyła się
w 1992 r. w Rio de Janeiro, a głównie Konwencja o różnorodności biologicznej podpisana
przez 167 państw, a ratyfikowana przez Polskę w 1996 roku.

Treścią Konwencji jest zobowiązanie stron Konwencji, tj. wszystkich państw –

sygnatariuszy do zachowania pełnej różnorodności form życia w biosferze poprzez

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

ich ochronę i rozsądne, oszczędne użytkowanie. Nowe podejście do zadań ochrony przyrody
wyrażone w Konwencji sprowadza się do trzech istotnych postanowień:

−

określenia trzech najważniejszych poziomów organizacji przyrody: genetycznego,
gatunkowego i ekosystemowi-krajobrazowego,

−

zobowiązania stron Konwencji do działań na rzecz zachowania różnorodności nie tylko
na obszarach chronionych, ale i poza nimi, tj. na terenach użytkowanych gospodarczo,
gdyż wszędzie obowiązuje prawo do życia wszystkich gatunków,

−

nakazu objęcia ochroną całej różnorodności ras i gatunków zwierząt oraz roślin
udomowionych, jako szczególnie cennych dla przyszłości rolnictwa i hodowli.
W związku z powyższym każda ze stron Konwencji, zgodnie ze swoimi warunkami

i możliwościami, została zobowiązana do:

−

opracowania krajowej strategii oraz planów i programów dotyczących ochrony
różnorodności

biologicznej

umiarkowanego

(zrównoważonego)

użytkowania

jej elementów,

−

włączenia ochrony różnorodności biologicznej i zrównoważonego użytkowania
jej elementów do resortowych i międzysektorowych planów, programów i strategii.
W Europie dużo wcześniej, bo już w 1979 roku, przygotowano regionalną Konwencję

o ochronie dzikiej flory i fauny oraz ich siedlisk, znaną pod nazwą Konwencji Berneńskiej.

Deklaracja Konwencji Ministrów Leśnictwa (Strasbourg 1990, Helsinki 1993) dotycząca

trwałego rozwoju lasów i leśnictwa:

−

zachowanie biologicznej różnorodności lasów,

−

utrzymanie produkcyjnej zasobności lasów,

−

utrzymanie zdrowia i żywotności ekosystemów leśnych,

−

ochrona zasobów glebowych i wodnych w lasach,

−

zachowanie i wzmaganie udziału lasów w globalnym bilansie węgla,

−

utrzymanie i wzmocnienie długofalowych i wielostronnych korzyści społeczno-
ekonomicznych wynikających z istnienia lasów.
Definicja trwałego i zrównoważonego rozwoju lasów (Helsinki 1993)
Trwałe gospodarowanie oznacza zarządzanie i użytkowanie lasów i terenów leśnych

w taki sposób i w takim tempie, które pozwoli zachować je jako odnawialne zasoby naturalne
i nie uszczuplić ich w długim okresie czasu, zachować ich bioróżnorodność, produktywność,
zdolność odnowienia, żywotność oraz zdolność do spełnienia, teraz i w przyszłości,
odpowiednich ekologicznych, ekonomicznych i społecznych funkcji na lokalnym, krajowym
i globalnym poziomie, nie powodując przy tym szkód w innych ekosystemach.

W następstwie obu wymienionych Konwencji zrodziła się Paneuropejska Strategia

Różnorodności Biologicznej i Krajobrazowej, przyjęta na Europejskiej Konferencji
Ministrów Środowiska w Sofii w 1995 r. Strategia ta zmierza do bardziej efektywnego
łączenia zagadnień ekologicznych z zagadnieniami polityki społecznej i gospodarczej
we wszystkich sektorach mających wpływ na środowisko przyrodnicze. Cele wyznaczone
leśnictwu w skali ogólnoeuropejskiej Strategia sformułowała następująco:

−

ochrona wszystkich typów lasu, szczególnie na glebach aluwialnych, lasów naturalnych
i nadrzecznych,

−

ochrona leśnych siedlisk będących ostoją gatunków wymagających rozległych,
nienaruszonych w istotny sposób działalnością człowieka, przestrzeni ekosystemów,

−

wspieranie polityki leśnej w zakresie zalesień i promocji gatunków rodzimych,

−

modyfikacja polityki leśnej w celu dostosowania do zmian klimatycznych oraz
zapewnienia wielofunkcyjności lasów.
Paneuropejska Strategia Różnorodności Biologicznej i Krajobrazowej realizowana jest

m.in. przez Europejską Sieć Ekologiczną „Natura 2000", wsparta dyrektywami Rady Europy,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

określającymi obowiązek i zasady tworzenia Obszarów Specjalnej Ochrony (wg tzw.
Dyrektywy ptasiej – RE 79/409, chroniącej 182 gatunki ptaków) oraz Specjalnych Obszarów
Chronionych (wg tzw. Dyrektywy habitatowej – RE 92/43, chroniącej 253 typy siedlisk 200
gatunków zwierząt i 434 gatunków roślin).

Aczkolwiek leśnictwo nie jest objęte obszarem wspólnej polityki Unii Europejskiej, gdyż

nie zostało wymienione w dokumentach konstytucyjnych Wspólnoty, to jednak podlega
postanowieniom odnoszącym się do ochrony środowiska i ochrony przyrody, które taką
polityką zostały objęte. Dlatego zarówno deklaracja Konferencji Ministrów Leśnictwa krajów
europejskich, jaka odbyła się w Helsinkach w 1993 roku, jak i Strategia Leśna Unii
Europejskiej ogłoszona w formie deklaratywnej przez Radę Europy w 1998 r. jednoznacznie
określiły ochronę leśnej różnorodności biologicznej jako priorytetowy cel leśnictwa
europejskiego.

