Inkowie

[hiszp.: Inca] plemię należące do rodziny językowej keczua (→ Keczua), zamieszkujące

w X III w. niewielkie obszary w Andach Centralnych, między rzekami Apurimac i Paucartambo, głównie
w dolinie rzeki Vilcanota. W początkach XIV w. Inkowie rozpoczęli ekspansję na tereny położone na
północ, południe i zachód; przybrała ona szczególnie duże rozmiary w drugiej połowie XV w. i na
początku XVI w. Państwo Inków, zwane → Tawantinsuyu („Kraj Czterech Części” lub „Kraj Czterech
Stron Świata”), dzięki ekspansywnej polityce władców

szybko wchłonęło okoliczne drobne

państewka, samodzielnie funkcjonujące na
terenie południowo-zachodniej części Ameryki
Południowej, narzucając im własną organizację
państwową, religię i język (keczua). W okresie
największego rozkwitu Tawantinsuyu
zajmowało powierzchnię ok. 950 tys. km

2

i liczyło co najmniej 7 mln mieszkańców. Na
początku XVI w. imperium inkaskie sięgało od
Pasto (obecnie północna Kolumbia) na północy,
po rzekę Maule w Chile na południu
i obejmowało góry i płaskowyże śródandyjskie
między wybrzeżem Oceanu Spokojnego
a wschodnimi stokami Andów. Głównym
ośrodkiem państwa Inków było miasto Cuzco

(w chwili odkrycia przez Europejczyków zbudowane na planie zbliżonym do kształtu ciała pumy,
czczonej przez Inków za odwagę i siłę). Innymi ośrodkami Inków były m.in.: twierdza →
Sacsahuaman, Tambo Machay – sanktuarium wody, Kenko – miejsce kultowe i obserwatorium
słoneczne, Machu Picchu, pałac Pilcocaina na Wyspie Księżyca na jeziorze Titicaca.

Pierwszym władcą Inków był → Manco Capac. Dokładniejsza historia dynastii panujących znana

jest jednak dopiero od objęcia władzy przez Pachacuti Inca Yapanqui w 1438 r.
Przypisuje się mu największe podboje oraz podział administracyjny kraju na
cztery prowincje: Qulla Suyu (dzisiejsza Boliwia, północne Chile i część
Argentyny), Kunti Suyu (na południowy zachód od Cuzco), Cinca Suyu
(północna część dzisiejszego Peru, Ekwador) i Anti Suyu (wschodnie zbocza
Andów). Każda z tych dzielnic składała się z kilku mniejszych jednostek
administracyjnych, na czele których stał kuraka, te z kolei obejmowały
terytorium kilku wsi czy miast.

Organizacja państwa Inków. Pod względem organizacji systemu

administracji państwowej Inkowie przewyższali wszystkie społeczności
indiańskie Ameryki Łacińskiej. Świadczy o tym m.in. podział państwa na

różnego rodzaju jednostki administracyjne (na czele których stali urzędnicy

państwowi, prowadzący statystki ludności i produkcji za pomocą kipu).
Podstawową jednostką w państwie był ród (→ ayllu), początkowo
zorganizowany na zasadzie więzów krwi, później także więzów terytorialnych,
który wspólnie uprawiał określoną część gruntów. Szeregowy poddany związany
był ze swoim rodem dożywotnio. Wprowadzono podział ziem wspólnot na trzy
części: ziemie, z których zbiory przeznaczano na potrzeby kultu (tzw. ziemie
Słońca → chacára), ziemie, z których zbiory przeznaczano na potrzeby państwa
(ziemie Inki) oraz ziemie członków wspólnot, które corocznie dzielono na
indywidualne działki (→ topo). Ziemie Słońca i ziemie Inki były uprawiane przez
wyznaczonych członków wspólnot. W celu rozszerzenia

Na czele państwa Inków stał władca absolutny – Inka Sapa (Jedyny),

wywodzący się od boskiego Słońca i sam uważany za boga. Następcę
wybierano spośród synów (nie musiał być nim pierworodny), o dziedziczeniu
tronu decydowały najpotężniejsze arystokratyczne rody z Cuzco oraz kapłani.
Ciało zmarłego Inki mumifikowano i umieszczano w pałacu, który był jego
główną siedzibą. Mumia siedziała na złotym tronie, obok którego znajdował się naturalnej wielkości
złoty pos

ą

g Inki. Pałac taki stawał się świątynią, a nowy Inka budował dla siebie kolejną siedzibę.

