OPIS GĘSTY: W POSZUKIWANIU INTERPRETATYWNEJ TEORII KULTURYI.
W swojej książce Nowy sens filozofii Susanne zauważa, że istnieją idee, które wraz z pojawieniem się zdają się być rozwiązaniem na wiele fundamentalnych problemów. „Wszyscy rzucają się na owe idee niczym na Skarby Sezamu”. Moda na tego typu grande idee, pojawia się znienacka przesłaniając niemal wszystko inne. Kiedy już stanie się ona częścią ogólnie pojmowanego zbioru teoretycznych koncepcji, tylko nieliczni obstają przy niej jako metodzie uniwersalnej, pozostali skupiają się na problemach, które owa idea stwarza.
Geertz uważa, że wzorzec ten doskonale pasuje do rozwoju koncepcji kultury, wokół której wykształciła się cała (dominująca) dyscyplina naukowa – antropologia.
Koncepcja kultury za jaką opowiada się Geertz, jest koncepcją semiotyczną. Zdaniem G. człowiek jest zwierzęciem zawieszonym w sieciach znaczenia, które sam utkał, sieciami tymi jest kultura. Analiza kultury nie traktuje jako naukę eksperymentalną, której celem jest odkrywanie jej praw, lecz jako naukę interpretatywną, która za cel stawia sobie odkrycie znaczenia.
Praktycy w dziedzinie antropologii (przede wszystkim antropologii społecznej) zajmują się tworzeniem etnografii. Poprzez zrozumienie czym jest tworzenie etnografii, można poczynić pierwszy krok w kierunku uchwycenia tego, do czego sprowadza się analiza antropologiczna, jako forma wiedzy. Tym co definiuje etnografię jest swoisty opis gęsty (nazwa zapożyczona od Gilberta Ryle’a).
Gęsty opis to taki opis, który uwzględnia nie tylko zachowanie, ale także jego kontekst, polega na detalicznej analizie symbolicznego wymiaru działania społecznego.
Ryle w celu zobrazowania znaczenia tego terminu, w swoich rozważaniach przywołuje przykład dwóch chłopców, którzy gwałtownie mrugają. Pierwszy z chłopców mruga z powodu nerwowego tiku, w sposób od niego niezależny, natomiast drugi z nich mruga aby przekazać jakiś sekretny, porozumiewawczy sygnał. Filozof zauważa, że obserwator patrzący na te mrugnięcia z boku, ograniczając się jedynie do bezpośredniego opisu tego, co widzi nie zauważyłby pomiędzy tymi zjawiskami żadnej różnicy. Mimo to różnica pomiędzy nerwowym tikiem, a celowym mrugnięciem jest zasadnicza. Pierwszy chłopiec mrugając z powodu tiku nerwowego wykonuje jedną czynność –zaciska powieki. Drugi natomiast mrugając porozumiewawczo wykonuje znacznie więcej działań, gdyż podjęta przez niego czynność nie jest tylko prostym zamknięciem i otworzeniem powiek, a składa się na nią: (1) określony cel mrugającego, (2) mrugający zwraca się do konkretnego odbiorcy, (3) przekazuje określoną wiadomość, (4) używa społecznie zrozumiałego kodu, (5) działa w tajemnicy przed resztą otoczenia. Dodatkowo mrugniecie takie może nabrać innego znaczenia i składać się z innych czynności gdy jest próbą mrugnięcia porozumiewawczego, którą wspomniany chłopiec ćwiczy przed lustrem lub kpiną z czyjegoś mrugnięcia. Za każdym razem obserwowane czynności nie różnią się od siebie w sensie fizycznym, natomiast różnica znajduje się w niemożliwym do zaobserwowania gołym okiem znaczeniu jakie nadają tym czynnościom mrugający. Ryle rozróżnia na tej podstawie dwa rodzaje opisu zjawisk: opis rozrzedzony (rzadki) – skupiający się na prostej rejestracji zdarzeń, nie widzący różnicy pomiędzy mrugnięciem porozumiewawczym, a nerwowym tikiem i opis gęsty, który nie ogranicza się jedynie do klasyfikacji zaobserwowanych faktów, stara się natomiast zinterpretować ich sens.
