Piotr Muchowski

(UAM)

Biblijne zwoje z Qumran – aktualny stan wiedzy

Najbli¿sze lata powinny przynieœæ koniec procesu wydawania odnalezionych mniej wiêcej

pó³ wieku temu rêkopisów z Qumran, w tym tak¿e rêkopisów biblijnych. Ten zapowiadany fakt
nale¿y niew¹tpliwe uznaæ za wielkie wydarzenie dla biblistyki i szerzej wszystkich dziedzin nauki
zajmuj¹cych siê badaniami nad staro¿ytnym judaizmem. Powszechne i pe³ne udostêpnienie tekstów
biblijnych to niew¹tpliwie przes³anka do nowej oceny odkrytego materia³u, jego ostatecznej
interpretacji i ponownych pe³nych krytycznych studiów nad tekstem Biblii.

Co obecnie podkreœla siê, pewne ogólne pogl¹dy na temat charakteru biblijnych rêkopisów z

Qumran, rozpowszechnione w pocz¹tkowych latach badañ, s¹ niew³aœciwe i nieadekwatne do
ca³oœci zaœwiadczonego materia³u. Jak wskazuje siê, najwa¿niejszym przyczynkiem do utrwalenia
takiej wizji sta³y siê dane odnoœnie du¿ego Zwoju Izajasza, jednego z najwiêkszych rêkopisów
biblijnych z Qumran, dobrze opracowanego i powszechnie znanego ju¿ w latach 50tych. Zwój ten
nie jest jednak reprezentatywny i wykazuje odrêbne cechy w stosunku do wiêkszoœci rêkopisów.

Dystynktywn¹ cech¹ rêkopisów biblijnych z Qumran, w porównaniu z rêkopisami z innych

miejsc Pustyni Judzkiej, jest niejednolitoœæ przekazu tekstu niektórych ksi¹g. Zaœwiadczony materia³
wskazuje, ¿e w okresie ostatnich wieków II œwi¹tyni funkcjonowa³y one w wiêcej ni¿ jednej wersji.

Rêkopisy biblijne z Qumran pochodz¹ z okresu mniej wiêcej od III wieku p.n.e. do I wieku

n.e. W sumie jest ich – jak dziœ wiadomo – oko³o 190

1

. Zachowane s¹ w ró¿nym stopniu – od bardzo

obszernych – mierz¹cych po kilka metrów (jak du¿y Zwój Izajasza czy 4QpaleoExod m), daj¹cych
mo¿liwoœci dok³adnych badañ porównawczych, po szcz¹tkowe, zaœwiadczaj¹ce bardzo niewielkie
partie materia³u (te niewielkie rêkopisy stanowi¹ przy tym zdecydowan¹ wiêkszoœæ).

Poszczególne ksiêgi przetrwa³y w ró¿nej liczbie kopii. W najwiêkszej zachowa³y siê teksty

Piêcioksiêgu: Ksiêgi Rodzaju – przynajmniej 16 rêkopisów; Ksiêgi Wyjœcia – 16; Ksiêgi Kap³añskiej
– 12; Ksiêgi Liczb – 7; Ksiêgi Powtórzonego Prawa – 28. Nadto w znacznej liczbie przetrwa³y teksty
prorockie, zw³aszcza Ksiêga Izajasza – 21 manuskryptów. Ksiêga Jeremiasza zaœwiadczona zosta³a
w 6 kopiach i podobnie w 6 Ksiêga Ezechiela. Prorocy mniejsi w 8 kopiach. Równie¿ przez osiem
zwojów udokumentowany zosta³ tekst Ksiêgi Daniela. W przynajmniej kilkunastu egzemplarzach
zachowa³a siê Ksiêga Psalmów.
Taka liczba kopii niew¹tpliwie odzwierciedla pewne doktrynalne zainteresowania spo³ecznoœci
esseñskiej – któr¹ uwa¿a siê za w³aœciciela zwojów, nakierowane na kwestie prawne oraz
profetyczne i eschatologiczne. Pozostaje równie¿ w zwi¹zku z kultem liturgicznym sprawowanym w
spo³ecznoœci.

