Niszczenie drobnoustrojów poza organizmem ludzkim
Cel: walka z zakażeniami
Zadania:
• stworzenie środowiska nieprzyjaznego dla przetrwania drobnoustrojów patogennych
• uniemożliwienie transmisji patogenów z jednego miejsca na drugie
• prowadzenie skutecznych zabiegów sanitarnych – sanityzacja, dezynfekcja, sterylizacja...
Definicje
• Sanityzacja – ogólne działania mające na celu utrzymanie i polepszenie warunków zdrowotnych organizmu i populacji
cel: zmniejszenie liczby drobnoustrojów u człowieka i jego otoczenia
( mieszkanie, ulice, ścieki, woda..) do bezpiecznego poziomu
np. mycie zębów, rąk, pranie, wietrzenie, sprzątanie, malowanie, chlorowanie wody...
stosowane środki: woda, detergenty, środki dezynfekujące słabiej działające
• Dezynfekcja (odkażanie) - eliminacja większości form wegetatywnych bakterii, wirusów, grzybów na nieożywionych
przedmiotach (powierzchnie, narzędzia, ręce),
ale nie przetrwalników bakterii, zarodników grzybów, HBV !!!
Cel: przerwanie szerzenia się drobnoustrojów ze źródła zakażenia na osoby zdrowe
środki dezynfekcyjne – związki chemiczne zabijające patogenne i niepatogenne drobnoustroje
*Antyseptyka – dezynfekcja skóry i błon śluzowych
*antyseptyki – środki dezynfekujące stosowane na żywe tkanki
nie należy używać śr. dezynfekujących jako antyseptyków i odwrotnie !!! – oporność
• Sterylizacja – zabicie lub usunięcie wszystkich form żywych !!!
bakterie, grzyby, wirusy, zarodniki, pasożyty
•
Dekontaminacja – zabiegi mające na celu usunięcie drobnoustrojów z powierzchni
sprzętu medycznego, środowiska, zapewniają bezpieczne użycie
* dekontaminacja jelita przed operacją w jamie brzusznej aby uniknąć zakażenia endogennego
•
Pasteryzacja – zabija formy wegetatywne, prątki, większość wirusów
zabieg stosowany w przemyśle spożywczym do zabezpieczenia mleka, piwa, soków...
klasyczna: 63-72
o
15 sek. – 30 min.
UHT: 112-132
o
kilka sek.
•
Tyndalizacja – trzykrotna ekspozycja(pasteryzacja) w temp. 70-100
o
, 30 min., przez 3 dni
przetrwalniki kiełkują w formy wegetatywne,
stosowana obecnie sporadycznie do sterylizacji podłoży (jeżeli zepsuje się autoklaw)
•
Liofilizacja – wysuszenie w próżni, w niskich temperaturach
do przechowywania szczepów bakterii, wirusów, surowic, szczepionek, suchych podłoży
•
Wyżarzanie – np. ezy laboratoryjnej
•
Spalanie – np. odpadów medycznych
Aseptyka, działania aseptyczne– różne procedury zmierzające do ograniczenia, niedopuszczenia do zakażenia –
przygotowanie sprzętu, jego transport, pomieszczenia, diagnostyka, personel medyczny, pacjent, zabieg chirurgiczny....
Metody dezynfekcji
•
chemiczne – ogólnie dostępne, często stosowane, środek chemiczny:
zw. zawierające aktywny chlor - niestabilne
czwartorzędowe zw. amoniowe - bakteriostatyczne
alkohole – etylowy (70%), propylowy – bakteriobójcze, słabo penetrują
aldehydy –glutarowy, formaldehyd – szeroki zakres, drażniące
pochodne fenolowe – bakteriobójcze, słabo na wirusy
zw. nadtlenowe – kw. nadoctowy, dobry
•
termiczne – urządzenia myjąco-dezynfekujące, gł. ciepło wilgotne
* dekoktacja (gotowanie !!!) - ok. 100
o
C, 10-30 min., ciśnienie normalne
lub w parze wodnej (para bieżąca) – aparat Kocha
wady: nie zabija przetrwalników, zarodników, HBV - bielizna, pościel, sprzęt, baseny
* pasteryzacja, tyndalizacja
•
chemiczno-termiczne – ok. 60
o
C + zw. chemiczny w niskich stężeniach
sprzęt wrażliwy na temperaturę (endoskopy, narzędzia chirurgiczne, stomatologiczne)
· fizyczne
*promieniowanie ultrafioletowe
maksymalny efekt zabijający formy żywe (DNA, RNA) – dł. fali 254 nm
lampy bakteriobójcze – dezynfekcja sal operacyjnych, sal chorych, boksów, stołów do pracy
jałowej... – czas pracy lampy jest ograniczony – prowadzić rejestr zużycia!!!
UV nie penetruje, działa tylko na powierzchnię !!!
