OPIS GĘSTY: W POSZUKIWANIU INTERPRETATYWNEJ TEORII KULTURYI.

W swojej książce Nowy sens filozofii Susanne zauważa, że istnieją idee, które wraz z pojawieniem się
zdają się być rozwiązaniem na wiele fundamentalnych problemów. „Wszyscy rzucają się na owe idee
niczym na Skarby Sezamu”. Moda na tego typu grande idee, pojawia się znienacka przesłaniając
niemal wszystko inne. Kiedy już stanie się ona częścią ogólnie pojmowanego zbioru teoretycznych
koncepcji, tylko nieliczni obstają przy niej jako metodzie uniwersalnej, pozostali skupiają się na
problemach, które owa idea stwarza.

Geertz uważa, że wzorzec ten doskonale pasuje do rozwoju koncepcji kultury, wokół której
wykształciła się cała (dominująca) dyscyplina naukowa – antropologia.

Koncepcja kultury za jaką opowiada się Geertz, jest koncepcją semiotyczną. Zdaniem G.
człowiek jest zwierzęciem zawieszonym w sieciach znaczenia, które sam utkał, sieciami tymi jest
kultura. Analiza kultury nie traktuje jako naukę eksperymentalną, której celem jest odkrywanie
jej praw, lecz jako naukę interpretatywną, która za cel stawia sobie odkrycie znaczenia.

Praktycy w dziedzinie antropologii (przede wszystkim antropologii społecznej) zajmują się
tworzeniem etnografii. Poprzez zrozumienie czym jest tworzenie etnografii, można poczynić pierwszy
krok w kierunku uchwycenia tego, do czego sprowadza się analiza antropologiczna, jako forma
wiedzy. Tym co definiuje etnografię jest swoisty opis gęsty (nazwa zapożyczona od Gilberta Ryle’a).

Gęsty opis to taki opis, który uwzględnia nie tylko zachowanie, ale także jego kontekst,
polega na detalicznej analizie symbolicznego wymiaru działania społecznego.

Ryle w celu zobrazowania znaczenia tego terminu, w swoich rozważaniach przywołuje
przykład dwóch chłopców, którzy gwałtownie mrugają. Pierwszy z chłopców mruga
z powodu nerwowego tiku, w sposób od niego niezależny, natomiast drugi z nich mruga aby
przekazać jakiś sekretny, porozumiewawczy sygnał. Filozof zauważa, że obserwator patrzący
na te mrugnięcia z boku, ograniczając się jedynie do bezpośredniego opisu tego, co widzi nie
zauważyłby pomiędzy tymi zjawiskami żadnej różnicy. Mimo to różnica pomiędzy
nerwowym tikiem, a celowym mrugnięciem jest zasadnicza. Pierwszy chłopiec mrugając
z powodu tiku nerwowego wykonuje jedną czynność –zaciska powieki. Drugi natomiast
mrugając porozumiewawczo wykonuje znacznie więcej działań, gdyż podjęta przez niego
czynność nie jest tylko prostym zamknięciem i otworzeniem powiek, a składa się na nią: (1)
określony cel mrugającego, (2) mrugający zwraca się do konkretnego odbiorcy, (3)
przekazuje określoną wiadomość, (4) używa społecznie zrozumiałego kodu, (5) działa
w tajemnicy przed resztą otoczenia. Dodatkowo mrugniecie takie może nabrać innego
znaczenia i składać się z innych czynności gdy jest próbą mrugnięcia porozumiewawczego,
którą wspomniany chłopiec ćwiczy przed lustrem lub kpiną z czyjegoś mrugnięcia. Za
każdym razem obserwowane czynności nie różnią się od siebie w sensie fizycznym, natomiast
różnica znajduje się w niemożliwym do zaobserwowania gołym okiem znaczeniu jakie nadają
tym czynnościom mrugający. Ryle rozróżnia na tej podstawie dwa rodzaje opisu zjawisk:
opis rozrzedzony (rzadki) – skupiający się na prostej rejestracji zdarzeń, nie widzący
różnicy pomiędzy mrugnięciem porozumiewawczym, a nerwowym tikiem i opis gęsty,
który nie ogranicza się jedynie do klasyfikacji zaobserwowanych faktów, stara się
natomiast zinterpretować ich sens.