W mniejszej liczbie kopii zachowa³y siê inne teksty. Ksiêga Jozuego – 2 zwoje; Ksiêga

Sêdziów – 3; Ksiêga Samuela – 4; Ksiêga Hioba – 4; Ksiêga Przys³ów – 2; Ksiêga Rut – 4; Pieœñ
nad Pieœniami – 4; Kohelet – 2; Lamentacje – 4; Ezdrasz – 1; Kronik – 1.

2

W przypadku niektórych rêkopisów identyfikacja ich tekstów nie jest pewna. Wynika to

przede wszystkim z niewielkiego stopnia ich zachowania, co uniemo¿liwia pe³na analizê i
rozstrzygniêcie, czy ewentualne rozbie¿noœci tekstu w stosunku do normatywnych wersji, s¹
przejawem ingerencji skryby - swobodnie podchodz¹cego do kopiowanego tekstu, czy te¿ oznak¹
niebiblijnego charakteru tekstu, bêd¹cego de facto rodzajem kompozycji apokryficznej. Przyk³adem
takiego rêkopisu mo¿e byæ 2QExod b.

Jak od dawna wiadomo jedynym nie zaœwiadczonym poœród zwojów z Qumran kanonicznym

tekstem jest Ksiêga Estery. Co nale¿y przy tym podkreœliæ, nie ma pewnoœci, czy jej brak powinien
byæ przypisany przypadkowi, czy te¿ nale¿y w nim upatrywaæ argumentu na rzecz hipotezy ³¹cz¹cej
jej genezê – w ostatecznej kanonicznej formie – z okresem bezpoœrednio po upadku II œwi¹tyni (jak
sugeruje J.T.Milik

3

). Faktem jest, ¿e poœród rêkopisów z IV groty wystêpuj¹ niewielkie fragmenty

piêciu ma³ych, przenoœnych zwojów, zaœwiadczaj¹cych trzy kompozycje pokrewne Ksiêdze Estery i
znane jako “ProtoEstera”

4

. Dane paleograficzne wskazuj¹, ¿e wszystkie one (“a-f”) pochodz¹ z

drugiej po³owy I wieku p.n.e.

5

Ich treœæ jest analogiczna do tekstu kanonicznej Ksiêgi Estery.

Zachowane fragmenty zawieraj¹ motywy kariery wysokiego urzêdnika - ¯yda na dworze perskim
oraz wyniesienia ¯ydówki do pozycji królowej (lub przynajmniej wp³ywowej konkubiny).

Przyjê³a siê klasyfikacja rêkopisów biblijnych na cztery grupy, zale¿nie od relacji ich tekstu

do znanych tradycji tekstowych, tj. masoreckiej, samarytañskiej i Septuaginty. Podkreœla siê przy
tym, ¿e teksty nie s¹ czystymi przejawami okreœlonych typów. Czêsto ³¹cz¹ one w tych samych
ustêpach ró¿ne wersje tekstu, np. znane z tradycji masoreckiej i Septuaginty.

Tak odpowiednio, pierwsz¹ grupê stanowi¹ teksty okreœlane mianem ‘protomasoreckich’ i

wykazuj¹ce zasadnicz¹ zgodnoœæ z TM. Znamienna jest bliskoœæ niektórych z tych tekstów do
rêkopisów œredniowiecznych (1QIsa b, 4QIsa d, 4QJer a, 4QJer c). Zwoje tego typu stanowi¹ blisko
po³owê ca³oœci zbioru. Jak twierdzi siê, naturê tej wersji tekstu dobrze oddaje zaproponowany przez
Crossa termin ‘protorabiniczne’

6

.

Jako grupê drug¹ wydziela siê teksty wykazuj¹ce analogie do samarytañskiej tradycji tekstowej i
odpowiednio okreœlane jako ‘protosamarytañskie’. W stosunku do nich stosowany jest równie¿
termin ‘harmonizuj¹ce’, ze wzglêdu na widoczne w nich przejawy redaktorskich zmian polegaj¹cych
na uzgadnianiu rozbie¿nych norm Piêcioksiêgu

7

. Do grupy tej nale¿¹: 4QpaleoExod m, 4QNum b i

w pewnym stopniu tak¿e 4QDeut n i byæ mo¿e 4QLev d. Przypuszcza siê, ¿e jeden z rêkopisów tej
grupy sta³ siê, po wprowadzeniu pewnych doktrynalnych zmian, normatywnym tekstem Piêcioksiêgu
samarytañskiego.
Jako œwiadectwa tej wersji tekstu wymienia siê równie¿ parafrazy biblijne, tj. tekst
“Przeredagowanego Piêcioksiêgu” (4Q158, 4Q364, 4Q365)

8

oraz “Testimonia” (4QTest)

9

.

