Ekonomiczno-społeczne funkcje państwa

Ekonomiczno-społeczne funkcje państwa

Wstęp

1. Relacja między czynnikiem politycznym a gospodarczym

2. Podstawowe elementy procesu gospodarczego

3. Rynek i gospodarka rynkowa

4. Międzynarodowe stosunki gospodarcze

5. Międzynarodowe organizacje gospodarcze

Słownik

Bibliografia

Wstęp

Państwo funkcjonuje w ramach określonych uwarunkowań gospodarczo-

społecznych, które w dużym stopniu wpływają na jego strukturę, formy

organizacyjne, a także system polityczny. Z czynnikiem gospodarczym w znacznej

mierze powiązany jest charakter stosunków społecznych w danym państwie.

Zdolność do zabezpieczenia przez państwo szeroko rozumianych potrzeb

społecznych zależna jest od kondycji gospodarczej państwa. Z kolei relacje między

władzą a sferą gospodarczą mają kluczowe znaczenie z punktu widzenia realizacji

interesów danych grup społecznych.

1

Ekonomiczno-społeczne funkcje państwa

1. Relacja między czynnikiem politycznym a gospodarczym

Na związki, jakie zachodzą między sferami polityczną i gospodarcza, zwrócił już

uwagę Arystoteles. Jednakże dopiero w okresie nowożytnym problem ten stał się

przedmiotem systematycznych rozważań.

Obecnie w badaniach o charakterze politologicznym uwzględnia się w pełni

znaczenie czynnika gospodarczego. Procesy gospodarcze w okresie rozwoju

historycznego przybierały zróżnicowane — stosowane do danej epoki — postacie.

Ich wspólnym elementem pozostawała zawsze sfera związana z ludzką działalnością

mającą na celu wytwarzanie dóbr, ich dystrybucję i wymianę. Właśnie te podstawowe

cele w dużym stopniu wpływały na charakter, zakres, a także sposób funkcjonowania

procesów politycznych.

Państwo pozostaje zależne w znacznej mierze od czynnika gospodarczego, od

poziomu rozwoju gospodarki krajowej, jej zdolności do zapewnienia podstawowych

potrzeb społecznych, a także konkurencyjności w stosunku do innych państw.

Pojawiły się tendencje do traktowania sfery gospodarczej jako głównego czynnika

wpływającego na charakter państwa, zdolności do realizacji jego podstawowych

celów, a także pozycji na arenie międzynarodowej. Stanowisko to można określić

mianem determinizmu ekonomicznego. Jest ono efektem przydawania

nadmiernego znaczenia czynnikowi gospodarczemu w analizie procesów oraz

instytucji politycznych przy relatywizowaniu pozostałych elementów (politycznych,

społecznych, ideologicznych, religijnych czy też kulturalnych). Sfera gospodarcza

niewątpliwie odgrywa istotną rolę w procesach politycznych, a także ma wpływ na

strukturę państwa, zakres i charakter jego działania, ale nie może być traktowana

jako jedyny czynnik brany pod uwagę przy wyjaśnianiu istoty sfery politycznej.

Podejście deterministyczne zakłada bowiem relatywizacje znaczenia elementu

politycznego i ujmowanie go jedynie jako pochodną procesów ekonomicznych.

2

Ekonomiczno-społeczne funkcje państwa

Także relacje między państwami jawią się wówczas (przy przyjęciu modelu

deterministycznego) jako wypadkowa układów gospodarczych w skali regionalnej lub

globalnej. Znaczenie czynnika politycznego zostaje wtedy zredukowane. Na czoło

wysuwają się procesu ekonomiczne, które określają zakres i charakter procesów

zachodzących w stosunkach międzynarodowych.

Właściwym wydaje się więc takie podejście, które wskazuje relacje między różnymi

czynnikami, wśród których element gospodarczy nie jest dominujący. Bowiem to, co

jest polityczne, nie może być wyłącznie funkcją gospodarki. Stąd też właściwsze

wydaje się podejście interdyscyplinarne, a więc uwzględniające także pozostałe

czynniki, które wpływają na zachodzenie procesów politycznych oraz występowanie

określonych struktur instytucjonalnych. Tego typu ujecie pozwala na głębsze

wyjaśnianie procesów politycznych. Ma to znaczenie nie tylko teoretyczne, ale

również praktyczne. Pozwala na unikanie jednostronnych, dogmatycznych decyzji

podejmowanych przez daną ekipę polityczną.

