Medycyna Pracy, 2002; 53; 1; 79—84

79

Znane są liczne definicje dotyczące pracy zmianowej i pracy
nocnej, podobnie jak znanych jest wiele różnych systemów
organizacyjnych pracy zmianowej i nocnej. W chronofizjolo-
gii najczęściej stosowanymi definicjami są:

■

praca zmianowa to wykonywanie jakichkolwiek regu-

larnych zajęć zawodowych poza zwyczajowo przyjętymi go-
dzinami pracy dziennej tj. 7:00–18:00 (1);

■

praca nocna oznacza każdą pracę wykonywaną w okre-

sie nie krótszym niż siedem następujących po sobie godzin,
włączając okres pomiędzy godzinami 24:00–5:00 (2).

W obowiązującym w Polsce Kodeksie Pracy w rozdziale

VI znajduje się jedynie definicja pracy nocnej. W art. 137 #
1 stwierdza się: Pora nocna obejmuje 8 godzin pomiędzy go-
dzinami 21:00 i 7:00 (3).

O tolerancji pracy zmianowej i nocnej decyduje wiele

czynników endogennych i egzogennych. Wzajemne powiąza-
nie tych czynników przedstawiono na ryc. 1.

W wewnętrznym polu wymieniono czynniki endogenne,

mogące mieć wpływ na tolerancję pracy zmianowej i nocnej.
W polu zewnętrznym umieszczono czynniki egzogenne. Do-

konano arbitralnego wyboru najbardziej istotnych czyn-
ników decydujących o skutkach i tolerancji pracy zmiano-
wej, a zwłaszcza nocnej (4,5). Wyodrębniono trzy grupy
czynników decydujących o tolerancji pracy zmianowej:

■

chronobiologiczne (rytmika okołodobowa);

Krzysztof Kwarecki
Krystyna Zużewicz

CHARAKTERYSTYKA SNU I DOBOWEGO WZORU AKTYWNOŒCI
LOKOMOTORYCZNEJ U PRACOWNIKÓW ZMIANOWYCH, NOCNYCH*

PATTERNS OF SLEEP AND LOCOMOTOR ACTIVITY IN SHIFT WORKERS WITH SPECIAL REFERENCE TO NIGHT SHIFT

Z Zakładu Ergonomii
Centralnego Instytutu Ochrony Pracy w Warszawie
Kierownik zakładu: prof. dr hab. M. Konarska

S

TRESZCZENIE

Praca zmianowa, a przede wszystkim praca nocna wywołują liczne zaburzenia w przebiegu okołodobowych rytmów biologicznych

czynności fizjologicznych. Do najczęstszych dolegliwości zgłaszanych przez pracowników zmianowych należą zaburzenia snu, wyrażone m.in.
długością i jakością snu, a także porami snu właściwego i drzemek.

Spośród metod oceny snu najpopularniejsze są badania subiektywne – ankiety przebiegu snu, 24-godzinne badania EEG, a ostatnio duże nadzieje

wiąże się ze stosowaniem aktygrafii. Autorzy przedstawiają przykłady badań własnych nad przebiegiem rytmu aktywności dobowej – lokomotorycznej
i snu na przykładzie kontrolerów ruchu lotniczego Warszawa – Okęcie. W miarę starzenia się i równolegle stażu pracy w systemie zmianowym nasilają
się zaburzenia snu najczęściej jako wydłużenie czasu latencji, skrócenie czasu snu właściwego i częstsze drzemki w porze dziennej. Znajomość
zaburzeń snu w indywidualnych przypadkach może okazać się pomocna w doradzaniu wyboru strategii walki z deficytem snu u pracowników
zmianowych. Med. Pr. 2002, 53, 1, 79–84

Słowa kluczowe:

praca zmianowa, sen, aktywność lokomotoryczna, aktygrafia

A

BSTRACT

Shift work and night work in particular, account for numerous disturbances in circadian biological rhythms of physiological activities. Shift

workers most frequently complain of sleep disturbances manifested among others by sleep duration and quality, as well as by time of proper sleep
and naps.