Grupa trzecia to teksty wykazuj¹ce typologiczne podobieñstwa do tekstu Septuaginty, jak

przypuszcza siê mog¹ce odzwierciedlaæ Vorlage Septuaginty. W przypadku ¿adnego z tych tekstów
podobieñstwa do tekstu Septuaginty nie s¹ jednak ca³kowite. Nie zosta³ zaœwiadczony tekst, który
mo¿na by uznaæ za dok³adnie odpowiadaj¹cy tekstowi Ÿród³owemu. Tekst wykazuj¹ce najwiêksze
analogie to 4QJer b, d (podobny uk³ad wierszy i podobny krótszy tekst). W mniejszym stopniu
podobieñstwa widoczne s¹ w 4QLev d (posiadaj¹cym paralele tak¿e do tradycji samarytañskiej),
4QDeut q i w pewnym stopniu tak¿e 4QSam a i 4QExod b. Pewne wyizolowane analogie wystêpuj¹
tak¿e w 4QDeut c, h, j.

10

Co podkreœla siê, rêkopisy tej grupy nie tworz¹ spójnej rodziny tekstowej –

takiej jak masorecka. Nale¿¹ do niej indywidualne teksty, nie wykazuj¹ce wspólnych typologicznych
cech, pochodz¹ce z ró¿nych szkó³ pisarskich.

Grupê czwart¹ stanowi¹ wersje tekstów niezale¿nych, nie znanych w swojej ca³oœciowej

formie z innych Ÿróde³. W niektórych ustêpach wykazujê one podobieñstwa w stosunku do
pojedynczych typów tekstów i jednoczeœnie rozbie¿noœci w stosunku do innych (najczêœciej do
tradycji masoreckiej versus samarytañskiej i Septuaginty; pojawiaj¹ siê jednak¿e równie¿ takie jak
2QNum b, który wykazuje cechy odrêbne i jednoczeœnie jest bliski tradycji samarytañskiej i
Septuaginty). Zawieraj¹ te¿ ustêpy nie zaœwiadczone ani w TM, m ani S. Zjawisko najlepiej wydaj¹
siê ilustrowaæ takie teksty jak 4QJosh a, 4QJudg a, 5QDeut. Nadto, do grupy tej nale¿¹: 4QExod-Lev
f, 4QLev c, 4QDeut b, c, h, k, m, 6QpapKings, 4QIsa c, 4QXII a, c, e, 4QDan a, 11QpaleoLev a.

11

Szczególny status posiada 4QSam a, bliski Vorlage LXX, ale jednoczeœnie ze specyficznymi

odrêbnymi cechami. Co nale¿y w przypadku tego tekstu odnotowaæ, jest on wyj¹tkowym
przyk³adem rêkopisu zaœwiadczaj¹cego najprawdopodobniej – w przeciwieñstwie do wersji
masoreckiej – pierwotny pe³ny tekst Ksiêgi Samuela. W rêkopisie tym wystêpuje ustêp na pocz¹tku
rozdzia³u 11, opowiadaj¹cy o ciemiê¿eniu przez Ammonitów ¯ydów z plemion Gada i Rubena
(fragment ten poprzedza opis oblê¿enia Jabesz w Gileadzie). Podaje on informacjê brakuj¹c¹ w
tekœcie masoreckim

12

. Nie jest jasne, jak nale¿y interpretowaæ zjawisko rêkopisów niezale¿nych.

