KONSTRUKCJA ACI - ACCUSATIVUS CUM

INFINITIVO

Konstrukcja ACI (

accusativus cum infinitivo

, biernik z bezokolicznikiem) to konstrukcja zdania pojedynczego,

której odpowiadają w języku polskim dwa zdania: nadrzędne i podrzędne dopełnieniowe. Nazwa pochodzi od
połączenia w łacińskim zdaniu dopełnienia w bierniku (

accusativus

) z bezokolicznikiem (

infinitivus

).

Konstrukcja ACI występuje po czasownikach deklaratywnych (wyrażających słowa, odczuwanie, wolę, itp.):
mówię (że), słyszę (że), czuję (że), myślę (że), boję się (że), cieszę się (że), (nie) chcę (aby). Orzeczenie zdania
(w polskim zdaniu - orzeczenie zdania głównego) nazywa się słowem rządzącym (

verbum regens

).

W klasycznej łacinie użycie konstrukcji ACI jest podstawowym sposobem wyrażania mowy zależnej. Mowa
zależna to nie tylko sposób przytaczania czyjejś wypowiedzi, ale każda wypowiedź przyporządkowana pewnej
osobie jako zdanie podrzędne:

Julia

libenter

legit.

-

Julia

chętnie

czyta.

(mowa

niezależna)

Scio Juliam libenter legere.

- Wiem, że Julia chętnie czyta. (mowa zależna - ACI)

Przekształcenie zdania do konstrukcji ACI polega na:



zmianie przypadku pierwotnego podmiotu z mianownika na biernik

Julia (Nom.) → Juliam (Acc.)



zmianie formy czasownika z osobowej na bezokolicznik

legit → legere



wstawieniu słowa rządzącego (

verbum regens

)

Julia libenter legit → Scio Juliam libenter legere.

Jeśli w zdaniu nie ma jawnego podmiotu, wstawiamy zaimek w Acc. wynikający z końcówki osobowej
czasownika. Weźmy zdanie

Libros lego.

(Czytam książki). Na podstawie czasownika

lego

(czytam) odtwarzamy

zaimek

ego

(ja) i zmieniamy jego przypadek na biernik -

me

, a czasownik

lego

na bezokolicznik

legere

. W ten

sposób otrzymujemy:

Putas me libros legere.

(Myślisz, że czytam książki).

W miejsce słowa "myślisz" można oczywiście wstawić inne słowo lub wyrażenie z czasownikiem deklaratywnym:
nauczycielka myśli, mój brat powiedział, mamy nadzieję, np.

Magistra me libroslegere sperat.

(Nauczycielka na

nadzieję, że czytam książki). W konstrukcji ACI można zastosować także

stronę bierną

:

Puella libri a te legi

putat.

(Dziewczyna myśli, że książki są przez ciebie czytane).

Ponieważ w łacinie szyk wyrazów jest swobodny, w konstrukcji ACI występuje dwuznaczność, kiedy dopełnienie
innego czasownika także znajduje się w bierniku. Mimo że typowy szyk wypowiedzi zależnej to podmiot-
dopełnienie-bezokolicznik, istnieje dowolność interpretacji:

Dico me amicos meos laudare.

Mówię, że chwalę moich przyjaciół. ALBO

Mówię, że moi przyjaciele mnie chwalą.

Dwuznaczność była ulubionym wybiegiem wykorzystywanym przez wyrocznie. Oto co przepowiedziała Pytia
Pyrrusowi tuż przed wojną z Rzymianami:

Aio te Aeacida Romanos vincere posse.

Mówię ci, synu Ajasa, że możesz zwyciężyć Rzymian. ALBO
Mówię ci, synu Ajasa, że Rzymianie mogą cię zwyciężyć.

W zależności od tego, co uznamy za dopełnienie

vincere posse

, sens jest wprost przeciwny. W języku polskim

podobną dwuznaczność oddaje zdanie "Możliwe jest zwyciężenie Rzymian". Aby rozwiać wątpliwości można
zastosować

stronę bierną

:

Dico a me amicos meos laudari.

Mówię, że moi przyjaciele są chwaleni przeze mnie.

Aio te Aecida a Romanis vinci posse.

Mówię ci, synu Ajasa, że możesz zostać zwyciężony przez Rzymian.