Among methods used for the sleep assessment, subjective tests: sleep value questionnaires and 24-h EEG, are most common, however actigraphy

is recently considered to be more useful.

This paper presents the results of the authors’ investigations on the circadian rhythms: locomotor activity and sleep in air traffic controllers (ATCs)

at the Okęcie Airport of Warsaw.

Sleep disturbances, most often sleep latency, shortening of the main sleep and more frequent naps increase with age and work experience.
The knowledge of sleep disturbances may, in individual cases, be helpful in choosing the best possible strategy to cope with sleep deficit in shift

workers. Med Pr 2002, 53, 1, 79–84

Key words:

shift work, sleep, locomotor activity, actigraphy

WSTÊP

* Praca wykonana w ramach Programu Wieloletniego (b. SPR-1) pn.:

„Bezpieczeństwo i ochrona zdrowia człowieka w środowisku pracy” dofinansowanego
przez Komitet Badań Naukowych. Zadanie pt. „Zastosowanie chronofizjologii w
ochronie zdrowia człowieka oraz w organizacji procesu pracy”. Kierownik zadania: dr
med. K. Zużewicz.

Ryc. 1. Główne czynniki decydujące o tolerancji pracy zmianowej i nocnej.
Zależność między czynnikami endogennymi (wewnętrznymi – szare pole)
i egzogennymi (zewnętrznymi). Modyfikacja własna za Smoleńskim (4).

K. Kwarecki, K. Zużewicz

80

Nr 1

■

związane ze snem;

■

socjalne/domowe.

W badaniach porównawczych, przeprowadzonych

w 1996 r. nad warunkami pracy w krajach Wspólnoty Euro-
pejskiej (6) wykazano częstsze występowanie zmian choro-
bowych wśród pracowników zmianowych w porównaniu
z pracownikami dziennymi. Stwierdzono też, iż problemy
związane z zaburzeniami snu częściej dotyczą pracowników
zatrudnionych w trybie pracy zmianowej i nocnej. Na różne
postaci zaburzeń snu skarżyło się 14% ankietowanych za-
trudnionych w trybie pracy zmianowej i tylko 5% ankietowa-
nych pracowników dziennych. Drugim istotnym problemem
zdrowotnym okazały się dolegliwości ze strony przewodu po-
karmowego. Skargi z tym związane zgłosiło 6,5% ankietowa-
nych pracowników zmianowych, tj. dwukrotnie więcej niż
pracowników zatrudnionych regularnie w ciągu dnia – 3,7%.

Najczęściej zaburzenia dotyczące jakości i ilości snu

występowały u pracowników zatrudnionych na zmianie noc-
nej. Stwierdzono zależność miedzy liczbą osób z zaburzenia-
mi snu i stażem pracy. Zaobserwowano, iż w miarę
zwiększania się stażu w pracy zmianowej, liczba osób zgła-
szających dolegliwości związane ze snem ulega stabilizacji.
Wynika to prawdopodobnie z samoselekcji, jaka dokonuje
się wśród pracowników zmianowych (zwłaszcza pra-
cujących na zmianie nocnej) wraz z upływem lat pracy. Bar-
dzo źle tolerujący zmianę nocną przenoszą się do pracy wy-
konywanej w godzinach dziennych (7).

W badaniach własnych, przeprowadzonych metodą an-

kietową, w grupie 62 kontrolerów ruchu lotniczego, wykaza-
no związek czasu trwania snu całkowitego i czasu zasypiania
ze stażem pracy zmianowej. U kontrolerów ruchu lotnicze-
go, z dziesięcioletnim i większym stażem pracy zmianowej
zaobserwowano skrócenie czasu trwania snu i wydłużenie
czasu oczekiwania na zaśnięcie. (ryc. 2) (8).