Odnoœnie genezy odrêbnych wariantów tekstu w rêkopisach niezale¿nych przypuszcza siê, ¿e
przynajmniej w czêœci mog³y one powstaæ w sposób spontaniczny i przypadkowy. Ich Ÿród³em
mog³o byæ wykorzystywanie przez skrybów jednoczeœnie ró¿nych typów rêkopisów. Niew¹tpliwie
jednak, ich istotnym czynnikiem jest œwiadoma redaktorska dzia³alnoœæ.
Nadto, wyró¿nia siê dodatkowo dwie grupy – ze wzglêdu na ortografiê oraz ze wzglêdu na pismo.
Jedn¹ z nich stanowi¹ teksty wykazuj¹ce cechy tzw. qumrañskiej szko³y pisarskiej, charakteryzuj¹cej
siê przede wszystkich specyficzn¹ ortografi¹, oddaj¹c¹ odrêbny system morfonologiczny. Wed³ug
niektórych uczonych, bêd¹cy przejawem niezale¿nego dialektu hebrajskiego – HQ. Jako atrybuty tej
szko³y wskazywane s¹ równie¿ pewne elementy warstwy graficznej, takie jak np. znaki korektorskie.
Przyjmuje siê, ¿e teksty te powsta³y w spo³ecznoœci esseñskiej, w tym czêœciowo w samej
wspólnocie zamieszkuj¹cej Qumran. Poza cechami o charakterze jêzykowym (tj. tymi w³aœciwymi
dla HQ), rêkopisy te cechuj¹ siê pewnymi, najwyraŸniej spontanicznymi, transformacjami tekstu,
najprawdopodobniej bêd¹cymi efektem dzia³alnoœci skrybów, swobodnie podchodz¹cych do
wiernoœci przekazu. Pod wzglêdem wersji tekstowych, rêkopisy tej grupy wykazuj¹ analogie
zarówno do tradycji masoreckiej, samarytañskiej jak i Septuaginty. W kontekœcie rêkopisów tej
grupy nale¿y podkreœliæ, ¿e generalnie – jak daje zaobserwowaæ siê – warstwa ortograficzna jest
‘luŸno’ zwi¹zana z tekstem kompozycji. Zmiana ortografii nie wi¹¿e siê (a przynajmniej nie musi
wi¹zaæ siê) ze zmianami leksykalnymi, morfologicznymi, etc. St¹d wyró¿nianie grupy rêkopisów
zapisanych ortografi¹ qumrañsk¹ jest istotne przede wszystkim dla okreœlenia rêkopisów nale¿¹cych
do spo³ecznoœci esseñskiej. Rêkopisy tego typu zaœwiadczaj¹ równie¿ wersje nieznane z innych
Ÿróde³. S¹ to nastêpuj¹ce manuskrypty: 1QDeut a, 1QIsa a, 2QExod a, b, 2QJer, 3QLam, 4QNum b,
4QDeut h, j, k, m, t, 4QSam c, 4QIsa c, 4QXII c, e, 4QLam, 4QQoh a, 11QLev b, 4QPhyl A, B, G-I,
J-K, L-N, O, P, Q. W³¹czane do niej s¹ równie¿ kolekcje psalmów (jak 11QPs a,b) oraz cytaty w
kompozycjach egzegetycznych.

13

Jako odrêbna grupa wskazywane s¹ nadto teksty paleohebrajskie (tj. zapisane pismem
paleohebrajskim, a nie kwadratowym jak wiêkszoœæ manuskryptów). Rêkopisów takich jest
kilkanaœcie, dok³adnie 13 lub 14 oraz trzy inne, co do biblijnej to¿samoœci których nie ma pewnoœci.
S¹ to: 1Q3 (1QpaleoLev a), 1Q3 (1QpaleoLev b), 1Q3 (1QpaleoNum), 2Q5 (2QpaleoLev), 6Q1
(6QpaleoGen), 6Q2 (6QpaleoLev), 11Q1 (11QpaleoLev a), 4Q11 (4QpaleoGen-Exod l), 4Q12
(4QpaleoGen m), 4Q22 (4QpaleoExod m), 4Q45 (4QpaleoDeut r), 4Q46 (4QpaleoDeut s), 4Q101
(4QpaleoJob c), 4Q123 (parafraza Ksiêgi Jozuego 21?), 4Q124 (nie zidentyfikowany), 4Q125 (nie
zidentyfikowany).