Decyzje podejmowane w sprawach gospodarczych przez rząd mają ze swej natury

charakter polityczny, a ich skutki odnoszą się do wymiaru społecznego. Działania

polityków nie muszą być powodowane zjawiskami natury gospodarczej, ale mogą

być wynikiem określonej gry politycznej, prowadzonej w celu utrzymania się przy

władzy, względnie — uzyskania odpowiedniego poparcia społecznego. To ostatnie

jest niezbędne zwłaszcza w systemie demokratycznym, gdzie dana ekipa sprawująca

władzę (najczęściej reprezentującą daną partię polityczną) musi się poddać się

ocenie w przypadku kolejnych wyborów do parlamentu. Nietrafność decyzji w

sprawach gospodarczych, brak konkretnych efektów w sferze zaspakajania potrzeb

społecznych może oddziaływać na preferencje elektoratu i decydować o braku

sukcesu wyborczego.

W systemach autorytarnych bądź totalitarnych decyzje gospodarcze podejmowane

są w sposób woluntarystyczny (bez liczenia się z opinia publiczną) przez rządzące

grupy o charakterze oligarchicznym lub przez dyktatorów. Nie ma więc możliwości —

tak jak w przypadku systemu demokratycznego — ich społecznej weryfikacji. Może

3

Ekonomiczno-społeczne funkcje państwa

natomiast dochodzić do otwartych protestów, przybierających gwałtowny charakter,

których rezultatem może być nawet upadek władzy. Nie zmienia to jednak zazwyczaj

istniejącego systemu politycznego, a sprowadza się jedynie do zmian personalnych

wśród rządzącej ekipy.

Istnieją więc konkretne związki między sferami gospodarczą i polityczną, które

przejawiają się w różnorodnych postaciach i formach i które muszą być

uwzględnianie przy analizie procesów i instytucji poszczególnych wymiarów życia

politycznego.

4

Ekonomiczno-społeczne funkcje państwa

2. Podstawowe elementy procesu gospodarczego

Sfera gospodarcza leży u podstaw działalności człowieka w wymiarze społecznym.

We wszystkich znanych formach życia zbiorowego można spotkać się z działalnością

gospodarczą. W sferze teoretycznej wykształciła się odrębna dyscyplina badawcza

zajmująca się poszczególnymi aspektami procesów gospodarczych — ekonomia.

Już w okresie starożytnym (w Grecji i Rzymie) można spotkać koncepcje, które

odnoszą się do zagadnień związanych z szeroko rozumianą sferą gospodarczą.

Najczęściej sfera gospodarcza dotyczy zaspakajania materialnych potrzeb

społecznych. Wiążą się one z jednej strony z wymiarem naturalnym (dobrami

naturalnymi), czyli ze sferą przyrodniczego otoczenia człowieka (zasoby wodne,

powietrze, surowce itp.), a z drugiej zaś z wytworami (produktami), które powstają w

wyniku działalności produkcyjnej człowieka (środki spożywcze, odzież, urządzenia

techniczne itp.).

Produkty, które powstają w wyniku procesów wytwórczych, stają się towarami,

uzyskując status przedmiotowy w obiegu handlowym i określoną wartość. Obok

towarów istotną rolę w sferze gospodarczej odgrywają także usługi, a więc cały

złożony system świadczeń służących zaspakajaniu potrzeb społecznych w wysoce

zróżnicowanych formach. Stopień zaspakajania potrzeb społecznych jest bardzo

różny i adekwatny do danego typu systemu polityczno-gospodarczego. Nie da się w

sposób jednoznaczny określić zakresu potrzeb społecznych. Są one zależne nie

tylko od poziomu rozwoju gospodarczego, ale także od uwarunkowań kulturowych,

uznawanego systemu wartości społecznych, religijnych itp. Mają one zdecydowanie

dynamiczny charakter — podlegają więc nieustannym zmianom. Jest to efektem

równie dynamicznie rozwijających się oczekiwań społecznych. W tym miejscu

najwyraźniej ujawnia się związek sfery gospodarczej ze sferą polityczną. Sprostanie

oczekiwaniom społecznym związane jest bowiem z możliwościami, jakimi dysponuje

władza.

5

Ekonomiczno-społeczne funkcje państwa

Proces produkcyjny ma materialne uwarunkowanie związane z określonym

terytorium. W języku ekonomii najczęściej mówi się o ziemi. Pod tym terminem

ujmuje się nie tylko dane terytorium posiadające określone parametry geograficzne,

nadające danemu obszarowi specyficzne cechy (tereny górskie, niziny, doliny,

dorzecza itp.), ale także jego zasoby, w skład których wchodzą przede wszystkim

surowce niezbędne do procesu produkcyjnego.