W badaniach snu pracowników zmianowych, największe

skrócenie czasu trwania snu właściwego (do około 6 godzin)
stwierdzono, gdy sen ten przypadał w porze dnia między kolej-
nymi dniami pracy na zmianie nocnej. Skróceniu do 7 godzin,
w porównaniu z dniami wolnymi, ulegał również sen nocny,
przypadający między dwiema zmianami porannymi (9).

Zaburzenia snu u pracowników zmianowych i nocnych

są prawdopodobnie konsekwencją braku spójności między
informacjami od synchronizatorów środowiskowych
(światło, hałas, pory posiłków) i przebiegiem endogennych

rytmów biologicznych (10). Przesunięcie pory snu może po-
wodować zaburzenia zmienności dobowej funkcji fizjolo-
gicznych, przejawiające się przesunięciem maksimum dobo-
wego, czy obniżeniem amplitudy wahań dobowych. Można
to zaobserwować na przykładzie dobowych wahań tempera-
tury głębokiej ciała, częstości skurczów serca, ciśnienia tętni-
czego krwi, czy wzoru dobowego wydzielania niektórych
hormonów (ryc. 3) (8,11).

Człowiek posiada mechanizm dostosowujący wahania

dobowe endogennych rytmów do zmian środowiskowych
dawców czasu, lecz proces ten wymaga wielu dni, tygodni,
a jego tempo jest zróżnicowane indywidualnie. Kilkudniowa
praca na zmianie nocnej, wymuszająca odwrócenie rytmu
sen – czuwanie względem rytmu aktywności pracowników
dziennych i naturalnego rytmu środowiskowego dzień – noc,
nie doprowadza do całkowitego odwrócenia faz innych
rytmów okołodobowych. Gdyby tak było można by mówić
o pełnej adaptacji organizmu człowieka do nowego cyklu sen
– czuwanie, czyli do pracy nocnej (12,13). Jednakże za
każdym razem po przejściu ze zmiany dziennej na nocną (i
odwrotnie), czyli po zmianie rytmu sen – czuwanie rozpo-
czyna się proces adaptacji, a jego efektem jest przejściowa
desynchronizacja względem środowiskowych dawców czasu
i zaburzenie zgodności fazowej procesów fizjologicznych. Po
pewnym czasie, wskutek ciągłego przestawiania „wska-
zówek” endogennego zegara biologicznego, u pracownika
zmianowego może wystąpić „zespół przemysłowego długu
czasowego” (industrial jet lag).

W wielu badaniach potwierdzono ścisłe związki między

fazami różnych rytmów biologicznych. Przykładem może być
zależność dotycząca rytmu sen – czuwanie i rytmów około-
dobowych: temperatury głębokiej, częstości skurczów serca,
czy ciśnienia tętniczego, osiągających swoje minimum pod-
czas snu. Inny przykład to okołodobowy rytm wydzielania
hormonu wzrostu związany z fazami snu właściwego
(11,14,15). Czas trwania snu zmienia się zależnie od pory
zaśnięcia w ciągu doby. Jest najdłuższy przy zasypianiu w go-
dzinach nocnych (trwa 7–8 godzin), najkrótszy w ciągu dnia,
gdy do zaśnięcia dochodzi około godz. 15:00 (2 godziny).
Możliwe wytłumaczenie tego zjawiska wiąże się z przebie-

Ryc. 2. Czas trwania snu i zasypiania u 62 kontrolerów ruchu lotniczego
(ATC) w zależności od stażu pracy.

Ryc. 3. Zmiany wzoru wydzielania kortyzolu u kontrolerów ruchu lotnicze-
go pełniących dyżury na stanowisku na zmianie dziennej (kropki), nocnej
(trójkąty) i podczas dyżuru całodobowego (kwadraty).