* ultradźwięki - rozbijają komórki , 20-100 kHz – do mycia delikatnych narzędzi
* filtracja, np. powietrza, roztworów wodnych
Cechy środka dezynfekcyjnego
• Szeroki zakres działania: B - bakteriobójczy, Tbc - prątkobójczy, F - grzybobójczy, V - inaktywujący wirusy, S -
sporobójczy
• Szybkie działanie, małe stężenie
• Szybka i całkowita degradacja
• Trwałość koncentratu i roztworu użytkowego
• Dobra rozpuszczalność w wodzie
• Wysoka tolerancja na twardą wodę i substancje organiczne zawarte w dezynfekowanym materiale
• Brak działania korodującego
• Brak oddziaływania na skórę i drogi oddechowe
• Niska cena
Wykaz środków dopuszczonych do użycia - wciąż uaktualniany obejmuje:
nazwa preparatu, zakres działania, zawartość substancji czynnej, zalecane stężenie robocze, nazwa producenta
Mechanizmy działania śr. dezynfekujących
• Uszkodzenie błony komórkowej - wypłynięcie zawartości (czwartorzędowe związki amoniowe, alkohole, fenole, związki
chloru)
• Denaturacja błony komórkowej, zablokowanie przebłonowej wymiany składników (aldehydy)
• Utlenianie enzymów (związki uwalniające tlen, podchloryny, nadoctany)
Często stosuje się mieszaniny kilku związków + inhibitory korozji, związki obniżające napięcie powierzchniowe,
olejki eteryczne, aktywatory…
Substancje czynne stosowane w dezynfekcji
•
Aldehydy – mrówkowy, glutarowy, glikosal (glioksal) – drażniące, b.dobre - w wyższych stężeniach inaktywują
przetrwalniki
•
Pochodne fenolu – nie działają na przetrwalniki, przykry zapach
•
Alkohole – bakterie i grzyby, stężenie 40-70%,etanol, izopropanol, do odkażania skóry
•
Czwartorzędowe związki amonowe – chlorek benzyloalkilodwumetyloamonowy, nieaktywne wobec prątków, wirusów,
dobra tolerancja przez skórę, eliminacja
•
Biguanidy – chlorheksydyna, j.w.
•
Tlen aktywny – wydzielany przez nadtlenek wodoru, kwas nadoctowy, nadboran, nadwęglan, szerokie spektrum, dobry
rozklad
•
Chlorowce (halogeny) – chlor (woda), jod, drażniące działanie, bakterie, grzyby, wirusy
•
Związki powierzchniowo czynne (detergenty) – redukcja napięcia powierzchniowego, „pomagają”związkom
dezynfekującym
•
Związki kompleksujące – fosforany, karboksylaty, intensywne mycie, jw..
•
Sole alkaliczne – węglany, borany, krzemiany, wchodzą w reakcje z olejami, zmydlają, chronią metale przed korozją
•
Barwniki i olejki zapachowe – dodawane do śr. dez. – estetyka, zapach, dezynfekcja skóry
Co wpływa na dezynfekcję?
•
właściwości czynnika dezynfekcyjnego – rodzaj i stężenie związków aktywnych i wspomagających
działanie bójcze: podstawowe - bakterie, wirusy, grzyby – formy wegetatywne
szerokie - prątki, + grzyby+ przetrwalniki + zarodniki
•
rodzaj i liczba drobnoustrojów –duże , małe zanieczyszczenie
•
oporność na śr. dezynfekcyjne
•
warunki środowiska
* temperatura, czas działania, pH, dostęp śr. dezynf. do wszystkich miejsc – jeżeli środek (nie
wszystkie) działa w wyższym stężeniu lub dłużej może dać efekt sterylizacji
* czynniki zanieczyszczające - ropa, śluz, krew, kał, ziemia...
zw. chemiczne koagulują białka i chronią drobnoustroje
najpierw dezynfekcja wstępna, potem mycie właściwe, potem dezynfekcja/sterylizacja końcowa !!!
* typ, budowa, stopień zagrożenia przedmiotu dezynfekowanego
stetoskop, endoskop – części optyczne, narzędzia operacyjne...
•
oddziaływanie na personel (drażniące), koszt, biodegradacja..
metoda dezynfekcji powinna być: skuteczna, nie niszczyć sprzętu, nie szkodzić personelowi i choremu, ekonomiczna
Dobór środka dezynfekcyjnego
• Narzędzia, sprzęt medyczny, powierzchnie zanieczyszczone materiałem biologicznym - B, Tbc, V, F
• Powierzchnie wolne od zanieczyszczeń organicznych (podłogi, meble, stoliki zabiegowe) - B
• Powierzchnie wilgotne, wolne od zanieczyszczeń organicznych (maty podłogowe w łazienkach, kąpieliskach) - B, F
Sterylizacja
•
wysokotemperaturowa (>100
o
C)
* para wodna w nadciśnieniu (nasycona)– autoklawy przepływowe,
próżniowe
121
o
C - 1 atm - 20 min ; 134
o
C - 2 atm - 5-6 min
* suche gorące powietrze (suszarki) – szkło, wazelina, narzędzia..