W Polsce zobowiązania wynikające z Konwencji o różnorodności biologicznej, z procesu

helsińskiego, rozwiniętego następnie w ramach prac Komisji Trwałego Rozwoju ONZ.
Międzynarodowego Panelu Leśnego ONZ i Forum Leśnego ONZ. a także w zgodzie
ze Strategią Leśną UE zostały podjęte przez sektor leśny w latach dziewięćdziesiątych
równolegle, a nawet wyprzedzająco w stosunku do wymienionych inicjatyw. Służyły temu
ogólne akty prawne i dokumenty polityczne, przede wszystkim zapisy Konstytucji
Rzeczypospolitej Polskiej (1997), następnie Ustawy: O ochronie przyrody (1991, 2000),
O zagospodarowaniu przestrzennym (1994), O ochronie gruntów rolnych i leśnych (1995),
O ochronie środowiska (2001), Ustawa Prawo łowieckie (1995), Polityka ekologiczna
państwa (1991, 2000), a w sposób bezpośredni Ustawa o lasach (1991), której nowelizacja z
1997r., wprowadzając obowiązek zamieszczania w planach urządzania lasu programów
ochrony przyrody, otworzyła drogę do efektywnego osiągania celów wielkoobszarowej
ochrony leśnych zasobów przyrodniczych, a zatem celów Konwencji o różnorodności
biologicznej.

W 1994r. ukazał się dokument MOŚZNiL pt. „Polska polityka kompleksowej ochrony

zasobów leśnych", który dał początek nowej polityce gospodarczej w Lasach Państwowych,
czego wyrazem stało się Zarządzenie Nr 11 Dyrektora Generalnego Lasów Państwowych
z 1996r. pt. „Wytyczne w sprawie doskonalenia gospodarki leśnej na podstawach
ekologicznych” (częściowo zmienione w 1999r. w formie Zarządzenia 11 A) oraz powołanie
Leśnych Kompleksów Promocyjnych.

Wielkopowierzchniowa, a także konserwatorska ochrona przyrody powinna więc

stanowić, przynajmniej od tego czasu, ważny przedmiot kierunkowych działań gospodarki
leśnej. Istotnie, w lasach Polski skupia się 70–80% wszystkich dziko żyjących u nas
organizmów lądowych.

Strategia ochrony leśnej różnorodności biologicznej, czyli wielkopowierzchniowa

ochrona przyrody osiągana w ramach leśnictwa wielofunkcyjnego, powinna oczywiście
stanowić część ogólnego systemu ochrony przyrody w państwie. Idea trwałości gospodarki
leśnej ma w Europie długą tradycję. Rozwijała się stosownie do społecznego zapotrzebowania
na różnorodne funkcje lasów i wychodząc pierwotnie z zasady zachowania trwałej produkcji
drewna, ciągłości użytkowania i trwałości dochodów, osiągnęła współczesną koncepcję
leśnictwa wielofunkcyjnego, rozwijającego wszystkie funkcje lasów oparte na trwałości lasu,
pojmowanego jako struktura przyrodnicza.

Trwałe zagospodarowanie lasów w Europie oznaczało osiąganie przede wszystkim celów

ekonomicznych (taka jest geneza leśnictwa i nauk leśnych, powstałych 200 lat temu). Służyły temu
wysiłki organizacyjne, techniczne, naukowe i dydaktyczne. Wokół nich skupił się główny dorobek
badawczy, służą im stosowane do dzisiaj instrumenty i narzędzia praktyczne.

Wartości ekonomiczne zawsze przyciągały uwagę inwestorów, właścicieli i zarządców.

Były głównym, jeśli nie jedynym celem zagospodarowania lasu. Znacznie mniej uwagi

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

poświęcano wartościom przyrodniczym i środowiskowym. O ile były one w ogóle
uwzględniane, o tyle działo się to niejako mimochodem i „po drodze" do osiągania celów
ekonomicznych. Współczesna koncepcja zobowiązuje gospodarkę leśną do ochrony
i rozwijania wszystkich wartości lasów, zarówno ekonomicznych, środowiskowych, jak
i społecznych. Przede wszystkim chodzi w niej o znalezienie formuły zagospodarowania
(czytaj: urządzania) ekosystemów leśnych i zachowania ich nie tylko jako drzewostanów,
ale jako układów ekologicznych powiązanych ze środowiskiem przyrodniczym, społecznym
i gospodarczym, a także znalezienie formuły rynku zbytu na ekosystemowe, nie rynkowe,
wartości lasów. Poszerzenie celów leśnictwa w nowej koncepcji trwałego i zrównoważonego
zagospodarowania wymaga poszerzenia również bazy teoretycznej oraz nowych narzędzi
operacyjnych.

Równomierność czy intensyfikacja?
Równomierność użytkowania – postulat zachowania co roku równych dochodów

materiałowych i finansowych:

−

podstawa regulowania – wyznaczenie kolei rębu,

−

warunek spełnienia – odpowiednia struktura lasu (model lasu normalnego – układ klas
wieku, przyrost, zapas, etat),

−

konsekwencje – straty gospodarcze w lesie rzeczywistym.
Intensyfikacja produkcji – postulat pełnego wykorzystania możliwości produkcyjnych

siedlisk i drzewostanów:

−

warunki – ustalenie wieku rębności drzewostanów (wycinanie w tym wieku),

−

konsekwencje – brak równomierności.

−

łagodzenie sprzeczności – potrzeba kompromisu obydwu zasad.

−

ocena modelu lasu normalnego.
Zalety:

−

umożliwia prognozowanie produkcji i rozwoju zasobów,

−

logiczny w sensie matematycznym,

−

uwzględnia najważniejsze cechy (składniki) struktury lasu,

−

poprawne założenia ideowo-metodyczne,

−

prosty (poglądowy) schemat ułatwiający zrozumienie zależności zachodzących w lesie
rzeczywistym.
Wady:

−

układ zamknięty,

−

układ zdeterminowany koleją rębu,

−

model empirycznie niesprawdzalny (nieosiągalny),

−

stosując zasadę intensyfikacji pojęcie kolei rębu traci sens w organizacji ładu czasowego.
Istota lasu rzeczywistego:

