Układ stomatognatyczny

IV. Ślina ludzka i jej rola

dr hab.n.med.Marta Tanasiewicz

Katedra Stomatologii Zachowawczej z Endodoncją,
Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach

Ślina i jej znaczenie

Jama ustna jest miejscem, w którym zachodzi wiele zjawisk natury
biologicznej i biochemicznej. Jej płynne środowisko stanowi ślina, dość
często nazywana przez wielu badaczy aqua di vita. Nazwa ma dość
szczególne znaczenie, ponieważ w ślinie zachodzą procesy niezbędne do
utrzymania prawidłowego stanu jamy ustnej.

Ślina (łac. saliva) jest wydzieliną gruczołów ślinowych, stanowiącą
płynne środowisko ekosystemu jamy ustnej.

Dzięki zawartości składników organicznych i nieorganicznych zapewnia
prawidłowy przebieg wielu procesów warunkujących utrzymanie
homeostazy w jamie ustnej.

Ślina i jej znaczenie

Ślina jest wydzieliną dużych i małych gruczołów ślinowych, nazywanych
śliniankami i jest to ślina właściwa.

Płyn znajdujący się w jamie ustnej nazywamy śliną mieszaną, gdyż
zawiera również płyn dziąsłowy, resztki pokarmowe, złuszczony nabłonek,
leukocyty oraz bakterie wraz z ich metabolitami.

Ślina pełni wiele różnych i ważnych funkcji.
Rozpoczyna, ułatwia lub po prostu umożliwia wiele procesów takich jak:
wstępne trawienie pokarmu, połykanie, nawilżanie jamy ustnej,
artykulację dźwięków, ochronę organizmu przed patogenami i pasożytami,
regenerację i wiele innych, specyficznych dla danego gatunku.

Wydzielanie śliny

Ślinianki:
1. przyuszna, 2. podżuchwowa, 3. podjęzykowa

W organizmie człowieka ślina jest produkowana
przez trzy pary dużych ślinianek:
•ślinianki przyuszne,
•ślinianki podjęzykowe,
•ślinianki podżuchwowe
oraz przez wiele mniejszych gruczołów ślinowych umieszczonych w całej
jamie ustnej, do których należą: gruczoły policzkowe, wargowe,
podniebienne, językowe.
Największy udział w produkcji i wydzielaniu śliny mają ślinianki
podżuchwowe (65% obj.), następnie przyusznice(30%)

i ślinianki podjęzykowe (5%) oraz małe gruczoły ślinowe (znikomy udział).

Wydzielanie śliny

W ciągu doby, w zależności od spożywanego pokarmu, ślinianki

uchodzące do jamy ustnej produkują średnio 0,75–1,5 l (podawany

zakres zależy od źródła) śliny właściwej (brak wydzielania śliny może

być objawem kserostomii).

Objętość śliny zależy od wieku i płci.

Ślina wydzielana jest w stosunkowo niewielkich ilościach u

noworodków, swój szczyt wydzielanie osiąga przed końcem 10 r.ż.,

następnie ilość wydzielanej śliny spada.

Ponadto u mężczyzn obserwuje się zwiększone wydzielanie śliny

w stosunku wydzielania śliny u kobiet.

Wydzielanie śliny

Wydzielanie śliny jest odruchowe, kontrolowane przez

autonomiczny układ nerwowy i następuje po zadziałaniu

bodźców.

Najczęściej dochodzi do jej wydzielania przy podrażnieniu receptorów

smakowych przez pokarm (odruch bezwarunkowy) ale może również

być działaniem bodźców węchowych, wzrokowych,

psychicznych(emocje, złość), mechanicznych (np. żucie gumy),

termoreceptorowych, nocyceptywnych (odruch warunkowy) oraz przez

stymulację hormonalną lub nerwową (np. zakończenia nerwowe w

żołądku).

Ślina i jej znaczenie

Ślina jest wydzieliną gruczołów ślinowych, stanowiącą
płynne środowisko ekosystemu jamy ustnej.

Dzięki zawartości składników organicznych i nieorganicznych
zapewnia prawidłowy przebieg wielu procesów warunkujących
utrzymanie homeostazy w jamie ustnej.

Skład śliny ludzkiej

Woda (99%)

Substancje nieorganiczne (0,5%)

Substancje organiczne (0,5%) – głównie białko, które występuje w
stężeniu 0,64-6,4 mg/ml, glikoproteiny, oraz enzymy

Właściwości fizyczne i chemiczne śliny ludzkiej



przejrzystość: przejrzysta/lekko mętna (w zależności od składu i

obecności bąbelków powietrza)



barwa: brak (bezbarwna, przezroczysta)



ciężar właściwy: 1,002–1,12 g / ml (zależny od aktualnego składu)



pH: 6,8–7,2



osmolalność: zazwyczaj niższa niż osocza, zależy od aktywności

wydzielniczej (przy maksymalnym wydzielaniu staje się izotoniczna)



lepkość: w prostym badaniu wiskozymetrem Ostwalda (25 °C) ślina ma

tylko nieznacznie większą lepkość (1 cP = 1·10

−3

Pa·s) niż woda (0,89·10

−3

Pa·s), jednak ślina jako płyn nienewtonowski nie ma stałego współczynnika

lepkości i zależy on od szybkości ścinania (gradientu prędkości): spada on z

400 P (40 Pa·s) do 0,1 P (1·10

−2

Pa·s) w zakresie szybkości ścinania od

2,5·10

−3

do 10 Hz (25 °C).