Zaburzenia snu u pracowników zmianowych

Nr 1

81

giem rytmu temperatury głębokiej ciała. Najłatwiej dochodzi
do zasypiania, gdy temperatura głęboka zaczyna obniżać się,
natomiast wybudzenie najłatwiej odbywa się gdy dobowa
wartość temperatury głębokiej ciała zaczyna wzrastać po
nocnym minimum (12). Poza mechanizmem fizjologicznym
utrudniającym sen w ciągu dnia do przyczyn złej jakości snu
w ciągu dnia zalicza się czynniki środowiskowe. Składają się
na nie m.in. hałas uliczny, hałas powodowany przez dzieci
i innych członków rodziny oraz sąsiadów, hałas powodowany
urządzeniami domowymi itp. (16).

Badania snu w naturalnych warunkach środowiska życia

i pracy prowadzi się najczęściej metodą ankietową. Wartość
informacji uzyskanej tą drogą zależy od skrupulatności i za-
angażowania ankietowanego, który powinien wypełniać an-
kietę w odpowiednim czasie, bez odkładania na wiele godzin
czy nawet dni. Przykładem ankiety stosowanej w badaniach
snu może być Pittsburgh Sleep Diary (17).

Ankietowe badanie snu prowadzone są najczęściej u lu-

dzi zdrowych, cierpiących na zaburzenia snu oraz u pracow-
ników zmianowych (18,19). Jako przykład można przytoczyć
badania ankietowe snu i zmęczenia przeprowadzone wśród
robotników przemysłowych w Holandii. Wykazały one, że
u pracowników zmianowych (zatrudnionych w różnych sche-
matach pracy zmianowej), w porównaniu z pracownikami
dziennymi, poczucie zmęczenia jest większe o przeszło 50%,
a pogorszenie jakości snu o blisko 90% (20).

BADANIA AKTYGRAFICZNE SNU I AKTYWNOŒCI
LOKOMOTORYCZNEJ

Postępem w badaniach nad przebiegiem snu w warunkach
naturalnych było wprowadzenie metod aktygraficznych. Wy-
korzystuje się w nich zminiaturyzowane urządzenie, wiel-
kości zegarka na rękę, zawierające układ akcelerometrów u-
mieszczonych w trzech osiach. Osoba badana nosi aktygraf
przez wiele kolejnych dni, na nadgarstku ręki niedomi-
nującej. Podczas chodzenia i wykonywania codziennych
czynności naturalne ruchy ręki aktywują akcelerometry
– następuje rejestracja liczby ruchów. Dodatkowo aktygrafy
mogą być wyposażone w czujniki hałasu lub oświetlenia.
Możliwa jest wówczas wielodniowa rejestracja ekspozycji
człowieka na te czynniki środowiskowe.

Aktygrafia, czyli ciągła wielodobowa rejestracja aktyw-

ności lokomotorycznej i snu znalazła zastosowanie w bada-
niach klinicznych, przebiegu snu np.: u osób cierpiących na
złośliwe postaci nadciśnienia tętniczego oraz w badaniach
psychologicznych dla obiektywizacji intro- i ekstrawersji
(21,22). Stosuje się ją w przesiewowych badaniach zaburzeń
snu (23,24,25), w badaniach pracowników zmianowych (26)
oraz osób z różnym rodzajem upośledzenia percepcji wzro-
kowej (27).

Kolejne ryciny przedstawiają przykłady zastosowania ak-

tygrafii w badaniach własnych grupy pracowników zmiano-
wych. Na rycinie 4 zilustrowano aktywność lokomotoryczną
29 kontrolera ruchu lotniczego, w dwóch kolejnych dniach

12-godzinnego dyżuru na nocnej zmianie oraz w dniu po-
między dyżurami. Sen w porze dnia, pomiędzy dyżurami, wy-
nosił tylko 4 godziny, ale był on rekompensowany drzemkami
w czasie trwania dyżuru nocnego. W badaniu tym posłużono
się rejestratorem wyposażonym w czujnik hałasu. Natężenie
hałasu mierzono na wysokości głowy (czujnik przymocowany
był do kołnierzyka, przy uchu kontrolera). Uzyskany wykres
natężenia hałasu umożliwił ocenę ekspozycji na hałas pod-
czas pracy na stanowisku kontrolera w odniesieniu do hałasu
występującego poza środowiskiem pracy (ryc.4).