−

zapotrzebowanie na funkcje produkcyjne i pozaprodukcyjne zmienia się,

−

las jest układem otwartym, podatnym na trudno przewidywalne wpływy otoczenia,

−

dla zapewnienia trwałości lasu i trwałości produkcji nie jest konieczne dążenie
do określonego wzorca struktury wiekowej; jej osiągnięcie i utrzymanie nie jest możliwe.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 8. Schemat trwałego i zrównoważonego zagospodarowania lasów [11, s. 71]

Jako nowa dziedzina, pojawiły się niedostrzegane dotychczas aspekty społeczne leśnictwa,

które należy rozpoznać i których należy się uczyć. Poza tradycyjnymi wartościami, jak funkcje
socjalne w postaci miejsc pracy, czy funkcje rekreacyjne i turystyczne, nowa koncepcja
wymienia wartości duchowe, kulturowe, edukacyjne, estetyczne i psychoterapeutyczne, tzn.
wartości zaspokajające potrzeby wyższego rzędu. Wartości społeczne lasu tkwią również
w uspołecznianiu zarządzania lasami, udziale w podejmowaniu decyzji dotyczących
ich przyszłości oraz we współodpowiedzialności za lasy. Gospodarka leśna zaczyna więc
dotykać obszarów i zagadnień etyczno-moralnych, z pogranicza antropologii humanistycznej.

Trwałość, o której mówili dziewiętnastowieczni teoretycy leśnictwa, a na którą

gospodarka leśna i dziś często się powołuje, dotyczyła trwałego przyrostu, trwałego dochodu
lub trwałego użytkowania (użytkowanie w tym ujęciu oznaczało zawsze pozyskiwanie
drewna). Tak rozumiana i realizowana zasada trwałości pozwoliła Europie uniknąć trwałych
wylesień, jakich doświadczają obecnie kraje rozwijające się (zmuszała bowiem do odnawiania
użytkowanych lasów). Nie uchroniła jednak przed głębokimi, negatywnymi zmianami
strukturalnymi zbiorowisk leśnych, przyczyniając się, przez zmniejszenie odporności
biologicznej, do pasma klęsk, jakich doświadczyły lasy europejskie w ostatnich
dziesięcioleciach. To właśnie zły stan zdrowotny lasów europejskich w latach
siedemdziesiątych i osiemdziesiątych oraz niepokój, który wzbudziło szeroko nagłośnione
zjawisko „zamierania lasów", zmobilizowały rządy państw do podjęcia inicjatywy
zorganizowania paneuropejskich rządowych konferencji ochrony lasów.

W znaczeniu bardzo ogólnym, certyfikacja oznacza zaufanie, jakim obdarza się należycie

zidentyfikowane produkty lub usługi, które pozostają w zgodzie z ustalonymi wcześniej
standardami. Celem certyfikacji jest tworzenie rynku zachęt przez zwiększenie świadomości
konsumentów i wzrost popytu na oznaczone produkty pochodzące z lasów zagospodarowanych
według zasad dobrej gospodarki leśnej.

W skali międzynarodowej, certyfikacja może być traktowana jak jedna z licznych dróg

budowania międzynarodowego rynku drzewnego, bazującego na trwałych zasobach leśnych,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

poprawnie zagospodarowanych. Jest to narzędzie, które ma łączyć instrumenty rynkowe
z polityką środowiskową.

Certyfikacja w gospodarce leśnej ma co najmniej trzy istotne znaczenia:

−

możemy mówić o certyfikacji drewna, jak o procesie, który prowadzi do uzyskania
pisemnego stwierdzenia – certyfikatu – atestującego pochodzenie surowca drzewnego
i jego statusu/kwalifikacji na rynku, w ślad za oceną dokonaną przez niezależną tzw.
trzecią stronę (nieproducent i nieklient). Certyfikacji może towarzyszyć uzgodnienie
dotyczące prawa lub licencji do stosowania znaku certyfikacji (logo/etykiety)
na produktach rynkowych. Certyfikowane mogą być również produkty niedrzewne
i w tych przypadkach stosuje się ogólny termin „certyfikacja produktów leśnych".

−

certyfikacja zagospodarowania lasu oznacza niezależną ocenę jakości zagospodarowania
lasu, według wcześniej ustalonych standardów, obejmujących zarówno operacje leśne,
jak i poprawność ich wykonania. W takim ujęciu, certyfikacja dotyczy jednostki
urządzeniowej lub grupy takich jednostek, ale może również obejmować poziom regionu
lub całego kraju.

−

przy certyfikacji pochodzenia produktów leśnych, oceniany jest łańcuch przepływu
produktów – od ich wywiezienia z lasu, przez transport, przetworzenie, dystrybucję,
aż do miejsca finalnego ich użytkowania.

Gatunki zwierząt łownych występujących w Polsce

Zwierzęta łowne w lasach są ważnym elementem różnorodności biologicznej ekosystemów

leśnych, w istotny sposób oddziałującym na gospodarkę leśną i negatywnie wpływającym
na efekty hodowli lasu. Gospodarka łowiecka w ostatnich latach koncentrowała się na:

−

dostosowaniu liczebności zwierzyny do bazy żerowej lasu,

−

poszukiwaniu dodatkowych źródeł przychodów,

−

zmniejszaniu i optymalizowaniu kosztów gospodarki łowieckiej,

−

dokładnym określaniu liczby zwierząt i rzetelnym szacowaniu szkód wyrządzanych przez
zwierzynę w środowisku leśnym i rolnym,

−

poprawie i utrzymaniu dobrej jakości populacyjnej i osobniczej zwierząt łownych.
Konsekwencją tego była decyzja o obniżeniu pogłowia jeleniowatych w celu przywrócenia

właściwych relacji środowisko-roślinożercy. Jednak w dalszym ciągu liczebność zwierzyny jest
znacznie większa od pożądanej. Od roku 1998 opracowano wieloletnie łowieckie plany
hodowlane, z określeniem dopuszczalnej liczebności populacji poszczególnych gatunków
Zaczęto też wdrażać programy poprawy naturalnych warunków bytowania zwierzyny,
polegający na zagospodarowywaniu łowisk, stwarzających zwierzętom warunki najbardziej
zbliżone do naturalnych. W tym celu również przeciwdziała się sukcesji lasu na powierzchniach
otwartych, stanowiących nie użytkowane dawne łąki oraz pastwiska, zagospodarowuje
śródleśne, jak też przyleśne łąki i poletka łowieckie, pozostawia w lesie gałęzie, wierzchołki
drzew, a także pozostałości po trzebieży. Chroni się również ostoje zwierzyny łownej.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Tabela 2. Liczebność zwierząt łownych w Polsce za Biuletynem GUS „Leśnictwo 2007”

Zwierzęta/lata

1995

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

Łosie szt.