W wyniku procesu produkcyjnego dochodzi do wytwarzania dóbr, które służą do

zaspakajania potrzeb społecznych. Ten zespół wytworzonych dóbr nazywa się

najczęściej kapitałem. Obejmuje on wszystkie wytworzone środki produkcji, które

służą do produkcji dóbr, a także te, które wchodzą w skład sfery usług. Ponadto

wyróżnia się kapitał finansowy, który nie odnosi się bezpośrednio do sfery środków

produkcji, ale do dóbr kapitałowych, które uczestniczą w obiegu pieniężnym (w

zróżnicowanych postaciach).

Z procesem produkcyjnym związana jest bezpośrednio praca. Jest ona podstawą

procesu wytwarzania. Praca obejmuje swym zakresem fizyczny wkład w proces

wytwarzania (praca fizyczna) oraz wkład umysłowy (praca umysłowa). Są to, innymi

słowy, zasoby ludzkie niezbędne do funkcjonowania procesu produkcyjnego. Na

poszczególnych etapach rozwoju gospodarczego były one w różnorodny sposób

wykorzystywane.

Postęp techniczny, jaki dokonał się w ostatnich stuleciach, a szczególnie w XIX i XX

w., w istotny sposób wpłynął na zmiany w samym procesie produkcyjnym. Doszło w

jego wyniku do istotnych przesunięć w relacji między pracą fizyczna a umysłową.

Znaczenie tej ostatniej wzrasta w miarę wprowadzania nowych technologii

produkcyjnych, zwłaszcza zaś w zakresie mechanizacji, automatyzacji i

komputeryzacji procesu produkcyjnego. Praca fizyczna traci swą dotychczasową

wartość, ustępując nowoczesnym technikom wytwarzania. Oznacza to w praktyce

poważne zmiany w sferze społecznej.

Ogólnie rzecz biorąc, działalność gospodarcza sprowadza się do trzech

podstawowych, powiązanych ze sobą ogniw: produkcji, wymiany, konsumpcji. W

6

Ekonomiczno-społeczne funkcje państwa

pierwszym przypadku chodzi o sam proces wytwarzania dóbr, które stają się

następnie towarem i podlegają wymianie, a więc stają się przedmiotem obrotu

towarowego po to, aby w końcu zostały wykorzystane w postaci dóbr i usług jako

przedmiot spożycia (konsumpcji). Podstawowym celem działalności gospodarczej

jest zatem zaspokajanie potrzeb społecznych.

Powstaje w związku z tym zasadnicze pytanie, czy rzeczywiście działalność

gospodarcza jest w stanie temu podstawowemu celowi sprostać, czy istnieją

obiektywne warunki, aby potrzeby jednostkowe i społeczne rzeczywiście mogły być w

pełni zaspokojone? Na tak postawione pytanie nie ma jednoznacznie pozytywnej

odpowiedzi. Wraz ze wzrostem procesów wytwarzania dóbr wzrasta także poziom

oczekiwań jednostkowych i społecznych. Powoduje to, że nawet ich częściowe

zaspokojenie okazuje się być w praktyce trudne do realizacji. Racjonalizacja procesu

produkcyjnego, wzrost produkcji i efektywność pracy nie idą jednak w parze z

możliwością osiągania celów w zakresie dystrybucji dóbr w taki sposób, aby mogły

one zaspokoić potrzeby jednostkowe i społeczne. Cel działalności gospodarczej w

aspekcie zaspakajania tych potrzeb realizuje się raczej na płaszczyźnie teoretycznej,

a nie w sferze praktyki społecznej.

3. Rynek i gospodarka rynkowa

Pojęcie rynek jest jednym z podstawowych zagadnień ekonomicznych. Na gruncie

nauk ekonomicznych rynek oznacza mechanizm dokonywania transakcji kupna–

sprzedaży, polegających na wymianie dóbr, którym nadaje się wartość będącą ich

miernikiem. W innym znaczeniu przez słowo to należy rozumieć miejsce, w którym

dochodzi do wymienionych wyżej transakcji. W wyniku zawierania owych transakcji

kształtowane są ceny towaru lub usługi. Dalsze podstawowe pojęcia odnoszące się

do funkcjonowania zasad rynkowych związane pozostają z popytem i podażą. Popyt

to zapotrzebowanie na określone towary i usługi, natomiast podaż to ilość

oferowanych towarów i usług. Relacje między popytem a podażą należą do

7

Ekonomiczno-społeczne funkcje państwa

podstawowych wskaźników regulujących mechanizmy rynkowe. Nadmierny popyt

zwiększa ceny na towary i usługi. Nadmierna podaż powoduje obniżenie cen

towarów i usług. Stąd też podstawowe prawo rynku zakłada konieczność

utrzymywania odpowiedniej równowagi między tymi dwoma zjawiskami.