Kiedy podmiot słowa rządzącego występuje w trzeciej osobie i mówi o sobie, w łacinie stosuje się

zaimek

zwrotny

se

, który tłumaczy się jako zaimek osobowy:

Puella se bene legere putat.

- Dziewczyna myśli, że ona dobrze czyta.

Pueri se bene legere putant.

- Chłopcy myślą, że oni dobrze czytają.

Należy zwrócić uwagę, że w polskim zdaniu nie można rozróżnić, czy ona bądź oni odnosi się do tej samej osoby
co podmiot, czy też nie. Inaczej mówiąc, w języku polskim zaimek w trzeciej osobie nie może być tylko zwrotny
lub tylko nie-zwrotny. W łacinie natomiast zaimek

is, ea, id

jest zawsze nie-zwrotny, natomiast zaimek

sui, sibi,

se, se

jest zawsze zwrotny. Dzięki temu jasne jest, że:

Dixit

eum

ducem bonum

esse.

-

Powiedział,

że on

(ktoś

inny)

jest

dobrym

wodzem.

Dixit se ducem bonum esse.

- Powiedział, że on (sam) jest dobrym wodzem.

Aby w konstrukcji ACI wyrazić porządek chronologiczny, używa się odpowiedniego

bezokolicznika

, który zawsze

posiada czas względny w stosunku do

verbum regens

:



infinitivus futuri

(bezokolicznik czasu przyszłego) wyraża czynność, która nastąpi po czynności

opisywanej przez

verbum regens



infinitivus praesentis

(bezokolicznik czasu teraźniejszego) wyraża czynność współczesną z czynnością

opisywaną przez

verbum regens



infinitivus perfecti

(bezokolicznik czasu przeszłego dokonanego) wyraża czynność poprzedzającą

czynność opisywaną przez

verbum regens

Przykłady:

Scio (Praes.) eum venire (Inf. Praes. Act.).

- Wiem, że on przychodzi.

Scio (Praes.) eum venturum esse (Inf. Fut. Act.).

- Wiem, że on przyjdzie.

Scio (Praes.) eum venisse (Inf. Perf. Act).

- Wiem, że on przyszedł.

Sciri (Perf.) eum venire (Inf. Praes. Act.).

- Wiedziałem, że on przychodzi.

Sciri (Perf.) eum venturum esse (Inf. Fut. Act.).

- Wiedziałem, że on przyjdzie.

Sciri (Perf.) eum venisse (Inf. Perf. Act).

- Wiedziałem, że on przyszedł.

Sciam (Fut.I) eum venire (Inf. Praes. Act.).

- Będę wiedział, że on przychodzi.

Sciam (Fut.I) eum venturum esse (Inf. Fut. Act.).

- Będę wiedział, że on przyjdzie.

Sciam (Fut.I) eum venisse (Inf. Perf. Act).

- Będę wiedział, że on przyszedł.

Na koniec o innym sposobie wyrażania mowy zależnej. W łacinie późnej często można znaleźć wprowadzenie
mowy zależnej nie przez konstrukcję ACI, ale przez

quod

(podobnie do polskiegoże):

Scio quod puella bona

est.

(Wiem, że dziewczyna jest dobra). To nie-klasyczne zastosowanie

quod

jest łatwiejsze do zrozumienia i

często spotykane w łacinie późnej. Czasem zamiast

quod

w tej konstrukcji występuje słowo

quoniam

lub

quia

.

KONSTRUKCJA NCI - NOMINATIVUS CUM

INFINITIVO

Konstrukcję NCI (

Nominativus cum infinitivo

) tworzy dopełnienie w mianowniku (

nominativus

) z bezokolicznikiem

(

infinitivus

). Zdanie tłumaczy się jako dwa zdania: zdanie nadrzędne i podrzędne dopełnieniowe.

Tu libros legere videris.

Wydaje się, że czytasz książki. (dosł. Jesteś widziany czytać książki.)

Puella respondere auditur.

Słyszy się, że dziewczyna odpowiada.

Trzeba zaznaczyć, że orzeczenie, tłumaczone jako forma bezosobowa (wydaje się, słyszy się, mówi się...) w
łacinie jest formą osobową i dopasowuje się pod względem liczby i osoby do podmiotu (

tu - videris, puella -

auditur

). Tą konstrukcję również można połączyć ze stroną bierną:

Libri a te legi videntur.