3099

2076

2188

2242

2813

3413

3896

4620

Daniele szt.

7478

9050

9240

10180

11365

12130

13115

14966

Muflony szt.

1742

1725

1616

1514

1529

1559

1684

1935

Jelenie tys.
szt.

99,8

117,5

120,2

123,3

130,2

133,4

140,7

147,4

Sarny tys. szt.

514,9

597,1

614,4

623,2

652,6

668,2

691,6

706,5

Dziki tys. szt.

118,3

123,4

138,1

163,3

160,5

173,5

177,1

Lisy tys. szt.

67,4

145,1

160,7

163,6

184,8

187,2

201,2

218,8

Zające tys. szt.

925,7

551,4

471,8

462,3

493,9

486,1

475,4

506,9

Bażanty tys.
szt.

312,3

263,7

258,2

280

314,9

321,7

333,1

361

Kuropatwy
tys. szt.

960,7

345,6

313,4

328,9

363

350

346,6

366,9

W gospodarce łowieckiej stosuje się zasadę zbilansowania przychodów i kosztów.

Pierwsze pochodzą z polowań organizowanych dla myśliwych krajowych oraz zagranicznych,
jak też ze sprzedaży tusz odstrzelonej zwierzyny. Obecnie główne przychody coraz częściej
osiągane są z grupowych przyjazdów myśliwych na pobyty turystyczno-myśliwskie, a także
różnych ofert specjalnych, przygotowywanych pod indywidualne życzenia klientów.
W dalszym ciągu jednak koszty ponoszone przez gospodarkę leśną, szczególnie w hodowli
lasu, przekraczają przychody uzyskiwane z polowań.

Tabela 3. Biologia zwierząt łownych
Gatunek Cechy

ŁOŚ

Jeleń

Daniel

Sarna

Muflon

Dzik

Okres godowy

bukowisko IX rykowisko

15.IX—
15.X

bekowisko
15.X—
15.XI

ruja
15.VII—
15.VIII

ruja 15.X—15.XI

huczka XII

Okres ciąży (tygodni)

33—34

34—35

33—34

18—20

Liczba młodych w lęgu 1—2

1—21

1—2

1—3

1—2

3—8

Okres karmienia

do X

do XI

do XII

8 tygodni

X—V

X -IV

zimowa

szara

X—V
płowa

brunatna
biało
nakrapiana

popielata

żółto-rdzawa

czarnobrunatna
lub

popielata,

podbita
puchem

Suknia

letnia

szarobrunatna VI—IX

czerwono-
ruda

VI—IX
brunatno-
rdzawa

V—IX
czerwono-
ruda

kasztanowobrunatna jak wyżej nie

podbita
puchem

zrzuca

XI—I

II—IV

X—XII

Poroże

wyciera

VIII

VII—IX VII

IV—VI

Przeciętny
ciężar
tuszy (kg)

ciężar
samca/samicy

360 280

120 70

60 30

15 12

45 35

Łoś
Jest to największe zwierzę z rodziny jeleniowatych. Łosie żyją w małych gromadkach,

po 3–5 sztuk, na podmokłych i bagiennych terenach leśnych. Podstawą ich wyżywienia są
młode pędy oraz liście drzew, trawy i roślinność bagienna. Łoś, jak wszystkie jeleniowate,
zrzuca corocznie swoje poroże i osadza nowe: pierwsze – około 16 miesiąca życia, w formie

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

pojedynczych tyk, drugie – to przeważnie „widły"; potem poroże przybiera formę rozłogów
rzadziej rozgałęzionych łopat ustawionych prawie poziomo. Stare byki zrzucają poroże
od listopada – do stycznia, a nowe osadzają w marcu i wycierają ze scypułu w sierpniu.
Obecnie objęty całoroczną ochroną.

Jeleń
Występuje na terenie całego kraju nawet tam, gdzie go do tej pory nie było. Do hodowli

jelenia konieczne są jednak większe kompleksy leśne (ponad 1000ha). Lubi on teren falisty,
obfitujący w wodę do picia i do kąpieli. Im lepsze siedlisko z bogatszym runem i podszytem,
tym lepsze są warunki rozwoju dla jelenia. Bytuje również na siedliskach ubogich,
ze względu jednak na to, że jedynym jego pożywieniem jest tam wrzos i jałowiec, wymaga
na tych siedliskach do prawidłowego funkcjonowania pomocy człowieka.

Żeruje przeważnie w nocy. Koczuje w „chmarach" różnej wielkości, prowadzonych przez

doświadczoną łanię zwaną „licówką".

W okresie rui byk, w zależności od wieku i siły, gromadzi koło siebie większą lub

mniejszą „chmarę" i pilnie jej strzeże przed rywalami. Łania rodzi w maju lub czerwcu
jednego cielaka lub dwa i karmi je do listopada lub grudnia. Młode łańki biorą udział
w rykowisku w wieku około 16 miesięcy, rodzą więc po raz pierwszy mając 2 lata. Jelenie –
byki, chociaż są zdolne do rozrodu już w wieku 16 miesięcy, to jednak rzadko bywają
dopuszczane w tym wieku do „chmary” przez byki stadne i dopiero w wieku 7–8 lat mają
swoje „chmary”. Pełnię rozwoju fizycznego osiąga byk około 10 roku życia.

Byki co roku nasadzają nowe poroże (wieńce) i co roku je zrzucają. Chociaż w zasadzie

wieńce byków są z wiekiem coraz potężniejsze, to jednak liczba odnóg wieńca nie wiąże się
ściśle z jego wiekiem. Największe wieńce ma byk zwykle około 12 roku życia, a potem
nasadza je coraz słabsze.