Pojęcie gospodarka rynkowa odnosi się do danego systemu, którego głównym

regulatorem obiegu towarowego jest cena. Ona wyznacza warunki produkcji (w

znaczeniu ilościowym i jakościowym), a także potencjalnych nabywców towarów i

usług. Tym samym gospodarka rynkowa zakłada samoregulację systemu

gospodarczego. To właśnie rynek jest odpowiedzialny za strategię produkcyjną i

dystrybucję towarów. Głównym wskaźnikiem gospodarki rynkowej jest cena.

W gospodarce rynkowej obowiązuje zasada wolnej przedsiębiorczości. Każda

jednostka posiada prawo do prowadzenia własnej działalności gospodarczej, w

ramach istniejących reguł wolnego rynku. Nikt więc nie może być przymuszany do

działalności gospodarczej środkami administracyjnymi. Oznacza to, że każdy

podmiot gospodarczy jest odpowiedzialny za swoją działalność i ponosi ewentualne

ryzyko. Charakterystyczną cechą gospodarki rynkowej jest własność prywatna. Na

niej opiera się system gospodarczy. Jednym z podstawowych czynników

immanentnie wpisanych w ten system jest konkurencja, która pojmowana jest jako

siła napędowa gospodarki. Poszczególne podmioty gospodarcze uczestniczące w

wolnej grze rynkowej dążą w ramach konkurencji do zapewnienia sobie najlepszej

pozycji i osiągania najlepszych efektów, których główną miarą jest zysk.

Gospodarka rynkowa jest charakterystyczna dla systemu kapitalistycznego, którego

podstawowymi wyznacznikami są: prywatna własność środków produkcji oraz

zdolność do wolnej konkurencji na rynku. We współczesnym kapitalizmie istnieją

daleko zróżnicowane formy własności, które obejmują — z jednej strony drobną

wytwórczość, czyli niewielkie firmy produkcyjne, handlowe czy usługowe — z drugiej

zaś wielkie organizacje gospodarcze, często o zasięgu międzynarodowym,

dysponujące gigantycznym kapitałem oraz wpływami w skali globalnej.

8

Ekonomiczno-społeczne funkcje państwa

Podstawową cechą gospodarki wolnorynkowej jest uniezależnienie się od kontroli

państwa. W myśl koncepcji liberalnych państwo nie powinno ingerować w sferę

gospodarczą. Gospodarka powinna rozwijać się swobodnie i być regulowana jedynie

przez prawa rządzące rynkiem (często określa się to mianem niewidzialnej ręki

rynku). Gwarantować to ma odpowiednie wyniki gospodarcze w postaci wzrostu

wydajności pracy, racjonalnego zarządzania i wykorzystywania siły roboczej,

zaspakajania potrzeb społecznych itp. Krytycy tej koncepcji uważają, że opieranie się

na zasadach gospodarki wolnorynkowej prowadzi do powstawania różnic

społecznych, a także nie chroni przed takimi praktykami, jak nieuczciwa konkurencja,

eliminowanie słabszych z rynku czy korupcja.

Umiarkowane koncepcje liberalne dopuszczają możliwość ingerowania w

ograniczonym zakresie państwa w sferę gospodarczą — pod warunkiem

nienaruszania podstawowych zasad wolnorynkowych. Ingerencja państwa jest

konieczna zwłaszcza w tych sferach, które dotyczą wartości i interesów

ogólnospołecznych (np. ochrona środowiska, zapobieganie praktykom

monopolistycznym czy niewłaściwym procesom w skali makrogospodarczej).

Zwolennicy przeciwnej koncepcji wychodzą z założenia, że sfera gospodarcza

powinna być podporządkowana kontroli państwa. Dotyczy to zwłaszcza centralnie

sterowanego (zarządzanego) modelu gospodarczego. Jego podstawowym

instrumentem jest instytucja centralnego planowania, realizowana przez

wyspecjalizowane organy państwa. Celem tego modelu kierowania gospodarką jest

racjonalizacja procesu produkcji i dystrybucji oraz stworzenie warunków dla możliwie

pełnego zaspokojenia potrzeb społecznych.