14

Cech¹ charakterystyczn¹ tej grupy jest, ¿e poza Hiobem wszystkie rêkopisy

zawieraj¹ tekst Piêcioksiêgu. Najd³u¿sze z nich to 4QpaleoExod m, 11QpaleoLev a. Ortografia tej
grupy jest zbli¿ona do historycznej ortografii typu masoreckiego. Pod wzglêdem graficznym,
specyficzn¹ cech¹ rêkopisów paleohebrajskich jest z regu³y pewna starannoœæ zapisu oraz niewielka
liczba korekt. Nadto, charakterystyczn¹ cech¹ jest oznaczanie spacji miêdzys³ownych przy pomocy
kropek. Wyj¹tkiem jest w tym wzglêdzie 4QpaleoExod r, w którym s³owa rozdzielane by³y jedynie
poprzez pozostawienie ok. dwumilimetrowej przerwy. Wiêkszoœæ rêkopisów paleohebrajskich
wykazuje analogie do TM. Wyj¹tkiem jest 4QpaleoExod m, wykazuj¹cy dystynktywne podobieñstwa
do tradycji samarytañskiej.

15

Niektórzy uczeni twierdz¹, ¿e tekstom paleohebrajskim powinno siê

przypisaæ pochodzenie saducejskie i ¿e w ich przypadku mamy do czynienia z wzorcowymi tekstami

przechowywanymi w œwi¹tyni. Jako argumenty na rzecz takiej hipotezy wysuwane s¹ takie
przes³anki, jak zaœwiadczony w Ÿród³ach rabinicznych zakaz stosowania pisma paleohebrajskiego do
zapisu ksi¹g biblijnych (m.in. MJadaim 4,5) i fakt, ¿e wiêkszoœæ rêkopisów paleohebrajskich
zaœwiadcza tekst typu masoreckiego – przypuszczalnie obowi¹zuj¹cy w œrodowiskach zwi¹zanych ze
œwi¹tyni¹.

16

Œwiadectwo rêkopisów pozwala na weryfikacjê pewnych ogólnych pogl¹dów dotycz¹cych procesu
formowania tekstu Biblii i jego spo³ecznego statusu w okresie II œwi¹tyni. Zasadnicze pytanie, jakie
w tym kontekœcie stawia siê, to czy zbiór qumrañski jest reprezentatywnym œwiadectwem ca³oœci
rêkopisów biblijnych bêd¹cych w u¿yciu w spo³eczeñstwie ¿ydowskim ostatnich wieków II
œwi¹tyni? Odpowiadaj¹c, wskazuje siê, ¿e rêkopisy z Masady, Murabbaat, Nachal Chewer i Nachal
Ceelim nie s¹ – w przeciwieñstwie do rêkopisów z Qumran – niejednolite i zró¿nicowane pod
wzglêdem tekstowym. Wykazuj¹ zasadnicz¹ zgodnoœæ z tekstem typu masoreckiego. Fakt ten
zasadniczo ³¹czy siê z dwoma czynnikami. Po pierwsze, wi¹¿e siê go z reformami synodu w Jawne.
Niektórzy uczeni podkreœlaj¹ przy tym jednak¿e, ¿e synod w Jawne nie dokona³ zasadniczej
przemiany sytuacji odnoœnie obowi¹zuj¹cej wersji tekstu i kanonicznoœci poszczególnych ksi¹g.
Jego rola polega³a w g³ównej mierze na usankcjonowaniu faktycznego stanu. Przypuszczalnie
wyj¹tkiem mog¹ byæ ksiêgi Pieœni nad Pieœniami, Koheleta i Estery. Mo¿liwe, ¿e w ich przypadku
rabini ostatecznie zadecydowali o kanonicznoœci tych ksi¹g. Generalnie jednak dominacja tekstów
typu protomasoreckiego musia³a trwaæ od dawna i musia³y one posiadaæ status obowi¹zuj¹cych w
wiêkszoœci spo³eczeñstwa. Musia³ byæ równie¿ ustalony zasadniczy kszta³t tekstu poszczególnych
Ksi¹g.