Jelenie, jak wszystkie gatunki z tej rodziny, dwa razy w roku zmieniają suknię (sierść);

ubarwienie zimowe jest płowe, letnie zaś rudo-czerwonawe.

Sarna
Jest to najmniejszy gatunek zwierzyny płowej w Polsce i najbardziej pospolity.

Występuje na terenie całego kraju, najliczniej jednak w województwach zachodnich. Bytuje
w lasach, głównie na pobrzeżach pól i łąk oraz w mniejszych kompleksach. Na terenach
bezleśnych, szczególnie w województwach poznańskim, zielonogórskim i opolskim, spotyka
się sarnę polną. Sarna żyje w zasadzie pojedynczo lub rodzinami (koza z koźlętami) i tylko
w zimie spotyka się większe stadka (rudle).

Ruja odbywa się pojedynczo (rogacz nie gromadzi „chmary"). Koza rodzi w maju

lub czerwcu jednego, dwa, a czasem nawet trzy koźlaki i karmi je około 26 tygodni.

Rogacz po roku życia ma już swoje pierwsze poroże, zwane parostkami; zrzuca je

w listopadzie i osadza nowe; najsilniejsze parostki osadza około 5 roku życia.
Suknia jest latem czerwonordzawa, zimą popielata.

Dzik (zwierzyna czarna)

Występuje na terenie całej Polski. Najwłaściwszym siedliskiem do hodowli dzików są duże
kompleksy lasów mieszanych lub liściastych. Zwykle wybierają one sobie ostoję w pobliżu
wody lub bagna, ponieważ lubią się kąpać. Koczują w tzw. watahach, złożonych z samic,
młodych warchlaków oraz przelatków (urodzonych w poprzednim roku). Stare samce
(odyńce) trzymają się osobno i tylko w czasie rui dołączają do watahy. W końcu kwietnia lub
w maju locha rodzi 3 do 10 warchlaków, które do 6 miesięcy mają suknię żółtorudą
w podłużne czarne pręgi.

Kształtem dzik przypomina świnię domową, jest jednak zbudowany znacznie silniej,

ma wyższe i mocne nogi, przód znacznie potężniejszy niż zad. Ubarwienie czarnobrunatne
z szarym nalotem, szczecina, szczególnie na grzbiecie, twarda i sztywna, zimą „podbita"
włosem puchowym.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Dziki mają silnie rozwinięte kły. U starych odyńców kły te, wywinięte ku górze, stanowią
groźną broń. Kły górne, zwane fajkami, są okrągłe, dolne szable trójkątne i bardzo ostre.

Zając szarak.
Jest to gatunek raczej polny, pospolity do niedawna w całej Polsce. Spotyka się

go również w lesie, w niektórych okolicach dość licznie. Na terenach leśnych obiera sobie
za ostoję obrzeża lasów w bliskości pól lub też małe kompleksy leśne.

Ubarwienie ma szare w różnych odcieniach, od ciemnoszarego z brązowym odcieniem

do jasnoszarego z odcieniem żółtym. Cechy najbardziej charakterystyczne w budowie zająca
to długie słuchy (uszy), czarne na końcach, oraz tylne skoki (nogi) dwa razy dłuższe
od przednich.

Zające prowadzą samotny tryb życia; ruszone ze swej kotliny (legowiska), starają się

zawsze do niej powrócić. Żerują wieczorami i o świcie.

Samica rodzi młode na powierzchni ziemi jej opieka nad młodymi jest niewielka. Są one

owłosione i mają od urodzenia otwarte oczy.

Lis
Pospolity w całej Polsce, szczególnie po akcji szczepień przeciw wściekliźnie.

Zamieszkuje zasadniczo lasy dobrze podszyte lub młodszych klas wieku. Chętnie trzyma się
zaniedbanych lasów śródpolnych. W okolicach bezleśnych osiedla się w jarach i wąwozach
porośniętych krzewami lub w okolicy zarośniętych wód.

Lisy wygrzebują sobie nory same lub też zajmują nory opuszczone przez inne zwierzęta

(np. borsuka). Liszka szczeni się w norze; ma zwykle 3–6 lisiąt, które karmi mlekiem przez
8 tygodni, ale już od 5 tygodnia życia przynosi im mięso. Samiec pomaga w żywieniu
potomstwa. Jesienią szczenięta porzucają rodziców i prowadzą samotny tryb życia.

Futro lisa jest rude w różnych odcieniach, spód ciała popielaty lub żółtawy, stawki (nogi)

czarne, kita (ogon) długa i puszysta.

Jenot. Zwany także junatem, pochodzi z Mandżurii, północnych Chin i Japonii.

Przyszedł do nas z Białorusi i Ukrainy, gdzie został przed 25 laty wypuszczony z ferm w celu
aklimatyzacji. Jest bardziej krępy i cięższy od lisa, wyglądem przypomina nieco szopa. Futro
ma gęste i puszyste, płowoczarniawe, spód szyi czarny. Od nasady uszu występują w poprzek
szczęk dłuższe włosy żółtopłowe i białawe (tzw. „baki”); uszy małe, zaokrąglone.

Zamieszkuje lasy mieszane w pobliżu zbiorników wodnych obficie zarośniętych.

Prowadzi nocny tryb życia, a dzień przesypia w norze. Zimą zapada w sen. Żywi się zarówno
pokarmem roślinnym, jak i zwierzęcym, zjada więc płazy, drobne ssaki, jaja i lęgi ptaków,
owady i ich larwy, ślimaki, dżdżownice, ryby oraz różne owoce, kłącza, bulwy, pędy ziół
i krzewów, a nawet zieloną ruń zbóż i traw.

Borsuk
Rozpowszechniony w całym kraju; zamieszkuje wszystkie lasy, jednak dość nielicznie.