W praktyce model ten jednak zawodzi — dowodem na to są niepowodzenia i

załamanie się centralnie planowanej gospodarki w krajach socjalistycznych po II

wojnie światowej. Głównym mankamentem tego modelu jest nadmierna ingerencja

państwa w sferę życia gospodarczego, ograniczanie inicjatywy w decyzjach

gospodarczych (są one podejmowanie odgórnie), niski stopień efektywności

gospodarowania oraz marnotrawstwo w poszczególnych sektorach życia

gospodarczego. Często ten typ gospodarki nazywany bywa także nakazowo-

9

Ekonomiczno-społeczne funkcje państwa

rozdzielczym, co podkreśla jego centralistyczny charakter i ograniczanie znaczenia

elementów rynkowych.

Podejmowane próby stworzenia modelu pośredniego miedzy gospodarką

wolnorynkową a centralnie sterowaną również nie przynoszą spodziewanych

efektów. Okazuje się, że nie ma w rzeczywistości alternatywy dla gospodarki

wolnorynkowej, która jest najbardziej efektywna. Natomiast pozostaje problem, w jaki

sposób stworzyć w gospodarce rynkowej warunki dla możliwie sprawiedliwej

dystrybucji dóbr wśród poszczególnych warstw i grup społecznych oraz jak

przeciwdziałać ujemnym skutkom w postaci bezrobocia, patologii społecznych itp.

Próbą rozwiązania tego dylematu jest koncepcja państwa dobrobytu. Zakłada ona

zachowanie zasad wolnorynkowych przy jednoczesnym przejmowaniu przez

państwo działań na rzecz ograniczania ujemnych skutków społecznych. W myśl tej

koncepcji to właśnie państwo powinno stwarzać odpowiednie instytucje ochronne dla

tych grup społecznych, które wymagają opieki, gdyż nie są w stanie zaadaptować się

do warunków wolnorynkowych. Przy obraniu takiej strategii w polityce społecznej

państwo zobowiązane jest do tworzenia odpowiednich osłon socjalnych w postaci

zapomóg, przekwalifikowania ludzi, którzy utracili pracę, zagwarantowania pomocy w

zakresie tanich mieszkań, opieki lekarskiej itp.

Model ten był realizowany w szeregu państw europejskich po II wojnie światowej

(klasycznym przykładem była Szwecja). Z czasem jednak okazało się, że

prowadzenie na szeroką skalę polityki społecznej i pomocy socjalnej okazuje się być

nieefektywne z punktu widzenia założeń gospodarczych. Państwo nie było w stanie

realizować coraz ambitniejszych projektów z zakresu pomocy socjalnej. Pojawiły się

tendencje powracania do zasad wolnorynkowych i odchodzenia od postulatów

państwa dobrobytu.

Praktyka gospodarczo-społeczna dowiodła, że nie istnieje idealny model, który

zapewniałby harmonijny rozwój gospodarczo-społeczny i służył w pełni zaspakajaniu

potrzeb społecznych. Zarówno model liberalny oparty na założeniach wolnego rynku,

jak i model centralnie sterowanej gospodarki w praktyce okazały się nie w pełni

10

Ekonomiczno-społeczne funkcje państwa

efektywne. Upadek państw socjalistycznych był spowodowany głównie

niewydolnością systemu gospodarczego. System wolnorynkowy okazał się być

bardziej skuteczny, chociaż bez trudu można wskazać jego wady.

Model gospodarki wolnorynkowej (aktualnie dominujący) posiada wiele wariantów,

uzależnionych od miejsca i czasu, w którym jest realizowany. Ponadto istnieją

znaczne różnice w sferze systemu politycznego. W wysokorozwiniętych państwach

zachodnich rozwój gospodarki wolnorynkowej jest ściśle związany z

demokratycznym systemem politycznym. Po załamaniu się socjalizmu kraje Europy

Środkowej i Wschodniej podjęły próbę realizacji tego modelu gospodarki w trakcie

transformacji ustrojowej. W przypadku Rosji budowa gospodarki rynkowej oraz

systemu demokratycznego natrafia na szereg trudności, a w przypadku Chin

zachowano rozdział między systemem gospodarczym (wprowadzenie zasad

gospodarki wolnorynkowej) a systemem politycznym opartym o monopol władzy

partii komunistycznej.

4. Międzynarodowe stosunki gospodarcze

We współczesnym świecie procesy gospodarcze nie zachodzą jedynie w obrębie

danego państwa, ale w ramach złożonej sieci powiązań międzynarodowych. Stad też

można mówić o gospodarce światowej jako całokształcie powiązań gospodarczych

w skali całego globu. U podstaw międzynarodowych stosunków gospodarczych

leżała zawsze wymiana dóbr i usług, która dokonywała się w procesie kontaktów

między suwerennymi i niezależnymi państwami, a która miała służyć osiąganiu

efektywniejszych wyników ekonomicznych i wpływać na wzrost gospodarczy

poszczególnych podmiotów w niej uczestniczących. W ciągu wieków wymiana ta

przybierała różnorodne formy, stosownie do danej epoki historycznej.