Poza Inką do uprzywilejowanych mieszkańców Tawantinsuyu należeli jego krewni (będący według

tradycji potomkami legendarnego Manco Capac), piastujący najwyższe urzędy państwowe (m.in.
stanowiska arcykapłana i zarządców prowincji), będący tzw. Inkami z urodzenia. Niższy szczebel
w klasie panującej zajmowali kurakowie (władcy podbitych plemion), będący ogniwem pośrednim
między Inką a ludem, tzw. Inkowie z przywileju. Cała ludność podległa podzielona była wg wieku na 12

Widok na ruiny Machu Picchu

Inkaskie kipu

1

klas, każda z nich miała ściśle określone warunki pracy i tylko ostatnia, ludzie po ukończeniu 60 roku
życia, zwolnieni byli z obowiązku produkcyjnego.

System organizacji państwa Inków znany jest dzięki pracom misjonarzy hiszpańskich

towarzyszących konkwistadorom oraz opisowi Garcilaso de la Vega, opublikowanemu w Hiszpanii
w 1610 r. pt. Comentarios reales de la Inca Garcilaso de la Vega.

Siły zbrojne. Pomimo rozległego obszaru Tawantinsuyu istniał tylko jeden zawodowy oddział

wojskowy, będący gwardią przyboczną Inki. Inne oddziały formowano w wypadku wojny, zbierając
i łącząc je w związki taktyczne w stolicach dzielnic. Obowiązek służby wojskowej obejmował każdego
mężczyznę - poddanego. W armii panowała bardzo surowa dyscyplina. Wziętych do niewoli
dowódców nieprzyjacielskich wtrącano do lochów z jadowitymi wężami, a pozostali jeńcy po ukorzeniu
się przed świątynią Słońca w Cusco i synem Słońca Inką wracali do ojczyzny, wcielonej już do
państwa Inków i od tej chwili byli jego obywatelami, posiadającymi pełnię praw i obowiązków. Na
podbitych terenach Inkowie zakładali garnizony wojskowe i świątynie Słońca. Często stosowali system
osiedlania na takich terenach grup osadników rekrutujących się spośród mieszkańców starszych
części państwa. Zazwyczaj zachowywali zastane tam tradycyjne struktury władzy i elitę polityczną,
poddając je kontroli własnym funkcjonariuszom, rekrutującym się spośród rodu Inków

Gospodarka. Podstawą gospodarki Inków było rolnictwo; zasadniczą część ludności stanowili

wolni chłopi, żyjący w plemienno-terytorialnych wspólnotach. Chłopi uiszczali daninę na rzecz
państwa, uprawiając tę ziemię i wytwarzając określone produkty z dostarczonego przez państwo
surowca. Istniały także wspólnoty wyspecjalizowane w pewnych rzemiosłach oraz grupy ludności
spełniające funkcje służebne. Inkowie wykorzystywali w rolnictwie duże zróżnicowanie ekologiczne
środowiska naturalnego, prowadzili wymianę międzyregionalną oraz stosowali równoległe cykle
produkcyjne o różnych momentach maksymalnych zapotrzebowania na pracę, okresowo
przemieszczając siłę roboczą. Budowali rozległe systemy nawadniające

i tarasy uprawne (→ andenes) na zboczach

górskich. Szczególne znaczenie miała uprawa
wielu odmian kukurydzy i ziemniaków, roślin
bulwiastych (oca, mashua), komosy ryżowej,
lokalnie zboża (quinua), a w oazach wybrzeża
bawełny, dyni, fasoli, papryki i in. Hodowali lamy
(jako zwierzęta juczne oraz dostarczające wełny
i mięsa), alpaki (wełna), świnki morskie (mięso).