W godzinach nocnych, dla części kontrolerów ruchu lot-

niczego (na stanowiskach: „zbliżania” i „na wieży”) następu-
je pora względnego spokoju. Po północy ruch lotniczy nad
Warszawą jest ograniczony. Liczba startów i lądowań ulega
znacznemu ograniczeniu – dyżurujący kontrolerzy pozostają
w stanie pogotowia, część z nich może drzemać. Na rycinie
4b przedstawiono aktywność lokomotoryczną kontrolera
podczas wypoczynku (płytki sen) w godzinach nocnych wraz
z wykresem zarejestrowanego równolegle natężenia hałasu.
Drzemka jest przerywana każdorazowo, gdy następuje
wzrost natężenia hałasu (ruch na lotnisku, kołowania samo-
lotów, próby techniczne itp.).

Na rycinie 5 przedstawiono aktygram 47–letniego kon-

trolera ruchu lotniczego, który po wielu latach pracy zmiano-
wej pełni obecnie wyłącznie 12-godzinne dyżury dzienne,
podczas pracy na zmianie dziennej i w dniach wolnych. Na
rycinie umieszczony jest w formie graficznej wynik analizy
okresu rytmu aktywności lokomotorycznej. Z porównania

Ryc. 4. Aktywność lokomotoryczna 29-letniego kontrolera ruchu lotnicze-
go (ATC): (a) podczas dwóch kolejnych dyżurów na zmianie nocnej, (b)
połączenie aktygramu z rejestracją hałasu, ze szczegółową analizą natęże-
nia hałasu w porze odpoczynku podczas dużuru nocnego.

K. Kwarecki, K. Zużewicz

82

Nr 1

uśrednionej aktywności lokomotorycznej w dniach wolnych
i w dniach pełnienia dyżuru dziennego wynika, iż aktywność
lokomotoryczną tego kontrolera cechuje odbywanie drzemki
w połowie dnia. Efektem tego jest występowanie dwóch skła-
dowych okresowych aktywności lokomotorycznej: okołodo-
bowej i dwunastogodzinnej, co potwierdziła analiza okresu
rytmu (ryc. 5).

Dla porównania aktywności lokomotorycznej pracowni-

ka zmianowego z aktywnością pracownika dziennego
w podobnym wieku, przedstawiono na rycinie 6 jego tygod-
niowy i uśredniony aktygram. Zwraca uwagę brak drzemki
w porze dnia pracy jak i w dniu wolnym.

Dla pracowników zmianowych, zwłaszcza na zmianie

nocnej, właściwy wypoczynek oznacza lepszą tolerancję pra-
cy. Sen przed pracą nocną i pomiędzy kolejnymi dyżurami na