Wydaje się, że książki są przez ciebie czytane. (dosł. Książki są widziane czytane przez ciebie.)
W tym przypadku należy pamiętać, że orzeczenie odnosi się do słowa

libri

, a nie

te

, i zmienia odpowiednio

formę.

ZDANIA ZŁOZ ONE PODRZĘDNIE

Zdanie złożone podrzędnie to zdanie, w którym jedno ze zdań składowych (zdanie podrzędne) określa drugie
(zdanie nadrzędne, główne). W łacinie, podobnie jak w języku polskim, można wyróżnić kilka typów zdań
podrzędnych, w zależności od części zdania, którą zastępują (nie są one ściśle rozłączne): zdanie podmiotowe,
orzecznikowe, przydawkowe, okolicznikowe (celu, czasu, sposobu itp.). Przykład:

Dzieci pobiegły przywitać ojca. - (po co?) zdanie okolicznikowe celu

Książki, o które prosiła, są w domu. - (jakie?) zdanie przydawkowe

Poniżej zostaną omówione następujące zagadnienia:



Zdanie przydawkowe (względne)



Zdanie dopełnieniowe



Zdanie okolicznikowe celu



Zdanie okolicznikowe czasu (czasowe)



Zdanie okolicznikowe skutku (skutkowe)



Zdanie okolicznikowe przyczyny (przyczynowe)



Zdanie okolicznikowe warunku (warunkowe)



Zdanie okolicznikowe przyzwolenia (przyzwalające)

Zdanie przydawkowe (względne)

Zdanie przydawkowe nazywa się inaczej zdaniem względnym. Rozpoczyna się

zaimkiem

względnym

lub

przysłówkiem

względnym:

Femina quae causam belli dedit erat Helena.

Kobietą, która (Nom.) spowodowała wojnę, była Helena.

Circe, cuius potentia erat maxima, Ulixem in regia retinebat.

Circe, której (Gen.) potęga była wielka, trzymała Ulissesa w swoim pałacu.

Hocne est regnum quod Graeci vastaverunt?

Czy to jest królestwo, które (Acc.) zniszczyli Grecy?

Templa quae visitamus sunt pulcherrima.

Świątynie, które (Acc.) zwiedzamy, są piękne.

Ubi est femina cum qua confugisti?

Gdzie jest kobieta, z którą (Abl.) uciekłeś?

Zdanie dopełnieniowe

Zdanie dopełnieniowe jest zbudowane podobnie, jak zdanie okolicznikowe celu, ale spełnia w zdaniu rolę
dopełnienia. Zdanie dopełnieniowe odpowiada na wszystkie pytania przypadków z wyjątkiem mianownika.
Spójnik wprowadzający zdanie dopełnieniowe zależy od czasownika w zdaniu głównym. Najczęściej zdanie
dopełnieniowe zaczyna się od spójnika

ut

(

ut obiectivum

) - aby, ale może zaczynać się także od:



ut

- aby,

ne

- aby nie,

neve

- i nie (jak w zdaniu celu) po czasownikach oznaczających prośbę, żądanie,

staranie się, rozkaz (

verba curandi et postulandi

), radę, zachętę, przyzwolenie (

verba hortandi er

concedendi

),

sprawienie,

osiągnięcie

(

verba

efficiendi

et

assequendi

):

Rogas

me

ut

te

visitem.

-

Prosisz

mnie

(o

co?)

abym

cię

odwiedził.

Dux

imperat

ut

taceant.

-

Dowódca

rozkazuje

(co?),

aby

byli

cicho.

Dux imperat ne dicant.

- Dowódca rozkazuje (co?), aby nie odzywali się.



quominus

(

quin

w przeczeniu) lub

ne

po czasownikach oznaczających przeszkodę (

verba impediendi

):

Nequeo, quin fleam.

- Nie mogę (aby) nie płakać.



ne

(przy obawie, że coś się stanie) lub

ut

(przy obawie, że coś się nie stanie) po czasownikach

oznaczających obawę (

verba timendi

)

Zdanie okolicznikowe celu (celowe)

Zdanie okolicznikowe celu (zdanie celu) objaśnia cel czynności wyrażonej w zdaniu nadrzędnym i odpowiada na
pytanie po co, w jakim celu?. W klasycznej łacinie zaczyna się od spójników

ut

(

ut finale

-

ut

celowe) - aby w

zdaniu twierdzącym oraz

ne

- aby nie w zdaniu przeczącym (patrz: tabelka po zdaniu skutkowym).