Podstawową formą wymiany międzynarodowej jest handel. Każde państwo realizuje

odrębna politykę handlową, która urzeczywistniana jest przez instrumenty handlu

11

Ekonomiczno-społeczne funkcje państwa

zagranicznego. Obecnie można obserwować daleko posuniętą specjalizację wśród

państw uczestniczących w wymianie międzynarodowej. Zależy to przede wszystkim

od pozycji gospodarczej danego państwa i jego zdolności do realizacji tego typu

polityki handlowej, która najlepiej służy jego interesom.

Głównym instrumentami handlu zagranicznego są eksport i import. W pierwszym

przypadku chodzi o sprzedawanie towarów i usług dla kontrahentów zagranicznych w

ramach ustalonych procedur formalnych — przy dążeniu do uzyskiwania najbardziej

korzystnych warunków wymiany (ich głównym miernikiem jest cena towarów i usług).

W drugim przypadku chodzi o nabywanie towarów i usług od kontrahentów

zagranicznych w ramach obowiązujących procedur formalnych — przy dążeniu do

najbardziej korzystnych warunków zakupu.

W dawniejszych czasach wymianie międzynarodowej podlegały towarowy (towar za

towar). Z czasem w coraz większym stopniu zaczęto stosować w obrotach

handlowych zasadę płatności w pieniądzu (w różnych formach), a także coraz

częściej korzystano z różnorodnych form przepływu kapitału, zastępujące dawne,

bardziej tradycyjne formy wymiany międzynarodowej. Do najbardziej znanych form

przepływu kapitału należą inwestycje zagraniczne oraz różne rodzaje kredytów.

Współczesny handel międzynarodowy stał się złożonym (w znaczeniu formalnym i

funkcjonalnym) systemem wymiany międzynarodowej, którego mechanizmy są

trudne do jednoznacznego określenia z powodu stopnia skomplikowania samego

systemu.

Oprócz wymienionych powyżej form współczesnego handlu międzynarodowego

należy do niego także zaliczyć poszczególne rodzaje transferu informatyczno-

technicznego. Jest on wynikiem przeobrażeń w sferze ekonomicznej, jakie dokonały

się w drugiej połowie XX wieku, a które wiążą się z postępem naukowo-technicznym.

Oznacza to, że we współczesnym świecie w coraz większym stopniu wiedza,

systemy informatyczne, technologie stają się towarem i wpływają na charakter

wymiany handlowej. Fachowcy z poszczególnych branż, wysoko kwalifikowani

eksperci uczestniczą w skomplikowanych procesach handlu międzynarodowego. Od

12

Ekonomiczno-społeczne funkcje państwa

ich zdolności, sprawności i profesjonalizmu w dużym stopniu zależą wyniki osiągane

w handlu.

Głównym efektem zmian, jakie zachodzą w życiu gospodarczym współczesnego

świata, jest narastająca nierówność między krajami wysoko rozwiniętymi a krajami

rozwijającymi się. Pierwsze z nich to przede wszystkim kapitalistyczne kraje

Zachodu, które w ubiegłych wiekach rozwijając przemysłowy typ gospodarki,

wchodziły w posiadanie terytoriów zależnych (kolonii). Uzyskały one z czasem

wysoki poziom produkcji i konsumpcji, osiągając tym samym dominującą pozycję na

rynku światowym. Drugie z nich to byłe kraje kolonialne Afryki, Azji, Ameryki

Południowej, które po uzyskaniu niepodległości nie były w stanie nawiązać

równorzędnej rywalizacji z krajami wysokorozwiniętymi i słały się od nich zależne na

skutek własnej słabości gospodarczej.

Jednym z istotniejszych problemów współczesności pozostaje owa nierówność, która

nadal ma tendencje do pogłębiania się. Stosowane dotychczas programy pomocy dla

krajów rozwijających się, zarówno ze źródeł rządowych (poszczególnych państw), jak

i ze strony organizacji międzynarodowych, nie przyniosły jak dotąd znaczących

efektów. Ten palący problem wymagać będzie w przyszłości podjęcia bardziej

zdecydowanych działań ze strony państw wysokorozwiniętych, a także organizacji

międzynarodowych.