17

Pod drugie, wskazuje siê, ¿e spo³ecznoœæ esseñska podchodzi³a do tekstu Biblii w sposób

doœæ swobodny. NajwyraŸniej nie obowi¹zywa³y w niej sta³e normy dotycz¹ce wersji tekstu i
sposobu jego wykorzystywania i kopiowania. Przejawem tego s¹ przyk³ady korygowania tekstów
jednego typu na podstawie rêkopisów innego, czy przytaczania w okreœlonej kompozycji cytatów z
rêkopisów biblijnych ró¿nego typu. Czêœæ skrybów rêkopisów qumrañskich, g³ównie tych
zanotowanych wed³ug zasad systemu qumrañskiego, nie przestrzega³a zaœwiadczonych w literaturze
rabinicznej przepisów dotycz¹cych zasad kopiowania. To redaktorskiej dzia³alnoœci skrybów
esseñskich przypisuje siê w znacznej czêœci rêkopisy “niezale¿ne”.

W odniesieniu do Septuaginty, rêkopisy w sposób zdecydowany potwierdzaj¹, ¿e ta wersja

tekstu oparta jest na autentycznym hebrajskim tekœcie i w swojej ostatecznej dystynktywnej formie
nie jest jedynie efektem dzia³alnoœci t³umaczy. Jednoczeœnie dowodz¹, ¿e w przypadku Septuaginty
nie mamy do czynienia z jednolit¹ utrwalon¹ odrêbn¹ wersj¹ tekstu hebrajskiego. Jak podkreœla siê,
Septuaginta w swoim ostatecznym kszta³cie jest luŸnym zbiorem ró¿nych tekstów (nie mo¿na w tym
przypadku mówiæ o spójnej rodzinie tekstów). Jako najbardziej wyraŸne œwiadectwo Vorlage
Septuaginty wskazuje siê 4QJer b, d. Tekst Jeremiasza w Septuagincie jest znacznie krótszy i ma
nieco inny uk³ad rozdzia³ów – przede wszystkim ustêpów zawieraj¹cych proroctwa przeciw
narodom.

18

W odniesieniu do Piêcioksiêgu Samarytañskiego, rêkopisy potwierdzaj¹, ¿e tekst ten by³

jedn¹ z wersji funkcjonuj¹cych w œrodowiskach ¿ydowskich. Szczególne znaczenie dla naszej
wiedzy o procesie wyodrêbniania Piêcioksiêgu Samarytañskiego ma rêkopis 4QpaleoExod m. Jest to
jedyny biblijny qumrañski tekst charakteryzuj¹cy siê nieco pe³niejsz¹ ortografi¹, posiadaj¹cy
samarytañsk¹ wersjê tekstu i jednoczeœnie zapisany pismem paleohebrajskim. Tekst zaœwiadcza
wszystkie typologiczne cechy tradycji samarytañskiej (kilkanaœcie du¿ych poszerzeñ teksu) – z
jednym wyj¹tkiem, tj. nowego dziesi¹tego przykazania w Wj 20,17b, zaczerpniêtego z Pwt 11,29-30
i 27,2-7 odnoœnie zalecenia budowy o³tarza na Górze Garizim. Œwiadectwo 4QExod m dowodzi, ¿e
Samarytanie nie stworzyli swego Piêcioksiêgu od nowa, ale przejêli jedn¹ z tradycji tekstowych,

jedynie wprowadzaj¹c do niej zmiany. Tradycja ta musia³a jednoczeœnie funkcjonowaæ przynajmniej
w niektórych krêgach ¿ydowskich.

Odnoœnie tekstu masoreckiego mo¿na potwierdziæ, ¿e tekst ten w rozwa¿anym okresie by³ w

pe³ni utrwalony. By³ to najprawdopodobniej najstarszy i normatywny tekst. W tym kontekœcie
podkreœla siê, ¿e odmienne typy tekstu zazwyczaj charakteryzuj¹ siê poszerzeniami w stosunku do
tradycji masoreckiej. W pewien sposób koœci¹ niezgody s¹ teksty psalmów – ci¹gle jeszcze
stosunkowo najmniej znane. Teksty Psalmów generalnie nie odpowiadaj¹ masoreckiej wersji
Psa³terza (w przeciwieñstwie do rêkopisów a, b z Masady [MasPs a, b]). Niektórzy fakt ten
interpretuj¹ jako argument na rzecz tezy, ¿e tekst Psa³terza w okresie II a nawet I wieku p.n.e. nie by³
jeszcze ostatecznie ukszta³towany. Inni utrzymuj¹ natomiast, ¿e w przypadku qumrañskich
rêkopisów z Psalmami mamy do czynienia nie z kanonicznymi tekstami Psalmów, ale z wypisami
przeznaczonymi do okreœlonych celów liturgicznych. Miêdzy innymi przytacza siê tu takie
kompozycje jak 11QPs a