nocnej zmianie jest bardzo ważny, gdyż powinien zmniejszać
negatywny skutek deficytu snu i zapewniać możliwie naj-
większą sprawność fizyczną i umysłową. Sen po pracy w po-
rze nocy, to szansa na szybkie wyrównanie deficytu snu. Re-
jestracja aktywności lokomotorycznej daje możliwość obiek-
tywnej oceny pór wypoczynku (snu) pracownika zmianowe-
go, długości i jakości snu przez wiele kolejnych dni. Przy
równoczesnej ocenie przez pracownika subiektywnego od-
czucia zmęczenia, można wywnioskować jaka ilość snu i w ja-
kiej porze zapewnia pracownikowi poczucie gotowości do
pracy w nocy. Uzyskiwane wyniki są jednak bardzo zróżnico-
wane indywidualnie. Wskazują na różne zwyczaje i strategie
pracowników zmianowych w walce ze zmęczeniem i deficy-
tem snu, co prześledzono na przykładzie kontrolerów ruchu
lotniczego. Część badanych odbywała 2–3 godzinną drzemkę
tuż po powrocie do domu ze zmiany nocnej, inni przekładają
ją na godziny przedwieczorne. Są też tacy, zwłaszcza starsi
kontrolerzy ruchu lotniczego, którzy potrzebują po nocnym
dyżurze snu normalnej długości (19). Z prowadzonych
wcześniej badań ankietowych wynika, iż średni czas trwania
snu w porze dnia zależy od wieku pracowników zmianowych.
Zwraca uwagę zwiększenie potrzeby snu po dyżurze nocnym
u kontrolerów ruchu lotniczego po 40 roku życia.

Ryc. 5. Aktywność lokomotoryczna 47-letniego kontrolera ruchu lotnicze-
go: (a) w jednej linii zestawiono aktywność dwóch kolejnych dni, dla łat-
wiejszej oceny odpoczynku nocnego. Rejestrację prowadzono podczas pra-
cy na zmianie dziennej (P) i w dniach wolnych (W); (b) uśrednione aktyw-
ności z dni pracy dziennej i dni wolnych oraz periodogram wyznaczony dla
sześciodniowej rejestracji aktywności lokomotorycznej.

Ryc. 6. Aktywność lokomotoryczna 49-letniego pracownika dziennego: (a)
tygodniowy, podwójny aktygram; (b) uśredniona tygodniowa aktywność lo-
komotoryczna.

Zaburzenia snu u pracowników zmianowych

Nr 1

83

Niedopuszczanie do utrzymującego się deficytu snu jest

niezwykle ważne nie tylko dla kontrolerów ruchu lotniczego,
ze względu na utrzymywanie odpowiednio wysokiego stanu
bezpieczeństwa lotów. Ważne jest także dla innych osób wyko-
nujących pracę o szczególnym charakterze, jak np.: operatorzy
elektrowni, kierowcy przewożący materiały szkodliwe, piloci.

Częstsze występowanie zaburzeń snu u pracowników

zmianowych w porównaniu pracownikami dziennymi ma
wytłumaczenie w chronofizjologii człowieka. U pracownika
dziennego rytm okołodobowy sen – czuwanie jest zsynchro-
nizowany z naturalnym rytmem środowiska zewnętrznego
dzień – noc.

Brak tej synchronizacji występuje u pracowników wyko-

nujących czynności zawodowe nocą, co wymusza sen w po-
rze dnia. Brak zgodności fazowej rytmu sen – aktywność
i rytmu dzień – noc prowadzi do powstawania niekorzystne-
go zjawiska, polegającego na tym, że endogenne rytmy bio-
logiczne człowieka zmieniają długość okresu. Rytmy dobowe
stają się rytmami swobodnie biegnącymi (free running
rhythms). Ich okres jest różny od 24 godzin i w kolejnych
dniach dochodzi do codziennego przesuwania się czasu
występowania maksimum rytmu (akrofaz) o kilka minut.
Zjawisko to dotyczy większości ważnych dla życia czynności
fizjologicznych. (28,29). Można je zaobserwować np. w za-
pisie aktywności lokomotorycznej pracownika zatrudnione-
go w systemie zmianowym, gdzie jedna zmiana trwa wiele
dni/tygodni. Ponieważ rytmy swobodnie biegnące, nie mają
jednakowych okresów, prowadzi to do zaburzenia porządku
czasowego występowania maksimów wielu rytmów (desyn-
chronizację wewnętrzną), jaki ma miejsce u normalnie
żyjącego, zdrowego pracownika dziennego. Ciągłe przecho-
dzenie ze zmiany dziennej na nocną, czy odwrotnie, to nieus-
tający brak stabilności systemu okołodobowej kontroli
rytmów fizjologicznych człowieka. Jest to jeden z czynników
sprawiających, że po latach pracy stan zdrowia pracowników
zmianowych jest gorszy niż pracowników dziennych z tym
samym stażem (30).