5. Międzynarodowe organizacje gospodarcze

Jedną z charakterystycznych cech współczesnych stosunków gospodarczych, w skali

regionalnej i globalnej, są międzynarodowe organizacje gospodarcze. Ich zasięg

działania, formy organizacyjne są wysoce zróżnicowane. Główną przyczyną

powstawania i rozwoju międzynarodowych organizacji gospodarczych jest wzrost

obrotów w skali globalnej i zwiększająca się nieustannie rola handlu światowego.

13

Ekonomiczno-społeczne funkcje państwa

Regionalne organizacje gospodarcze działają na danym terytorium geograficznym,

skupiającym grupę państw zainteresowanych współpracą. Regionalna kooperacja

gospodarcza może przybierać różnorodne formy, które uzależnione są od rodzaju

wspólnych działań oraz sprecyzowania celu współpracy. Do regionalnych form

współpracy gospodarczej należy zaliczyć integrację gospodarczą. Jest ona

powoływana do życia w celu tworzenia wspólnych instytucji gospodarczych, które

mają służyć poprawie warunków życia w państwach członkowskich oraz zwiększeniu

znaczenia międzynarodowego tychże instytucji.

Można wyróżnić poszczególnie stopnie procesu integracji gospodarczej, polegające

na intensyfikacji procesu współpracy w tym zakresie. Początkowo podejmowane są

działania na rzecz liberalizacji handlu przez stopniowe obniżanie stawek celnych we

wzajemnych obrotach. Kolejnym etapem jest zniesienie ceł przez państwa

realizujące program integracyjny. W jego wyniku dochodzi do powstania unii celnej.

Cła zostają zachowane dla państw niewchodzących w skład ugrupowania. Jeszcze

wyższą formą współpracy regionalnej jest wspólny rynek, a wiec zapewnienie

swobody transferu towarów, usług, kapitału wewnątrz zintegrowanych państw.

Dalszym etapem jest unia gospodarcza, pozwalająca na prowadzenie wspólnej

polityki gospodarczej oraz tworzenie podstaw dla wspólnej polityki monetarnej.

Wreszcie integracja gospodarcza oznacza wprowadzenie wspólnego pieniądza

wraz z ustaleniem wspólnej polityki walutowej (ustalenie wspólnego kursu

walutowego). W praktyce ten model integracji gospodarczej jest realizowany w

przypadku Unii Europejskiej, chociaż nie osiągnął on jak dotąd ostatecznego celu,

ponieważ nie wszyscy członkowie uczestniczą w pełnej integracji gospodarczej.

Oprócz regionalnych form współpracy gospodarczej można także wskazać na

międzynarodowe organizacje gospodarcze o zasięgu globalnym. Ich cele pozostają

odmienne od założeń integracji regionalnej. Głównym celem tych organizacji jest

dążenie do rozstrzygania podstawowych problemów ekonomicznych w wymiarze

światowym. Dotyczy to przede wszystkim dwu sfer: handlu i finansów.

14

Ekonomiczno-społeczne funkcje państwa

Po zakończeniu II wojny światowej powołano dwie organizacje międzynarodowe,

których podstawowym zadaniem było wspieranie rozwoju gospodarczego i

przeciwdziałanie negatywnym skutkom zacofania gospodarczego. Pierwszą z tych

organizacji jest Międzynarodowy Bank Odbudowy i Rozwoju (ang. IBRD —

International Bank for Reconstruction and Development), nazywany także potocznie

Bankiem Światowym. Początkowo funkcjonował on poza obszarem Związku

Sowieckiego i innych krajów socjalistycznych, z czasem stał się organizacją

rzeczywiście powszechną. Jego głównym zadaniem jest wspieranie rozwoju państw

członkowskich poprzez udzielanie długoterminowych kredytów na rzecz rozbudowy i

unowocześniania ich potencjału ekonomicznego. Decyzje w Banku Światowym

podejmowane są na zasadzie głosowania ważonego. Liczba głosów jest uzależniona

od kapitału, który został zdeponowany przez poszczególne państwa w Banku. Tym

samym głównymi udziałowcami i decydentami są najbogatsze kraje świata.

Drugą, najpoważniejszą tego typu instytucją finansową jest Międzynarodowy

Fundusz Walutowy (ang. IMF — International Monetary Found). Celem tej

organizacji jest świadczenie pomocy krajom na rzecz stabilizacji walutowej, a także

pobudzanie i ułatwianie współpracy walutowej miedzy państwami członkowskimi. W

sytuacjach, w których państwo członkowskie napotyka na trudności finansowe (np.

występuje deficyt w bilansie obrotów zagranicznych i wynikające z tego trudności

płatnicze), IMF może udzielać kredytów w celu przezwyciężenia tych negatywnych

zjawisk. IMF może świadczyć także pomoc kredytową w innych przypadkach, z tym

że sprawuje ścisłą kontrolę nad wykorzystywaniem kredytu i jego spłatą.