140
o
C - 3 godz.; 160
o
C - 2 godz. 170
o
C – 1 godz.
* wyżarzanie, spalanie
•
Niskotemperaturowa (<100
o
C)
* chemiczna – aldehyd glutarowy 2%, kw. nadoctowy 0,5%, nadtlenek wodoru, ozon
* gazowa – tlenek etylenu – potem musi być degazacja
pary formaldehydu + 60
o
C
* plazmowa – 4. stan materii - b.dobra (endoskopy), 40
o
C, 75 min. droga
* radiacyjna: sprzęt do jednorazowego użytku – cewniki, strzykawki, probówki plastikowe, wymazy
- promieniowanie gamma (izotop kobaltu
60
Co)– przenikliwe
- wiązka elektronów z akceleratora liniowego
* filtracja – mechaniczna sterylizacja płynów biologicznych wrażliwych na temperaturę, związki chemiczne:
surowice, witaminy, hormony, cukry....
- filtry szklane, porcelanowe, azbestowe, membranowe
Zasady prawidłowej sterylizacji
• Dezynfekcja wstępna - ochrona personelu przed możliwym zakażeniem
• Mycie - ręczne (szczoteczki), myjnie, urządzenia myjąco-dezynfekujące i osuszenie
• Pakowanie sterylizowanych przedmiotów
• Sterylizacja właściwa (wg zaleceń producenta)
• Przechowywanie - miejsce, czas, zabezpieczenie przed kontaminacją
• Wyjęcie narzędzi z opakowań -zabezpieczenie sterylności przed użyciem
Kontrola procesu sterylizacji - potwierdzenie skuteczności działania bójczego
•
wskaźniki fizyczne – temperatura, ciśnienie, czas, stała kontrola !!
•
wskaźniki chemiczne – wynik natychmiast, zmiana barwy
kilka klas: wskaźniki procesu, pojedynczego parametru, wieloparametrowe, zintegrowane, emulacyjne
rurki Browna, taśmy papierowe samoprzylepne, wskaźniki bibułowe..
wskaźniki biologiczne – wynik po kilku dniach ale najbardziej miarodajny
Sporal A – do autoklawu (Geobacillus stearothermophilus)
Sporal S – do „suszarki” i tl. etylenu (Bacillus subtilis obecnie B. atrophaeus)
Bacillus pumilus - sterylizacja radiacyjna
Bacillus – laseczki, tworzą przetrwalniki !!
Wybór metody dezynfekcji/sterylizacji wynika z ryzyka związanego z użyciem danego przedmiotu, przebywaniem
w danym pomieszczeniu – ustala się ścisłe procedury postępowania (lekarz mikrobiolog, epidemiolog, pielęgniarka
epidemiologiczna – zespół ds.zwalczania zakażeń szpitalnych)
Podział sprzętu szpitalnego w zależności od ryzyka zakażenia:
* niskie ryzyko przeniesienia zakażenia – kontakt z nienaruszoną skórą
termometr, basen, bielizna pościelowa, meble, podłoga
mycie, dezynfekcja środkiem o niskiej aktywności – alkohole, fenole, jodofory
* średnie – kontakt z błoną śluzową lub uszkodzoną skórą
lusterko laryngologiczne, endoskopy, sprzęt do sztucznej wentylacji
aldehyd glutarowy (10 min), kwas nadoctowy, chlor lub sterylizacja
* wysokie – kontakt naturalnie jałowymi obszarami ciała: tkanki, krew
narzędzia chirurgiczne, igły, cewniki, wszczepy
sterylizacja !!! ewentualnie: aldehyd glutarowy (20 min), kwas nadoctowy
Zasady planowania gabinetu/pracowni
• Rozdział między strefami czystymi a brudnymi – oddzielenie przedmiotów skażonych od czystych/sterylnych,
przechowywanie sprzętu sterylnego do momentu jego użycia, ułatwienie mycia i dezynfekcji, ułatwienie transportu ze
strefy brudnej do czystej
• Jak najmniej powierzchni trudnych do utrzymania w czystości – ułatwione mycie i dezynfekcja
• Jedzenie, palenie - zabronione w strefach skażonych
• Wykładzina winylowa, bez łączeń odporna na środki dezynfekcyjne i częste czyszczenie
• Wentylacja (3 wymiany na godzinę), zminimalizować wymianę z sąsiednich pomieszczeń
• Usuwanie odpadów – każdy materiał po kontakcie z pacjentem – potencjalnie zagrożony - spalanie, sterylizacja -
specjalne pojemniki na igły, skalpele, płytki…odpady medyczne nie mogą mieszać się z odpadami gospodarczymi
(różnego koloru worki)