Pracownicy zmianowi dopasowują sobie właściwe strate-

gie zapobieganiu skutkom aktywności w niekorzystnych
z punktu widzenia fizjologii człowieka porach doby. Rodza-
je tych strategii, jak również sposoby ograniczania skutków
zdrowotnych, wymieniane są w opracowaniach adresowa-
nych dla pracowników zmianowych (1,31).

PIŚMIENNICTWO

1. Monk T.H., Folkard S.: Making shiftwork tolerable. Taylor and Francis,

London, Washington DC. 1992.

2. Konwencja nr 171 Międzynarodowej Organizacji Pracy z dn. 4.01.1995

i Zalecenie nr 178 z czerwca 1990 r. dot. pracy nocnej.

3. Kodeks pracy, rozdz. IV: Praca w nocy oraz w niedziele i święta. Ustawa

z dnia 26 czerwca 1974 [tekst ujednolicony].

4. Smolensky M.H., Paustenbach D.T., Scheving L.E.: Biological rhythms,

shift-work and occupational health. W: Cralley L., Cralley L. [red.]:

Biological responses. Wiley, New York 1985, ss. 175–312.

5. Monk T.H.: Shiftwork: Determinants of coping ability and areas of

application. W: Hekkens W.T., Kerkhof G.A., Rietveld W.J. [red.]: Trends

in Chronobiology. Pergamon Press, Oxford, New York1988, ss. 195–207.

6. Costa G., Gadbois Ch., Jansen B., Knauth P., Leonard R.: Shiftwork and

Health. Best European Studies Time 2000,1, 1–42.

7. Akersted T., Gillberg M.: Stability of day and night sleep: A two-year

follow-up of EEG parameters in three-shift workers. Sleep 1991,14,

507–510.

8. Zużewicz K., Kwarecki K., Waterhouse J.: Circadian rhythm of heart

rate, urinary cortisol excretion, and sleep in civil air traffic controllers.

Int. J. Occup. Saf. Ergon. 2000, 6, 383–392.

9. Knauth P., Kiesswetter E., Ottoman W., Karvonen M.J., Rutenfranz J.:

Time budget studies of policemen in weekly or swiftly rotating shift

systems. Appl. Ergon. 1983, 14, 247–252.

10. Minors D.S., Waterhouse J.M.: Circadian rhythms in general practice

and occupational health. W: Arendt J., Minors D.S., Waterhouse J.M.

[red.]: Biological rhythms in clinical practice. Wright, London 1989, ss.

207–224.

11.

Knauth P.: Ergonomische beitrage zu Sicherheitsapekten der

arbeitszeitorganisation. VDI-Verlag, Dusseldorf 1983.

12. Knauth P., Rutenfranz J.: Duration of sleep and type of shift work.

W:.Reinberg A, Vieux N., Andlauer P. [red.]: Night and shift work:

biological and social aspects. Advance in the Biosciences. Tom 30.

Pergamon Press, Oxford 1981, 161–168.

13. Knauth P., Rutenfranz J., Herrmann G., Poppel S.J.: Re-entrainment of

body temperature in experimental shift-work studies. Ergonomics 1978,

21, 775–783.

14. Minors D.S., Waterhouse J.M.: Circadian rhythms in general. W: Scott

A.S. [red.]. Occupational Medicine:State of the Art Reviews. Shiftwork.

Belfus Inc., Philadelphia, Hanley 1990, 5, 165–182.

15. Zulley J.: Schlafen und wachen als biologischer rhythmus. S.Roderer

Verlag, Regensburg 1993.