Budowę ma krępą, tułów walcowaty, osadzony na krótkich nogach. Palce przednich nóg
zaopatrzone są w mocne, haczykowate pazury. Skóra pokryta twardą szczeciną. Ubarwienie
srebrzyste, spód ciała i nogi czarne, nad oczami białe pasy.

Borsuk żeruje w nocy, a dzień przesypia w norze. W okresie silniejszych mrozów nie

wychodzi z nory. W naszych warunkach przesypia w niej okres od grudnia do marca, jednak
w czasie dłuższej odwilży przerywa sen i wychodzi z nory.

W marcu lub kwietniu samica rodzi w norze młode, które są ślepe przez 30 dni; karmi je

około 10 tygodni.

Kuna leśna (tumak)
W Polsce jest stosunkowo nieliczna. Zamieszkuje stare drzewostany liściaste

lub mieszane; spotyka się ją jednak czasem i w drzewostanach sosnowych dobrze podszytych.
Futro ma czerwonobrunatne z odcieniem kasztanowatym, na podbródku żółto-pomarańczowa
plama. Kuna żyje samotnie, zmieniając często miejsce pobytu; tylko w okresie

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

wychowywania młodych przez dłuższy czas pozostaje w jednym miejscu. Dzień przesypia
w dziupli; poluje przeważnie w nocy. W maju lub czerwcu samica rodzi w dziupli 2–4
ślepych młodych. Oczy otwierają się im po 5 tygodniach, a matka karmi je mlekiem przez
około 6 tygodni.

Wśród innych dużych zwierząt łownych najczęściej spotkamy introdukowane: daniela,

jelenia sikę, muflona. Ze zwierzyny drobnej: tchórza, norkę amerykańską, szopa pracza,
piżmaka, dzikie króliki. Z ptactwa łownego: kuropatwę, bażanta, kaczki: krzyżówki,
cyraneczki, głowienki, czernice; gęsi: gęgawy, zbożowe, białoczelne: łyski, gołębie
grzywacze, słonki, jarząbki.

4.3.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Czy znasz podstawowe dane przyrodnicze i powierzchniowe lasów w Polsce

(w tym Lasów Państwowych)?

2. Czy znasz podstawowe dane społeczne i ekonomiczne lasów w Polsce (w tym Lasów

Państwowych)?

3. Czy umiesz posługiwać się podstawowymi pojęciami z zakresu leśnictwa?
4. Jakie akty prawne regulują gospodarkę leśną w Polsce?
5. Jakie cele gospodarce leśnej wyznacza Ustawa o lasach?
6. Jakie są funkcje lasów w Polsce?
7. Jakie miejsce ma ochrona przyrody w gospodarce leśnej?
8. Jakie zasady wypracował Szczyt Ziemi w Rio?
9. Czego dotyczy konwencja berneńska?
10. Czego dotyczy konwencja helsińska?
11. Do czego służy certyfikacja lasów?
12. Do jakich zmian doprowadziły XIX wieczne koncepcje i modele gospodarstwa leśnego?
13. Jakie znasz gatunki zwierząt łownych?
14. Jakie są podstawowe dane dotyczące biologii jelenia?
15. Jakie są podstawowe dane dotyczące biologii łosia?
16. Jakie są podstawowe dane dotyczące biologii sarny?
17. Jakie są podstawowe dane dotyczące biologii dzika?
18. Czego dotyczą obecne działania w zakresie łowiectwa?
19. Które ze zwierząt łownych są obecnie dużym problemem gospodarczym

i przyrodniczym, i dlaczego?

4.3.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Zapoznaj się z raportem o stanie lasów (lub opracowaniami powstałymi na jego bazie)

oraz materiałami o składzie gatunkowym lasów Francji.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) zestawić dane o wieku i składzie gatunkowym lasów polski,
2) zestawić dane o wieku i składzie gatunkowym lasów francji,
3) wynotować cechy wspólne oraz różnice,
4) wskazać w wyniku dyskusji możliwe przyczyny tych zjawisk,
5) zaprezentować wykonane ćwiczenie.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

poradnik dla ucznia,

−

dane statystyczne na temat lasów Polski i Francji

−

kartka papieru,

−

długopis.

Ćwiczenie 2

Porównaj dane dotyczące charakterystyki lasów w Polsce oraz w innych krajach Unii

Europejskiej.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) odszukać w internecie charakterystykę lasów polski,
2) odszukać dane poszczególnych krajów ue (lub zestawienie parametrów lasów

w poszczególnych krajach)

3) wynotować cechy wyróżniające lasów polski ,
4) wskazać w wyniku dyskusji możliwe przyczyny tych zjawisk,
5) zaprezentować wykonane ćwiczenie.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

komputer z dostępem do internetu,

−

literatura na temat lasów w poszczególnych krajach,

−

kartka papieru,

−

długopis, ołówek.

Ćwiczenie 3

Określ atrakcyjność turystyczną kilku różnych obszarów (kompleksów leśnych) leśnych.

Rozpoznanie problemów związanych z dużą atrakcyjnością (dużą presją turystyczno-
rekreacyjną na las). Praca w grupach.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) na bazie dostarczonych tabel danych lub danych dostępnych w internecie na stronach

www nadleśnictw, wybrać dane (każda grupa jedno nadleśnictwo):

–

dotyczące odległości od dużego (–ych) miast,

–

Położenia na terenie z atrakcjami turystycznymi – pomorze, jeziora, góry, bliskość
kurortu, uzdrowiska, długość tras turystycznych różnych typów,

–

liczby odwiedzin stron www poszczególnych nadleśnictw, frekwencji w obiektach
gdzie sprzedawane są bilety lub zliczani są odwiedzający,

–

obecności owoców runa leśnego – udział procentowy siedlisk na których występują,
skład gatunkowy lasów,

–

liczby pożarów,

–

Nakładów finansowych na utrzymanie czystości, zagospodarowanie turystyczne,

–

Liczby nałożonych mandatów i spraw sądowych z zakresu szkodnictwa leśnego
(Straż Leśna),

2) zestawić uzyskane w grupach wyniki i wnioski,
3) wskazać w wyniku dyskusji możliwe przyczyny tych zjawisk,
4) zaprezentować wykonane ćwiczenie.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

komputer z dostępem do internetu,

−

literatura na temat lasów w poszczególnych nadleśnictwach (foldery, strony www),

−

kartka papieru,

−

długopis, ołówek.