Wyroby rzemiosła inkaskiego

charakteryzowały się dużą prostotą (proste
kształty naczyń, przewaga motywów
geometrycznych w ceramice i wzorach tkanin)
związaną z daleko posuniętą specjalizacją
rzemieślników. Pod względem artystycznym

ustępują one ceramice i tkactwu starszych kultur andyjskich. Wyrabiano również ozdoby i figurki
o kształtach antropo- i zoomorficznych z brązu, złota i srebra.

Z informacji pierwszy kronikarzy hiszpańskich wynika, że do Cuzco dostarczano 200 000

kilogramów złota rocznie. Z kruszcu wyrabiano zarówno filigranowe
i lekkie motyle, a także ważące blisko tonę posągi, jak np. figura bogini
Księżyca ze Świątyni Słońca (→ Coricancha), wysokości 10 m i wadze
920 kg. Kiedy przedostatniemu przedkolonialnemu ince imieniem Huyna
Capac urodził się syn, uczczono to wydarzenie wykonaniem złotego
łańcucha o długości 400 metrów, którym można było opasać rynek
w Cuzco, którego każdy z boków miał po 100 metrów. Po wkroczeniu do
Peru konkwistadorów, inka kazał wrzucić złoty łańcuch w wody jeziora
we wsi Urcos. Jezioro jest zalanym kraterem dawnego wulkanu, jest
więc głębokie, a jego dno zalega gruba warstwa mułu.

Kultura inkaska wiele przejęła z dawnych kultur peruwiańskich.

Amerykański archeolog John Howland Rowe jako przykład podaje
złotnictwo przejęte od → Chimú, ponadto organizację państwa, sposób
planowego zakładania miast, metodę masowej produkcji niektórych
artykułów, a także sposób tkania materiałów i wyrabiania strojów
z ptasich piór.

Religia. Religią państwa, bogatą w obrzędowość, był kult Słońca.

Pod koniec XV w., za panowania Inki Pachacuti Yupanqui upowszechnił
się również kult Stwórcy → Wirakocza. Inkowie czcili też innych bogów i przedstawienia sacrum,

Tarasy uprawne na stokach Andów

Inkaska waza z geometrycznymi
wzorami symbolizującymi schody

2

związane z różnymi strefami działalności człowieka lub zjawiskami naturalnymi i siłami przyrody
wpływającymi na pomyślność zbiorów. Czczono również mitycznych przodków i mumie zmarłych
władców, a także liczne miejsca i przedmioty (→ huascas).

Osiągnięcia cywilizacyjne Inków. Inkowie, zwani przez konkwistadorów

„

Rzymianami Ameryki

Południowej", wznosili monumentalne kamienne budowle, konstruowane z potężnych bloków
łączonych bez użycia zaprawy (do czasów obecnych przetrwały ruiny pałaców królewskich i twierdzy
Sacsahuaman koło Cuzco, zespołów architektonicznych, m.in. w Pisac, Ollantaytambo i Machu
Picchu). Do największych osiągnięć Inków w dziedzinie budownictwa należy zaliczyć miasta
o jednolitym planie szachownicy z licznymi monumentalnymi świątyniami i pałacami oraz potężne
kamienne fortece (púcaras) wznoszone w pobliżu miast i wzdłuż wschodniej granicy państwa.

Nie znając wynalazku koła ani wozu, dokonali niezwykłego osiągnięcia, budując system dróg

liczący łącznie blisko 20 tys. kilometrów i stanowiące jego integralną część wiszące mosty (→ oroya),
przerzucane nad głębokimi dolinami.