Również w okresie powojennym (w 1948 r.) powstała organizacja międzynarodowa

— Układ Ogólny w Sprawie Taryf Celnych (ang. GATT — The General Agreement on

Tariffs and Trade), która w 1995 r. została przekształcona w Organizację Handlu

Światowego (ang. WTO —

World Trade Organization). W obydwu przypadkach

chodziło o stworzenie warunków dla rozwoju handlu światowego przez ograniczanie

barier celnych i kreowanie dogodnych warunków dla swobodnej wymiany handlowej

na skalę globalną. U podstaw działania tej organizacji leży przekonanie o potrzebie

dokonania takiego ukierunkowania handlu światowego, który pozwalałby na

15

Ekonomiczno-społeczne funkcje państwa

ograniczanie praktyk protekcjonistycznych i stymulowanie rozwoju współpracy

gospodarczej na zasadach swobody wymiany.

Międzynarodowe organizacje gospodarcze o zasięgu globalnym nie są jednak w

stanie w sposób zadawalający rozstrzygnąć skomplikowanych zagadnień

związanych z pogłębiającym się rozziewem między krajami wysoko rozwiniętymi a

krajami rozwijającymi się. Tak jak nie jest temu w stanie przeciwdziałać ugrupowanie

najbogatszych państwa świata — Grupa-7 (G-7), do której ze względów politycznych

została dokooptowana jako ósmy kraj — Rosja. Kraje te dążą do stworzenia

warunków dla rozwoju wolnego handlu oraz zapobiegania niekorzystnym procesom

w gospodarce światowej w czasach postępującej globalizacji. Rodzi to opory wśród

krajów rozwijających się, a także wśród części opinii społecznej krajów rozwiniętych.

Wyrazem tych przekonań są liczne protesty organizowane pod hasłami

antyglobalizmu, które przybierają niekiedy ostre formy. Przeciwnicy globalizacji

wychodzą z założenia, że globalizacja gospodarki światowej przynosi negatywne

skutki społeczne i jest nie do pogodzenia z zasadami sprawiedliwości społecznej.

16

Ekonomiczno-społeczne funkcje państwa

Słownik

Kapitał — wytworzone środki produkcji, które są wykorzystywane w procesie

produkcyjnym dla uzyskiwania dóbr i usług materialnych. Środki finansowe wchodzą

w skład pojęcia kapitału, gdyż umożliwiają transakcje zakupu środków produkcji.

Praca — fizyczne i umysłowe zdolności ludzi, wykorzystywane w celu wytwarzania

dóbr materialnych, a także niezbędne w systemie usług. W ekonomii występuje

również pojecie przedsiębiorczości jako szczególnie istotna cecha oznaczająca

zdolność do podejmowania działalności gospodarczej.

Rynek — jest podstawowym regulatorem procesów gospodarczych. Prawa rynku

określają prawa popytu i podaży wytworzonych dóbr materialnych podlegających

wymianie. W gospodarce rynkowej cena jest podstawowym miernikiem procesu

gospodarczego, stając się naturalnym wyznacznikiem równowagi ekonomicznej.

Wspólny rynek — polega na stworzeniu unii celnej przy jednoczesnym umożliwieniu

swobodnego przepływu towarów, usług, osób, kapitału w krajach członkowskich

realizujących program integracyjny.

Unia gospodarcza — to wspólny rynek wraz z działaniami podejmowanymi na rzecz

wspólnej polityki gospodarczej, w tym także koordynacji polityki monetarnej państw

członkowskich realizujących program integracyjny.

17

Ekonomiczno-społeczne funkcje państwa

18

Bibliografia

S. Albinowski, 1996: Bogactwo i nędza narodów, Warszawa.

J. Auleitner, 1998: Polityka społeczna w Polsce i Unii Europejskiej, w: Społeczeństwo

wobec wyzwań transformacji ustrojowej, Warszawa.

D. Czykier-Wierzba, 1995: Rolnictwo polskie a integracja z Unią Europejską, Gdańsk.

Elementarne zagadnienia ekonomii, 1994: (red.) R. Milewski Warszawa.

G. Kołodko, 1994: Strategia dla Polski, Warszawa.

Kompendium wiedzy o gospodarce, 1996: (red.) E. Cyron, Warszawa–Poznań.

Leksykon prywatyzacji, 1998: Warszawa.