4.3.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) omówić zasadę trwałości opisanej w ustawie o lasach?



2) scharakteryzować podstawowe dane powierzchniowo przyrodnicze

lasów w Polsce?



3) wymienić i omówić podstawowe pojęcia z zakresu gospodarki

leśnej?



4) wymienić i omówić akty prawne określające gospodarkę leśną

w Polsce?



5) wyjaśnić, rolę ochrony przyrody w gospodarce leśnej?



6) scharakteryzować zapisy konwencji berneńskiej?



7) scharakteryzować zapisy konwencji helsińskiej?



8) scharakteryzować postulaty Szczytu Ziemi w Rio?



9) określić, jakie negatywne efekty przyniosła gospodarka leśna z XIX i

XX wieku?



10) wymienić funkcje lasów?



11) wymienić zwierzęta łowne i cele współczesnego łowiectwa?



„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

5. SPRAWDZIAN OSIĄGNIĘĆ

INSTRUKCJA DLA UCZNIA

1. Przeczytaj uważnie instrukcję.
2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi.
3. Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.
4. Test zawiera 30 zadań testowych wielokrotnego wyboru.
5. Zadania 4, 6, 8, 9, 14, 17 są z poziomu ponadpodstawowego.
6. W każdym pytaniu znajduje się jedna prawidłowa odpowiedź.
7. Udzielaj odpowiedzi tylko na załączonej karcie odpowiedzi.
8. Prawidłowe odpowiedzi zaznacz znakiem X.
9. Błędne odpowiedzi zakreśl kółkiem i ponownie zaznacz prawidłową.
10. Na rozwiązanie testu masz 45 minut.

Powodzenia!

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

ZESTAW ZADAŃ TESTOWYCH

1. Ekologia jest nauką o

a) fizjologii roślin.
b) fizjologii zwierząt.
c) ochronie przyrody.
d) żywych organizmach lub zbiorowiskach w ich naturalnym otoczeniu.

2. Autekologia jest nauką o

a) przystosowaniu się organizmów żywych do środowiska.
b) zmianach ewolucyjnych roślin i zwierząt.
c) procesach zachodzących w glebie.
d) środowisku życia autotrofów.

3. Fitotron to

a) roślinny hormon wzrostu.
b) automatyczne urządzenie klimatyzacyjne.
c) optymalne dla rośliny warunki życia.
d) urządzenie do badania tkanek roślinnych.

4. Fenofazy są

a) zmianami terminów kwitnienia roślin na jednym siedlisku.
b) fazami przemian fitocenoz.
c) fenologicznymi porami roku.
d) układami pogodowymi danego miejsca na Ziemi.

5. Prawo minimum polega na

a) minimalny wzrost rośliny – uzależniony od warunków środowiska.
b) minimum środków maksimum efektu.
c) odporności rośliny na herbicydy.
d) rozwój roślin jest ograniczany przez brak w glebie ważnych dla życia pierwiastków.

6. Tolerancja roślin na czynniki środowiska jest węższa kiedy

a) zapotrzebowanie na światło jest duże.
b) mało jest wody w glebie.
c) roślina ma owoce.
d) roślina jest w młodszym stadium rozwojowym.

7. Roślina euryhydryczna to roślina o

a) szerokiej tolerancji na warunki wodne.
b) wąskiej tolerancji na warunki wodne.
c) szerokiej tolerancji na warunki glebowe.
d) wąskiej tolerancji na warunki glebowe.

8. Biogrupy są przejawem i umożliwiają

a) konkurencji – umożliwiają szybszy wzrost.
b) kooperacji – umożliwiają przetrwanie.
c) konkurencji umożliwiają ekspansję.
d) kooperacji uniemożliwiają szybki wzrost.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

9. Kto określa wysokość opłaty za korzystanie ze środowiska

a) marszałek województwa.
b) Wojewoda.
c) osoba fizyczna lub podmiot korzystający ze środowiska.
d) Wojewódzki Fundusz Ochrony Środowiska.

10. Nakładanie opłat, określanie ich wysokości oraz ulg następuje poprzez

a) zapisy Konstytucji RP.
b) rozporządzenia Ministrów.
c) zarządzenia ministra finansów.
d) zapisy ustawy regulującej te kwestie.

11. Efekt cieplarniany powstaje poprzez

a) nagrzewanie wód, gleb i powietrza przez działalność przemysłu.
b) emisje Co

i innych gazów zatrzymujących promieniowanie ziemi.

c) rozwój miast i intensywnego rolnictwa.
d) emisje Co

i innych gazów zatrzymujących promieniowanie słońca.

12. Zanieczyszczenia powietrza w miastach rosną ponieważ

a) zimą – zwiększone spalanie w kotłowniach indywidualnych.
b) jesienią – spalanie reszek pożniwnych i liści.
c) wiosną – wypalanie traw i śmieci po zimie.
d) latem – na wskutek przenoszenia zanieczyszczeń z dużych odległości.

13. Jakie znaczenie mają sztuczne zbiorniki wodne na rzekach

a) jednoznacznie pozytywne.
b) jednoznacznie negatywne.
c) zależne od rachunku ekologicznego i społecznego czasem pozytywne czasem nie.
d) zależne od rachunku ekonomicznego – pozytywne kiedy przynoszą zyski.

14. Bagna i torfowiska są

a) obszarami nieużytków potrzebującymi programu melioracji.
b) obszary biologicznie cenne – do ścisłej ochrony.
c) obszarami biologicznie cennymi – do ochrony poprzez wieloletnie plany ochronne.
d) obszarami do zalesień – lasy są naturalnym zbiorowiskiem roślinnym w naszym

klimacie.

15. Dopuszczalna wielkość hałasu docierająca do człowieka nie powinna przekraczać

a) 35 dB.
b) 70 dB.
c) 91 dB.
d) 120 dB.