16. Rutenfranz J., Haider M., Koller M.: Occupational health measures for

nightworkers and shiftworkers. W: Folkard S., Monk T.H. [red.]. Hours

of work – temporal factors in work scheduling. John Wiley and Sosns,

New York 1985, ss. 199–210.

17. Monk T.H., Reynolds C.F.I., Kupfer D.J.: The Pittsburgh Sleep Diary

(PgSD). J. Sleep Res. 1994, 3, 111–120.

18. Monk T.H., Buysse D.J., Rose L.R., Hall J.A., Kupfer D.J.: The sleep of

healthy people – a diary study. Chronobiol. Int. 2000, 17, 49–60.

19. Zużewicz K., Kwarecki K.: Effect of shiftwork on heart rate, fatigue and

sleep: a study of air traffic controllers. W: Marek T., Ogińska H.,

Pokorski J., Costa G., Folkard S. [red.]. Shiftwork 2000. Uniwersytet

Jagielloński, Kraków 2000, ss. 229–251.

20. Jansen B.: Shiftwork and health. European Foundation for the

Improvement of Living and Working Conditions, Dublin 1996.

21. Eissa M.A., Poffenbarger T., Sorof J., Smolensky M.H., Portman R.:

The use of actigraphy compared to patient diary information for

circadian time period definitions to analyze ambulatory blood pressure

monitoring (ABPM) data. Chronobiol. Int. 1999, 16, Supl. 1, 31

[streszczenie].

22. Peters C., Curtis C., Burns J.T.: Introverts and extroverts differ in their

circadian rhythms of wrist activity as measured by actiwatches.

Chronobiol. Int. 1999, 16, Suppl. 1, 83 [streszczenie].

K. Kwarecki, K. Zużewicz

84

Nr 1

23. Dagan Y., Eisenstein M.: Circadian rhythm sleep disorders: Toward

a more precise definition and diagnosis. Chronobiol. Int. 1999, 16,

213–222.

24. Sadeh A., Alster J., Urbach D.: Actigraphically based automatic bedtime

sleep – wake scoring: validity and clinical applications: J. Ambulatory

Monit. 1989, 2, 209–216.

25.

Thorpy M.J.: Diagnostic Classification Steering Committee.

International classification of sleep disorders: diagnostic and coding

manual. American Sleep Disorders Association, Rochester, Minnesota

1990.

26. Kwarecki K., Zużewicz K.: Regulation of physiological processes in

human light perception impairment IX International Symposium of the

Polish Network of Molecular and Cellular Biology, 6–7 czerwca 2000,

Kraków, Polska. UNSECO/PAS, Kraków 2000 [streszczenia] .

27. Zużewicz K., Kwarecki K.: Wpływ pracy zmianowej na przebieg snu

i aktywność lokomotoryczna u kontrolerów ruchu lotniczego. Centralny

Instytut Ochrny Pracy, Warszawa 2001 [badania niepublikowane].

28. Akerstedt T., Knutsson A.,: Shift work . W: Levy B.S., Wegman D.A.

[red.]: Occupational Health. Recognising and Preventing Work – Related

Disease. Little Brown and Co., Boston, New York 1995, ss. 407–417.

29. Wever R.A.: The circadian system of man. Results of experiments under

temporal isolation. Springer–Verlag, New York 1979.

30. Haider M., Cervinka R., Koller M., Kundi M.: A destabilization theory

of shiftwork effects. W: Hekkens W.Th.J.M., Kerkhof A.G., Rietveld

W.J. [red.]: Trends in Chronobiology. Pergamon Press, Oxford, New

York1988, ss. 209–217.

31. Zużewicz K., Kwarecki K., Waterhouse J.: Skutki fizjologiczne pracy

zmianowej i nocnej. Centralny Instytut Ochrony Pracy, Warszawa, 2001

[w druku].

Adres autorów: Czerniakowska 16, 00-701 Warszawa,

e-mail:[e-mail]

Nadesłano: 26.06.2001

Zatwierdzono: 3.01.2002