Clifford Geertz przenosi poczynione przez Ryle’a rozróżnienia na grunt antropologii.
W najbardziej klarowny sposób koncepcję opisu gęstego wyraził Geertz w eseju „Opis gęsty:

w poszukiwaniu interpretatywnej teorii kultury”, który opublikowany został w zbiorze jego
autorstwa zatytułowanym „Interpretacja kultury”. W eseju tym stwierdza on, że antropologia
powinna skupiać się na interpretowaniu sensów i znaczeń obserwowanych działań, a nie
zapisywaniu zaobserwowanych faktów i poszukiwaniu obiektywnych zasad ich
funkcjonowania. Kultura bowiem nie jest obiektywnym, jednorodnym mechanizmem
determinujący określone działania jednostki. Opis gęsty ujmuje kulturę jako pewien kontekst
w którym podejmowane działania nabierają sensu i który pod wpływem tychże działań
nieustannie zmienia się w sposób, którego nie da się z góry przewidzieć. Nie mówi się tu
o niezmiennych, uniwersalnych formach kultury, stwierdza się natomiast, że kultura jest
dynamicznym procesem przeformułowywania i reinterpretacji, który dokonuje się po przez
działania jednostek. Dlatego też opis gęsty jest perspektywą badawczą skupiająca się przede
wszystkim na analizie działań podejmowanych przez aktorów społecznych i sensach jakie oni
sami przypisują im w określonych okolicznościach. Uwaga antropologa koncentruje się tu na
tym co dane działanie wyraża w konkretnej sytuacji, jakie sensy ze sobą niesie w konkretnym
użyciu.
Opis gęsty jest więc swego rodzaju interpretacją, która nie rości sobie prawa do tworzenia
stricte naukowych teorii i wyjaśnień. Jest to metoda antropologiczna świadoma ograniczeń
i problemów jakie niesie ze sobą badanie obcej kultury. Antropolog, który obserwuje
„mrugnięcia”, wydarzenia i działania, które podejmują przedstawiciele obcej kultury, nie ma
bezpośredniego wglądu w ich sens i znaczenie, musi się natomiast ich domyślać. To
przedstawiciel badanej kultury tworzy interpretacje przydarzających mu się życiowych
doświadczeń i stosownie do nich reaguje, antropolog próbując wyjaśnić te reakcje konstruuje
za pomocą opisu gęstego interpretacje tych interpretacji. Tak rozumiane badania przestają być
zapisem naukowym, a upodobniają się do literatury, opisywania wciąż zmieniających się
wrażeń jakie antropologowi nasuwają na myśl obserwowane sytuacje. Cliford Geertz
stwierdza, że opis gęsty jest świadomym tworzeniem przez antropologa pewnej fikcji. Przy
czym nie chodzi tu o potoczne rozumienie fikcji, jako swoistej nieprawdy. Geertz odwołuje
się do łacińskiego określenia fictio, które tłumaczyć można jako „coś skonstruowanego” lub
„coś ukształtowanego”. W tym sensie nie oznacza to, że relacja antropologiczna jest fałszywa
lub nie poparta faktami, znaczy to jedynie, że stanowi ona pewien konstrukt wytworzony
przez badacza. Antropolog badając kulturę próbuje zgłębić hierarchię znaczących struktur,
wiedzę którą posługują się badani, aby nadać podejmowanym przez siebie działaniom
określone sensy. Nie sposób raz na zawsze opisać charakteru, istoty danej kultury, gdyż
zmienia się ona ciągle w zależności od działań jednostek i doświadczeń które przydarzają im
się w życiu. Z tego powodu żadna interpretacja antropologiczna nie stanowi ostatecznie
domkniętej całości, uniwersalnej i ponadczasowej prawdy na temat obcej kultury. Opis gęsty
jako metoda badawcza, podobnie jak działalność literacka, jest więc świadomym
wytwarzaniem przedstawienia. Antropolog tworzy literacką reprezentację obcej kultury, która
w zasadniczy sposób kreuje postrzeganie tej kultury i ma służyć jej zrozumieniu, nie roszcząc
sobie