19

. Zwój ten jest zbiorem psalmów z koñcowej czêœci psa³terza (pocz¹wszy

od 93), uporz¹dkowanych inaczej ni¿ w MT, i dodatkowo zawiera psalmy niekanoniczne. Wed³ug
niektórych uczonych, tekst ten w zaœwiadczonej formie by³ uznawany za kanoniczny. Wydaje siê
mo¿liwa jednak jego interpretacja jako rodzaju modlitewnika do wykorzystywania w okreœlonych
uroczystoœciach liturgicznych. Wskazówk¹ takiego przeznaczenia mo¿e byæ m.in. wprowadzona do
Psalmu 145, po ka¿dym jego wersecie, formu³a: Niech b³ogos³awiony bêdzie Pan i nie
b³ogos³awione bêdzie Jego imiê na zawsze.

Koñcz¹c, nale¿y podkreœliæ, ¿e aczkolwiek niew¹tpliwie w okresie II œwi¹tyni tekst Biblii

funkcjonowa³ w wielu wersjach, to przypuszczalnie wersja masorecka by³a wersj¹ normatywn¹
(aczkolwiek nie powszechnie obowi¹zuj¹c¹ i jedyn¹). Jak zak³ada siê, by³a najstarsza i z regu³y
stanowi³a podstawê innych wersji, których istota polega najczêœciej na poszerzaniu tekstu
protomasoreckiego (jeœli pomin¹æ transformacje zwi¹zane z ortografi¹ i ewentualnymi nieumyœlnymi
potkniêciami skrybów w trakcie czynnoœci przepisywania). Tekst masorecki w okresie II wieku p.n.e.
by³ ustalony (byæ mo¿e wyj¹tkiem by³a Ksiêga Estery). Równie¿ zasadniczo ustalony by³ kanon
ksi¹g Starego Testamentu. Nie nale¿a³y do niego ksiêgi deuterokanoniczne. Mo¿liwe, ¿e w
przypadku samej spo³ecznoœci esseñskiej jako kanoniczne uznawane by³y równie¿ inne –niebiblijne
kompozycje, takie jak np. Ksiêga Jubileuszów.

Œwiadectwo rêkopisów z Pustyni Judzkiej dowodzi wiernoœci masoreckiego przekazu tekstu

Biblii, jego autentycznoœci i rzetelnoœci. Najstarsze œredniowieczne rabiniczne rêkopisy biblijne s¹
zasadniczo identyczne z protomasoreckimi rêkopisami z okresu przed upadkiem II œwi¹tyni i
bezpoœrednio po nim.

PRZYPISY

1

Por. Tov, E. 1997. “L’importance des textes du désert de Juda pour l’histoire du texte de la Bible hébraïque. Une nouvelle

synthèse”, w: E.M.Laperrousaz (ed.), Qumrân et les manuscrits de la Mer Morte, Les editions du Cerf, 227.

2

Por. Tov, E., 1998. “The Significance of the Texts from the Judean Desert for the History of the Text of the Hebrew

Bible: a New Synthesis”, w: F.H.Cryer, T.L.Thompson (ed.), Qumran between the Old and New Testaments, Sheffield
Academic Press: Sheffield, 301-307; Tov 1997 (L’importance ...): 243-250.

3

Por. Milik, J.T., 1992. “Les modèles arameéns du livre d’Esther dans la grotte 4 de Qumran”, Revue de Qumran 15,

399.

4

4Q550 (4QPrEster a-f ar) “4QProto-Estera”. Por. Muchowski, P., 2000. Komentarze do rêkopisów znad Morza Martwego,

The Enigma Press: Kraków, 250-253.

5

Por. Milik 1992: 384.