16. Procesy degradacji wód powierzchniowych przez ścieki są najgroźniejsze dla

a) rzek.
b) bagien.
c) eutroficznych jezior.
d) oligotroficznych jezior.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

17. Ścieki z gospodarstwa domowego mogą być oczyszczane w oczyszczalniach roślinnych

ponieważ
a) mają właściwą temperaturę – są ciepłe.
b) zawierają dużo tlenu.
c) nie nadają się do długiego transportu kanalizacją.
d) są to w większości związki organiczne.

18. Wzrost kwasowości gleby powoduje

a) ubożenie gleby powodowane wymywaniem składników glebowych w głąb profilu.
b) ubożenie gleby powodowane zwiększoną kwasowością wód gruntowych.
c) nie ma wpływu na żyzność gleby.
d) wzrost ilości składników zasadowych.

19. Która z form ochrony przyrody (z Ustawy o ochronie przyrody) nie występuje na terenie

Lasów Państwowych
a) Parki narodowe.
b) Pomniki przyrody.
c) Stanowiska dokumentacyjne.
d) Zespoły przyrodniczo-krajobrazowe.

20. Plany ochrony rezerwatów przyrody zatwierdza

a) Nadleśniczy.
b) Wojewoda.
c) Minister Środowiska.
d) Państwowa Rada Ochrony Przyrody.

21. Zapisy planu ochrony obszaru Natura 2000 na terenie lasów Państwowych sprawuje

a) Wojewoda.
b) Nadleśniczy.
c) dyrektor obszaru Natura 2000.
d) dyrektor parku narodowego.

22. Ochrona gatunkowa roślin wprowadzana jest

a) przez ustawę.
b) przez zarządzenie Dyrektora Generalnego Lasów Państwowych.
c) przez rozporządzenie Ministra Środowiska.
d) przez rozporządzenie Rady Ministrów.

23. Stanowisko dokumentacyjne tworzy się w celu

a) gromadzenia dokumentacji.
b) ochrony ciekawych drzew i krzewów.
c) dokumentowania stanowisk archeologicznych i historycznych.
d) ochrony formacji skalnych, skamielin, wyrobisk.

24. U chronionych paprotników a racji na dominację w przemianie pokoleń opisywany jest

wygląd
a) sporofitu.
b) gametofitu.
c) rośliny matecznej.
d) części wegetatywnej.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

25. Bielistka sina Leucobryum glaucum to

a) mech.
b) porost.
c) grzyb.
d) widłak.

26. Powierzchnia lasów w Polsce i roczne pozyskanie drewna w Polsce to odpowiednio

a) 7,8 mln ha, 25–26 mln m³.
b) 9,2 mln ha, 31–33 mln m³.
c) 10,9 mln ha, 33–35 mln m³.
d) 5,6 mln ha, 33–35 mln m³.

27. Dokumentem operacyjnym regulującym gospodarkę leśną na poziomie nadleśnictwa jest

a) Ustawa o lasach.
b) Program ochrony przyrody.
c) Plan urządzenia gospodarstwa leśnego.
d) Polityka Leśna Państwa.

28. W 1991 w ... odbył się Szczyt Ziemi – głównym jego przesłaniem było

a) Helsinki – ochrona zasobów leśnych.
b) Rio de Janeiro – ochrona obiektów światowego dziedzictwa.
c) Kioto – limitacja zanieczyszczeń.
d) Rio de Janeiro – ochrona bioróżnorodności na wszystkich terenach.

29. Powodami zwołania paneuropejskich konferencji ochrony lasów były

a) zanikanie rzadkich gatunków i zmniejszanie powierzchni lasów.
b) zły stan zdrowotny oraz zamieranie lasów.
c) budowa dróg ekspresowych i zmniejszanie liczebności dużych ssaków.
d) szkody abiotyczne – huragany oraz powodzie.

30. Liczebność łosia i jelenia szlachetnego w Polsce w 2007 roku to odpowiednio (w tys.

szt.)
a) 5,4; 154.
b) 3,4; 120.
c) 25; 400.
d) 10,5; 90,6.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

KARTA ODPOWIEDZI

Imię i nazwisko.............................................................................................................................

Przestrzeganie przepisów ochrony środowiska przyrodniczego

Zakreśl poprawną odpowiedź.

zadania

Odpowiedź

Punkty

Razem:

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

6. LITERATURA

1. Bidzińska G. i in. „Leśnictwo stymulatorem rozwoju regionalnego” Wydawnictwo CILP

2007

2. Biuletyn GUS „Leśnictwo – 2007”
3. Kapuściński R. „Ochrona przyrody w lasach” PWRiL 2007
4. „Las w liczbach – 2006” CILP 2007
5. Mazur T. (red.) „Gospodarka ściekowa” skrypt dla studentów WOŚ Wszechnicy

Mazurskiej w Olecku Wydawnictwo Wszechnicy Mazurskiej 2001

6. Obmiński Z.: Botanika dla techników leśnych. PWRiL 1994
7. „Poradnik leśniczego”. SITLiD. „Wydawnictwo Świat”, Warszawa 1991
8. Praca zbiorowa: „Mała encyklopedia leśna”. Państwowe Wydawnictwo Naukowe,

Warszawa 1980

9. Pyłka E., Gutowska E.: Ekologia z ochroną środowiska. Wydawnictwo Oświata 1996
10. Rosik-Dulewska C. „Podstawy gospodarki odpadami” Wydawnictwo Naukowe PWN

2000

11. Rykowski K. „O leśnictwie trwałym i zrównoważonym” Wydawnictwo CILP 2006
12. Szymański S.: „Ekologiczne podstawy hodowli lasu. Poradnik leśniczego” PWRiL 2001
13. „Zadania gospodarcze lasów a funkcje ochrony przyrody” Wydawnictwo SGGW 2002
14. Zeszyty „Biblioteczki leśniczego i Biblioteki robotnika leśnego”
15. Zielony R. (red.) „Kierunki ochrony przyrody w lasach zagospodarowanych” Fundacja

Rozwój SGGW 1995