Zamiast

ut

może wystąpić zaimek względny

qui, quae, quod

, który dostosowuje się do podmiotu (ściśle rzecz

biorąc, jest to zdanie względno-celowe, a od zdania względnego odróżnia je tylko tryb przypuszczający). Jeżeli
zdanie celu zawiera przymiotnik lub przysłówek w stopniu wyższym, zamiast

ut

używa się

quo

(Abl. od

qui

) - aby

tym... lub

quominus

- aby tym mniej... .

W zdaniu celu występuje jedynie czas teraźniejszy lub przeszły niedokonany

trybu warunkowego

, w zależności

od czasu orzeczenia w zdaniu głównym - zgodnie z zasadą następstwa czasów. Jeśli w zdaniu nadrzędnym
orzeczenie występuje w czasie praesens, futurum I lub futurum II (czasy główne), wówczas orzeczenie zdania
celu występuje w czasie coniunctivus praesentis. Jeśli w zdaniu nadrzędnym orzeczenie występuje w czasie
imperfectum, perfectum lub plusquamperfectum (czasy historyczne), wówczas orzeczenie zdania celu znajduje
się w czasie coniunctivus imperfecti. Przykłady:

Venimus ut te

salutemus.

-

Przychodzimy

(aby)

cię

pozdrowić.

(c.

praesentis)

Veniebamus ut te

salutaremus.

-

Przychodziliśmy

(aby)

cię

pozdrowić.

(c.

imperfecti)

Haec

fecit ut urbem

servaret.

-

Dokonał

tych

rzeczy,

aby

uratować

miasto.

Fugiunt ne vulnerentur.

-

Uciekają,

aby

nie

zostać

rannymi.

(przeczenie)

Fugimus ne capiamur.

- Uciekamy, aby nie być schwytanymi. (przeczenie)

Latro nocte pecuniam eripuit ne quis* eum videret.

Łotr zabrał pieniądze nocą, aby ktoś go nie zobaczył. (przeczenie)

Legatos ad consulem misit qui pacem peterent.

Posłał gońców do konsula, aby ci prosili o pokój.

Caesar copias cogit quibus hostis insequatur.

Cezar zbiera oddziały, aby te ścigały wrogów.

Collem ascenderunt quo facilius vallem viderent.

Wspięli się na wzgórze, aby tym łatwiej zobaczyć dolinę. (st. wyższy)

Pontem faciunt quo facilius oppidium capiant.

Budują most, aby tym łatwiej zająć miasto. (st. wyższy)

Castra muniunt quo facilius hostis vincant.

Umacniają obóz, aby tym łatwiej pokonać wrogów. (st. wyższy)

* - Zaimki i partykuły nieokreślone w połączeniu z

ne

tracą przedrostek:

ne+aliquis=ne quis

(żeby ktoś

nie),

ne+aliquid=ne quid

(żeby coś nie),

ne+aliquando=ne quando

(żeby kiedyś nie). Zaimki i partykuły przeczące

stawia się po

ne

i przekształca w zaimki i partykuły nieokreślone celem uniknięcia podwójnego przeczenia:

ne

quisquam

(aby nikt),

ne quicquam

(aby nic),

ne umquam

(aby nigdy).

Jeżeli po pierwszym zaprzeczonym zdaniu celu występuje kolejne, związane z tym samym orzeczeniem,
rozpoczyna się ono od spójnika

neve (=neu)

- i nie. Jeśli w zdaniu celu zaprzeczony jest tylko jeden wyraz, jako

spójnika używa się

ut non

,

ut minus

itp. Należy zwrócić uwagę, że w łacinie cel nigdy nie jest wyrażany

bezokolicznikiem - zawsze formą osobową czasownika. W średniowiecznej łacinie zdanie podrzędne celu może
przybierać formę

quod

z trybem warunkowym lub oznajmującym.