6

Por. Cross, F.M., 1992. “Some Notes on a Generation of Qumran Studies”, w: J. Trebolle Barrera, L.Vegas Montaner

(ed.), Proceedings of the International Congress on the Dead Sea Scrolls, Madrid 18-21 March 1991. Vol. 1, E.J. Brill:
Leiden, Editorial Complutense: Madrid, 1-14.

7

Por. Eshel, E., 1991. “4QDeut n - A Text that has Undergone Harmonistic Editing”, Hebrew Union College Annual 62,

117-154.

8

Kompozycja ta zawiera³a tekst Piêcioksiêgu (przypuszczalnie ca³ego), poszerzony o dodatkowe ustêpy egzegetyczne,

niekiedy pozbawiony niektórych oryginalnych segmentów biblijnych lub te¿ przytaczaj¹cy je w zmienionym porz¹dku.
Jak oblicza siê, najwiêksze zwoje “4QReworked Pentateuch” (tj. 4Q364 i 4Q365) mierzy³y ponad 20 metrów. Analogie do
tekstu samarytañskiego widoczne s¹ szczególnie wyraŸnie przede wszystkim w 4Q364 w dodatkach do Rdz 30,36 i Pwt
2,8 oraz opuszczeniu Lb 33,40. Bliskoœæ “Przeredagowanego Piêcioksiêgu” tradycji samarytañskiej widoczna jest tak¿e,
w pewnej mierze, w ortografii i morfologii. Por. Tov, E., S. White 1994. “Reworked Pentateuch”, w: H. Attridge et al.,
Qumran Cave 4, VIII, Discoveries in the Judaean Desert XIII, Clarendon: Oxford, 187, 191-195; Muchowski 2000: 239-
242.

9

Tekst w zachowanej formie jest zestawieniem cytatów z Pwt 5,28-29, 18,18-19, Lb 24,15-17, Pwt 33,8-11 oraz

apokryficznej kompozycji, znanej jako “Psalmy Jozuego” (4Q379, 22,2, 7-15). Pod wzglêdem treœci, mo¿na w nim
wyró¿niæ dwie czêœci, pierwsz¹ odnosz¹c¹ siê do tych, którzy ciesz¹ siê Bo¿¹ przychylnoœci¹, i drug¹, odnosz¹c¹ siê do
tych, których Bóg potêpia. Por. Muchowski 2000: 154-156.

10

Por. Tov 1998 (The Significance ...): 297-298.

11

Por. Tov 1998 (The Significance ...): 298-301.

12

Por. Ulrich, E., 1996. “Multiple Literary Editions: Reflections Toward a Theory of the History of the Biblical Text”, w:

D.W.Parry, S.D.Ricks, Current Research and Technological Developments on the Dead Sea Scrolls, E.J.Brill: Leiden, 87.

13

Por. Tov 1998 (The Significance ...): 294-296.

14

Por. Skehan, P.W., E. Ulrich, J.E. Sanderson 1992. Qumran Cave 4, IV, Discoveries in the Judaean Desert IX,

Clarendon: Oxford; Ulrich, E., 1995. “The Paleo–Hebrew Biblical Manuscripts from Qumran Cave 4”, w: D. Dimant,
L.H. Schiffman (ed.), Time to Prepare the Way in the Wilderness, E.J. Brill: Leiden, 103–129.

15

4QpaleoExod m jest jednym z najobszerniejszych zachowanych zwojów biblijnych z IV groty – 43 lub 45

fragmentów zawieraj¹cych tekst od Wj 6,25 do Wj 37,16. Tekst obejmowa³ 57 kolumn, nie jest jasne czy zwój zawiera³
nadto tekst Kp³ czy Rdz.

16

Por. Tov 1997 (L’importance ...): 231.

17

Por. Schiffman, L.H., 1995. Reclaiming the Dead Sea Scrolls, Doubleday: New York, 162.

18

Por. Tov, E., 1997. “Jeremiah”, w: E.Ulrich et al., Qumran Cave 4, X, Discoveries in the Judaean Desert XV,

Clarendon: Oxford, 145–207.

19

Por. Sanders, J.A. 1965. The Psalms Scroll of Qumran Cave 11 (11QPs a), Discoveries in the Judaean Desert IV,

Clarendon: Oxford.