Clifford Geertz przenosi poczynione przez Ryle’a rozróżnienia na grunt antropologii. W najbardziej klarowny sposób koncepcję opisu gęstego wyraził Geertz w eseju „Opis gęsty: w poszukiwaniu interpretatywnej teorii kultury”, który opublikowany został w zbiorze jego autorstwa zatytułowanym „Interpretacja kultury”. W eseju tym stwierdza on, że antropologia powinna skupiać się na interpretowaniu sensów i znaczeń obserwowanych działań, a nie zapisywaniu zaobserwowanych faktów i poszukiwaniu obiektywnych zasad ich funkcjonowania. Kultura bowiem nie jest obiektywnym, jednorodnym mechanizmem determinujący określone działania jednostki. Opis gęsty ujmuje kulturę jako pewien kontekst w którym podejmowane działania nabierają sensu i który pod wpływem tychże działań nieustannie zmienia się w sposób, którego nie da się z góry przewidzieć. Nie mówi się tu o niezmiennych, uniwersalnych formach kultury, stwierdza się natomiast, że kultura jest dynamicznym procesem przeformułowywania i reinterpretacji, który dokonuje się po przez działania jednostek. Dlatego też opis gęsty jest perspektywą badawczą skupiająca się przede wszystkim na analizie działań podejmowanych przez aktorów społecznych i sensach jakie oni sami przypisują im w określonych okolicznościach. Uwaga antropologa koncentruje się tu na tym co dane działanie wyraża w konkretnej sytuacji, jakie sensy ze sobą niesie w konkretnym użyciu. Opis gęsty jest więc swego rodzaju interpretacją, która nie rości sobie prawa do tworzenia stricte naukowych teorii i wyjaśnień. Jest to metoda antropologiczna świadoma ograniczeń i problemów jakie niesie ze sobą badanie obcej kultury. Antropolog, który obserwuje „mrugnięcia”, wydarzenia i działania, które podejmują przedstawiciele obcej kultury, nie ma bezpośredniego wglądu w ich sens i znaczenie, musi się natomiast ich domyślać. To przedstawiciel badanej kultury tworzy interpretacje przydarzających mu się życiowych doświadczeń i stosownie do nich reaguje, antropolog próbując wyjaśnić te reakcje konstruuje za pomocą opisu gęstego interpretacje tych interpretacji. Tak rozumiane badania przestają być zapisem naukowym, a upodobniają się do literatury, opisywania wciąż zmieniających się wrażeń jakie antropologowi nasuwają na myśl obserwowane sytuacje. Cliford Geertz stwierdza, że opis gęsty jest świadomym tworzeniem przez antropologa pewnej fikcji. Przy czym nie chodzi tu o potoczne rozumienie fikcji, jako swoistej nieprawdy. Geertz odwołuje się do łacińskiego określenia fictio, które tłumaczyć można jako „coś skonstruowanego” lub „coś ukształtowanego”. W tym sensie nie oznacza to, że relacja antropologiczna jest fałszywa lub nie poparta faktami, znaczy to jedynie, że stanowi ona pewien konstrukt wytworzony przez badacza. Antropolog badając kulturę próbuje zgłębić hierarchię znaczących struktur, wiedzę którą posługują się badani, aby nadać podejmowanym przez siebie działaniom określone sensy. Nie sposób raz na zawsze opisać charakteru, istoty danej kultury, gdyż zmienia się ona ciągle w zależności od działań jednostek i doświadczeń które przydarzają im się w życiu. Z tego powodu żadna interpretacja antropologiczna nie stanowi ostatecznie domkniętej całości, uniwersalnej i ponadczasowej prawdy na temat obcej kultury. Opis gęsty jako metoda badawcza, podobnie jak działalność literacka, jest więc świadomym wytwarzaniem przedstawienia. Antropolog tworzy literacką reprezentację obcej kultury, która w zasadniczy sposób kreuje postrzeganie tej kultury i ma służyć jej zrozumieniu, nie roszcząc sobie jednocześnie prawa do bycia opisem jedynym, niezmiennym i ostatecznym. Opis gęsty nie jest metodą badawczą, którą można określić za pomocą skodyfikowanych sposobów postępowania i działania. Jest to metoda, która jest zależna od samych okoliczności w jakich dochodzi do badań, stąd za każdym razem przybiera ona inną formę, kształt Wykorzystanie w badaniach antropologicznych opisu gęstego sprawia, że stają się one dziedziną wytwarzającą interpretacje dotyczące poszczególnych przypadków. Dlatego też opis gęsty służy przede wszystkim sformułowaniu wniosków klinicznych, a nie ogólnych, diagnozując ich charakter w oparciu o bieżący kontekst, w którym się one pojawiają. Jak stwierdza Clifford Geertz, celem antropologii powinno być zrozumienie kultury jakiegoś ludu czyli „ukazanie w pełnym świetle jego normalności bez redukowania osobliwości”, czemu służyć ma najlepiej opis gęsty.