Zdanie okolicznikowe czasu (czasowe)

Zdanie okolicznikowe czasu nazywa się inaczej zdaniem czasowym (temporalnym). Rozpoczyna się
spójnikiem

cum

(

cum historicum

) - kiedy, skoro. Jeśli zdanie okolicznikowe czasu wyraża również przyczynę

relacjonowanego zdarzenia, wymaga użycia trybu przypuszczającego (niedokonanego dla czynności
równoczesnej, zaprzeszłego dla czynności uprzedniej), w pozostałych przypadkach orzeczenie występuje w
trybie oznajmującym:

Cum tacent, clamant.

Kiedy milczą, krzyczą.

Cum Graeci Troiam vastarent, Aeneas Troiam reliquerunt.

Kiedy Grecy pustoszyli Troję, Eneasz Troję opuścił.

Caesar, cum Pharnacem vicisset, scripsit: "Veni, vidi, vici".

Cezar, kiedy pokonał Farnacesa, napisał: "Przybyłem, zobaczyłem, zwyciężyłem".

Zdanie okolicznikowe skutku (skutkowe)

Podobnie, jak zdanie celu, zdanie skutkowe w klasycznej łacinie wprowadzane jest przez

ut

(

ut consecutivum

) -

że. Często w zdaniu nadrzędnym pojawia się słowo sygnalizujące, że następne zdanie będzie zdaniem
skutkowym, np.

tam

,

sic

,

ita

- tak ...,

tantus, -a, -um

- tak wielki/a/e,

talis

- taki,

adeo

- do tego

stopnia,

tantopere

- tak bardzo,

tot

- tyle. Orzeczenie występuje w

trybie warunkowym

w czasie teraźniejszym,

przeszłym niedokonanym lub dokonanym, w zależności od tego, czy skutek trwa, czy też miał miejsce w
przeszłości. Nie stosuje się tutaj zasada następstwa czasów. Zdania przeczące rozpoczynają się od

ut

, po którym

występuje

non

- nie lub inne przeczenia (patrz: tabelka poniżej). Przykłady:

Tanta fecit ut urbem servaret.

Dokonał tak wielkich rzeczy, że uratował miasto.

Tam longe aberam ut non viderem.

Byłem tak daleko, że nie widziałem.

Hoc tanta benevolentia dixit ut eos non offenderet.

Powiedział to z taką łagodnością, że ich nie obraził.

Hostes tot erant ut fugerimus.

Wrogowie byli tak liczni, że uciekliśmy.

Po wyrażeniach nieosobowych

est, fit, accidit

- zdarza się,

restat, sequitur, efficiur

- wynika,

mos est,

consuetudo est

- jest w zwyczaju pojawiają się zdania podmiotowe o charakterze zdań skutkowych:

Saepe

fit,

ut

homines

errent.

-

Często

zdarza

się,

że

ludzie

błądzą.

Saepe factum est, ut homines errarent.

- Często zdarzało się, że ludzie błądzili.

W średniowiecznej łacinie

ut

i tryb warunkowy (podobnie, jak w zdaniu celu) zastąpiło słowo

quod

z trybem

warunkowym lub oznajmującym. Poniższa tabelka przedstawia zestawienie spójników używanych w zdaniu
podrzędnym okolicznikowym celu oraz skutkowym.

Zd. celu

Zd. skutkowe

aby nie

ne

ut non

aby nikt

ne quis

ut nemo

aby nic

ne quid

ut nihil

aby nigdy ne umquam ut numquam

aby nigdzie ne usquam ut nusquam

Zdanie okolicznikowe przyczyny (przyczynowe)

Zdanie okolicznikowe przyczyny (zdanie przyczynowe) odpowiada na pytanie dlaczego? z jakiej przyczyny?
Zdanie przyczynowe rozpoczyna się od spójników

cum

- ponieważ,

praesertim cum

- zwłaszcza że,

quod

-

ponieważ,

propterea quod

- gdyż,

quia

- dlatego że,

quoniam

- skoro, kiedy. Po spójnikach

cum

i

praesertim

cum

orzeczenie znajduje się w trybie przypuszczającym z zastosowaniem zasady następstwa czasów. Pozostałe

spójniki nie wymagają tego trybu (chyba, że zdanie zawiera cytat) i wówczas orzeczenie znajduje się w trybie
oznajmującym. Przykłady:

Tibi gratulor, quod summam laudem assecutus es.

Gratuluję ci, ponieważ zdobyłeś największą sławę.

Cum ad te venire non potuerim, epistulam tibi mitto.