jednocześnie

prawa

do

bycia

opisem

jedynym,

niezmiennym

i ostatecznym.
Opis gęsty nie jest metodą badawczą, którą można określić za pomocą skodyfikowanych
sposobów postępowania i działania. Jest to metoda, która jest zależna od samych okoliczności
w jakich dochodzi do badań, stąd za każdym razem przybiera ona inną formę,
kształt Wykorzystanie w badaniach antropologicznych opisu gęstego sprawia, że stają
się one dziedziną wytwarzającą interpretacje dotyczące poszczególnych przypadków. Dlatego
też opis gęsty służy przede wszystkim sformułowaniu wniosków klinicznych, a nie ogólnych,
diagnozując ich charakter w oparciu o bieżący kontekst, w którym się one pojawiają. Jak
stwierdza Clifford Geertz, celem antropologii powinno być zrozumienie kultury jakiegoś ludu

czyli „ukazanie w pełnym świetle jego normalności bez redukowania osobliwości”, czemu
służyć ma najlepiej opis gęsty.

Opis gęsty i interpretatywna teoria kultury

Autorem koncepcji opisu gęstego jest C. Geertz. Wiąże się ona z pytaniem o to,
czym jest uprawianie etnografii i co oznacza analiza antropologiczna jako forma
wiedzy. Nie chodzi tu o metodę, ale o rodzaj intelektualnego wysiłku, o
pracochłonne i ryzykowne przedsięwzięcie opisu gęstego.

Etnografia powinna być opisem gęstym (szczegółowym, kontekstowym,
polifonicznym, wielokierunkowym). Tym wobec czego staje etnograf, oprócz
sytuacji, kiedy oddaje się bardziej rutynowym obowiązkom zbierania danych jest
mnogość struktur pojęciowych, spośród których wiele się na siebie nakłada, są
ze sobą powiązane, które są niejasne, nieregularne etc. co do których musi
znaleźć sposób jak je zrozumieć a potem opisać. Uprawianie etnografii Geertz
porównuje do prób odczytania starego manuskryptu, który nie jest kompletny,
któremu brakuje wiele stron, jest wyblakły, napisany w innym języku, pełen
poprawek, komentarzy. W dodatku jest to manuskrypt zapisany za pomocą
ulotnych przykładów ustrukturyzowanych zachowań.

Gęsty opis to taki opis, który uwzględnia nie tylko zachowanie, ale także jego
kontekst. Termin ten występuje w antropologii i socjologii, odnosi się przede
wszystkim do badań z zakresuparadygmatu interpretatywnego.

Pojęcie gęstego opisu ukuł Clifford Geertz w znanej książce Interpretacja
kultur (The Interpretation of Cultures) z 1973 roku. Jak twierdzi, zapożyczył je od
filozofa Gilberta Ryle'a. Ryle wskazywał, że jeżeli ktoś puszcza do nas oko, nie
wiemy do końca, co to znaczy: może to być sygnał, że ktoś jest nami
zainteresowany, że chce nam przekazać potajemną wiadomość, że nie należy
brać go poważnie, itd. Znaczenie mrugnięcia zmienia się wraz z kontekstem.
Zdaniem Geertza większość ludzkich zachowań do odczytania wymaga
dogłębnego zrozumienia kontekstu, a zatem nie daje się analizować
czysto funkcjonalnie.

OPIS GĘSTY (w skrócie):

opis rzadki tradycyjna rejestracja zaobserwowanych faktów i rozszyfrowywaniu na
ich podstawie praw danej kultury

opis gęsty rzeczywistości społecznej stanowi opis, w którym uwzględnione zostaje znaczenie,

jakie faktom nadawane jest przez działających (opis gęsty mrugnięcia jako parodii versus opis rzadki
mrugnięcia jako zaciśnięcia powieki)

opis gęsty jest interpretacją znaczeń jakiej dokonuje obserwujący antropolog, niemniej

jednak jego interpretacja dokonywana jest na podstawie interpretacji, jakie zawarte są w
informacjach, które otrzymuje od swoich rozmówców

opis gęsty uwzględnia kontekst

opis gęsty nie formułuje uniwersalnych teorii