Opis gęsty i interpretatywna teoria kultury
Autorem koncepcji opisu gęstego jest C. Geertz. Wiąże się ona z pytaniem o to, czym jest uprawianie etnografii i co oznacza analiza antropologiczna jako forma wiedzy. Nie chodzi tu o metodę, ale o rodzaj intelektualnego wysiłku, o pracochłonne i ryzykowne przedsięwzięcie opisu gęstego.
Etnografia powinna być opisem gęstym (szczegółowym, kontekstowym, polifonicznym, wielokierunkowym). Tym wobec czego staje etnograf, oprócz sytuacji, kiedy oddaje się bardziej rutynowym obowiązkom zbierania danych jest mnogość struktur pojęciowych, spośród których wiele się na siebie nakłada, są ze sobą powiązane, które są niejasne, nieregularne etc. co do których musi znaleźć sposób jak je zrozumieć a potem opisać. Uprawianie etnografii Geertz porównuje do prób odczytania starego manuskryptu, który nie jest kompletny, któremu brakuje wiele stron, jest wyblakły, napisany w innym języku, pełen poprawek, komentarzy. W dodatku jest to manuskrypt zapisany za pomocą ulotnych przykładów ustrukturyzowanych zachowań.
Gęsty opis to taki opis, który uwzględnia nie tylko zachowanie, ale także jego kontekst. Termin ten występuje w antropologii i socjologii, odnosi się przede wszystkim do badań z zakresuparadygmatu interpretatywnego.
Pojęcie gęstego opisu ukuł Clifford Geertz w znanej książce Interpretacja kultur (The Interpretation of Cultures) z 1973 roku. Jak twierdzi, zapożyczył je od filozofa Gilberta Ryle'a. Ryle wskazywał, że jeżeli ktoś puszcza do nas oko, nie wiemy do końca, co to znaczy: może to być sygnał, że ktoś jest nami zainteresowany, że chce nam przekazać potajemną wiadomość, że nie należy brać go poważnie, itd. Znaczenie mrugnięcia zmienia się wraz z kontekstem. Zdaniem Geertza większość ludzkich zachowań do odczytania wymaga dogłębnego zrozumienia kontekstu, a zatem nie daje się analizować czysto funkcjonalnie.
OPIS GĘSTY (w skrócie):
opis rzadki tradycyjna rejestracja zaobserwowanych faktów i rozszyfrowywaniu na ich podstawie praw danej kultury
opis gęsty rzeczywistości społecznej stanowi opis, w którym uwzględnione zostaje znaczenie, jakie faktom nadawane jest przez działających (opis gęsty mrugnięcia jako parodii versus opis rzadki mrugnięcia jako zaciśnięcia powieki)
opis gęsty jest interpretacją znaczeń jakiej dokonuje obserwujący antropolog, niemniej jednak jego interpretacja dokonywana jest na podstawie interpretacji, jakie zawarte są w informacjach, które otrzymuje od swoich rozmówców
opis gęsty uwzględnia kontekst
opis gęsty nie formułuje uniwersalnych teorii