Ponieważ nie mogłem do ciebie przyjść, wysyłam ci list.

Zdanie okolicznikowe warunku (warunkowe)

Zdanie warunkowe rozpoczyna się spójnikiem

si

- jeśli, gdy, gdyby,

nisi, ni, si minus

- jeśli nie, gdy nie, gdyby

nie,

sin

- jeśli zaś. Zdanie nadrzędne oraz zdanie podrzędne warunkowe tworzą razem tzw. okres warunkowy. W

zależności od stosunku zawartego w zdaniu warunku do rzeczywistości wyróżnia się trzy okresy warunkowe:



okres warunkowy rzeczywisty (

modus realis

) - gdy warunek jest zgodny z rzeczywistością; orzeczenie w

obu zdaniach występuje w trybie oznajmującym lub (w zdaniu głównym) rozkazującym, niezależnie od
czasu:

Si hoc dicis, erras. (Ind. Praes. + Ind. Praes.)

Jeśli to mówisz, mylisz się.

Si vis amari, ama. (Ind. Praes. + Imper. Praes.)

Jeśli chcesz być kochany, kochaj.



okres warunkowy możliwy (

modus potentialis

) - gdy warunek jest możliwy do spełnienia; orzeczenie w

obu zdaniach występuje w trybie przypuszczającym, w czasie teraźniejszym dla wyrażenia
teraźniejszości i przyszłości, a w przeszłym dokonanym dla przeszłości:

Si hoc dicas, erres. (C. Praes. + C. Praes.)

Jeślibyś to mówił, myliłbyś się.

Si hodie ad me venias, contentus sim (C. Praes. + C. Praes)

Jeślibyś przyszedł dziś do mnie, byłbym zadowolony.



okres warunkowy nierzeczywisty (

modus irrealis

) - gdy warunek jest niemożliwy do spełnienia;

orzeczenie w obu zdaniach występuje w trybie przypuszczającym, w czasie przeszłym niedokonanym
dla wyrażenia teraźniejszości i przyszłości, a w zaprzeszłym dla przeszłości:

Si heri ad me venisses, contentus fuissem. (C. Plusperf. + C. Plusperf.)

Gdybyś wczoraj przyszedł do mnie, byłbym (wczoraj) zadowolony.

Si heri me curavisses, hodie non aegrotarem. (C. Plusperf. + C. Imperf.)

Gdybyś wczoraj zatroszczył się o mnie, dziś nie chorowałbym.

Si me citius invenisses, liber nunc essem. (C. Plusperf. + C. Imperf.)

Gdybyś (wtedy) odnalazł mnie szybciej, byłbym (teraz) już wolny.

Zdanie okolicznikowe przyzwolenia (przyzwalające)

Zdanie przyzwalające rozpoczyna się różnymi spójnikami o znaczeniu chociaż, choć, aczkolwiek, jakkolwiek,
jeśli nawet, chociażby, jeśliby nawet. Poszczególne spójniki łączą się z trybami orzeczenia w następujący
sposób:



quamquam

- tryb oznajmujący:

Quamquam Regulus vitam suam servare potuit, tamen Carthaginem rediit.

Chociaż Regulus mógł ocalić swoje życie, powrócił jednak do Kartaginy.

Nonnulli, quamquam divitias habent, tamen felices non sunt.

Niektórzy, choć mają bogactwa, nie są szczęśliwi.



cum, quamvis

- tryb przypuszczający (następstwo czasów):

Cum fatigatus sum, tamen felix ero, si me visitaveris.

Choć jestem zmęczony, będę jednak szczęśliwy, jeśli mnie odwiedzisz.



licet, ut

(

zaprzeczenie ne

) - tryb przypuszczający (czas teraźniejszy lub przeszły dokonany):

Ut desint vires, tamen est laudanda voluntas.

Choć brakuje sił, należy pochwalić chęć.

Ne sit summum malum dolor, malum certe est.

Choć ból nie jest największym złem, z pewnością jest złem.



etsi, etiamsi, tametsi

- składnia zdań warunkowych:

Etiamsi cupimus, risum tenere non possumus.

Chociaż chcemy, nie możemy powstrzymać śmiechu.

Etiamsi cupiamus, risum tenere non possimus.

Choćbyśmy chcieli, nie moglibyśmy powstrzymać śmiechu.