Najważniejszą drogą była tzw. Wielka Droga Królewska, biegnąca między pasmami Andów na

długości ok. 5300 km. Równolegle do niej prowadziła nieco krótsza (4300 km) droga nad brzegiem
Oceanu Spokojnego. Oba główne trakty, o szerokości 8 metrów każdy, powiązane były ze sobą w
różnych miejscach drogami łącznikowymi, biegnącymi głównie wzdłuż rzek spływających z gór, a
także po trawersach zboczy Andów. Niektóre z nich prowadziły na wysokości przekraczającej 5500 m.
Wzdłuż Wielkiej Drogi Królewskiej zbudowano rowek, którym płynęła, ku wygodzie podróżnych,
świeża woda.

Wzniesiono również liczne tambos – gospody, w których można było odpocząć lub zanocować.

Istniały także specjalne

„

hotele" dla władcy i jego rodziny. Przy wszystkich drogach znajdowały się

składy żywności, odległe od siebie o dzień marszu.

Przy każdym zajeździe stale dyżurowało po dwóch biegaczy (→ chasqui), stanowiących

państwową służbę pocztową. Dzięki krótkim odcinkom, które pokonywali, maksymalna szybkość takiej
sztafety dochodziła do 400 km dziennie (informacje biegacze przekazywali sobie ustnie).

Wszystkie drogi były doskonale konserwowane przez specjalną służbę drogową. Po podboju Inków

przez

Hiszpanów, drogi zostały w stosunkowo krótkim czasie zniszczone.

Do dziś zachowały się jedynie ich fragmenty, zwłaszcza Wielkiej Drogi
Królewskiej, która jeszcze do początków XX w. była najdłuższą drogą
świata.

Rok w kalendarzu inkaskim liczył 365 dni, podzielonych na 12

miesięcy i rozpoczynał się od przesilenia grudniowego. W ciągu roku
przypadało wiele uroczystości i świąt związanych przede wszystkim z
kalendarzem rolniczym (przesilenia zimowe i letnie oraz zrównania dnia
i nocy), a także z rodziną i godnościami władcy.
Rozpad imperium inkaskiego rozpoczął się w 1527 r. Nagła śmierć
władcy Huayna Capaca spowodowała spór o sukcesję pomiędzy jego
dwoma synami (Huascarem i Atahualpą) i długotrwałą wojnę domową.
Dezorganizację tę wykorzystali Hiszpanie, którzy pod wodzą F. Pizarra
przybyli do Tawantinsuyu w 1531 r. W 1532 r. w Cajamarce pojmali
i wkrótce stracili Atahualpę, który wcześniej pokonał w walce o tron
swego brata. W 1533 r. Hiszpanie zajęli Cuzco; koronowany przy ich
poparciu Manco Inka, po nieudanej próbie rekonkwisty, schronił się
w 1537 r. w górach Vilcabamby, na północny-zachód od Cuzco. W 1572 r.

wicekról hiszpański, F. de Toledo, podbił Vilcabambę i nakazał stracić jej ostatniego władcę, Tupaca
Amaru. Podbój hiszpański państwa Inków doprowadził do upadku cywilizacji inkaskiej i niemal
całkowicie zniszczył ich kulturę. W trakcie podboju, na skutek narzucenia Inkom wzorów europejskich
i katastrofalnego spadku ich populacji z kilkunastu milionów do niespełna jednego miliona pod koniec
XVI w. (spowodowanego epidemiami chorób europejskich oraz działalnością pacyfikacyjną
i gospodarczą Europejczyków), zostały zniszczone struktury państwowe i dorobek cywilizacyjny Inków.
Dzisiejsi Indianie w Peru, Boliwii, Ekwadorze w dużej części są potomkami dawnej ludności tego
państwa.

Ostatnia aktualizacja artykułu: 13.05.2002 r.

Wizerunek Atahualpy

3