Skład śliny ludzkiej

Lizozym, interferon i peroksydaza tworzą zaś nieswoisty system obronny,
do którego zalicza się także śluz umożliwiający zlepianie bakterii i ich
usuwanie.

W śluzie znajduje się jeszcze jeden ważny składnik – mucyny, które współtworzą
błonkę powierzchniową powlekającą powierzchnię tkanek, co umożliwia fonację,
połykanie i żucie pokarmów oraz zapobiega chemicznym, jak i mechanicznym
uszkodzeniom pokrywanych powierzchni błony śluzowej.

Skład śliny ludzkiej

Rola i znaczenie mucyn w środowisku jamy ustnej były dotychczas dość słabo
poznane.

Uważano, że są one w głównej mierze odpowiedzialne wyłącznie za wytworzenie na
powierzchni szkliwa zębów i błony śluzowej cienkiej warstwy ochronnej.
Jednak oprócz tworzenia śluzu, mucyny pełnią w naszym organizmie wiele.

Podział ze względu na zawartość mucyn



ślina surowicza – produkowana przez gruczoły zbudowane głównie z

komórek surowiczych (np. ślinianki przyuszne i gruczoły językowe tylne

Ebnera) – zawierającą enzym amylazę ślinową (dawniej zwaną ptialiną)

rozpoczynający trawienie wielocukrów; produkowana głównie przez ślinianki

przyuszne (z wyjątkiem mięsożernych),



ślina śluzowa – produkowana przez gruczoły o przewadze komórek

śluzowych (gruczoły językowe tylne, migdałkowe i podniebienne) – dzięki

mucynie jest gęsta, lepka i ułatwia połykanie pokarmu



ślina surowiczo-śluzowa – wydzielina ślinianek podjęzykowych,

podżuchwowych oraz gruczołów wargowych, policzkowych

Główne białka występujące w ślinie



Albuminy



Ceruloplazmina



Trensferyna



Haptoglobina



Immunoglobuliny A, G, M



Składniki układu dopełniacza



Białka enzymatyczne

α amylaza, proteinazy, fosfatazy, izomerazy, lipazy



Białka nieenzymatyczne

Glikoproteiny, substancje grupowe krwi



Hormony steroidowe

Kortyzon

Wydzielanie śliny

Spowodowany przez bodziec sygnał z receptora przekazywany jest

włóknami czuciowymi nerwu językowego do rdzenia

przedłużonego, do odpowiedniego ośrodka odruchu, stamtąd

odśrodkowymi włóknami wydzielniczymi (gałązki nerwu

twarzowego lub językowo-gardłowego), których zakończenia

synaptyczne znajdują się na powierzchni komórek wydzielniczych

(w częściach wydzielniczych gruczołów) i mioepitelialnych

(w przewodach wyprowadzających), powodując wydzielanie śliny.

Wydzielanie śliny

Włókna przywspółczulne AUN uwalniają ze swych zakończeń

synaptycznych acetylocholinę (ACh) i wzmagają wydzielanie śliny

surowiczej, o dużej zawartości składników nieorganicznych.

Natomiast włókna współczulne AUN, w których mediatorami są

noradrenalina (NA) i dopamina (DA), wzmagają wydzielanie śliny

śluzowej, skąpej i gęstej.

Wydzielanie śliny

Wydzielanie śliny może być również farmaceutycznie stymulowane

przez środki ślinopędne (zawarte np. w tytoniu, korzeniu żeń-szenia,

chrzanie, wawrzynku wilczełyko) jak i hamowane przez tzw. środki

hamujące wydzielanie śliny (np. atropina, opium, substancje

zawarte w roślinach takich jak bieluń dziędzierzawa czy lulek), zarówno

naturalne jak i syntetyczne.

Rola śliny

Ślina w świecie zwierząt

Wiele gatunków zwierząt wykształciło
w toku ewolucji różne specyficzne
sposoby użycia swojej śliny.
Najpopularniejszym przykładem są
kobry, żmije i sporo innych
gatunków jadowitych
produkujących ślinę zawierającą jad,
którym obezwładniają swoją ofiarę podczas polowania.

Natomiast niektóre jerzyki lepią swoje gniazda przy użyciu śliny.
Również stawonogi mają nietypową ślinę – pewne pająki i gąsienice
produkują swoje nici używając do tego
gruczołów ślinowych.

Rola śliny

Ślina w świecie zwierząt

Kolejnym przykładem są pijawki,
w ślinie których możemy znaleźć
wiele antykoagulantów (np. hirudyna),
środków przeciwzapalnych i
znieczulających.

Podobnie samica komara po przekłuciu

skóry wstrzykuje kropelkę
śliny, która zawiera związek

podrażniający skórę (może również
doprowadzić do reakcji alergicznej) i

zapobiegający krzepnięciu krwi.

Funkcje śliny ludzkiej



Udział w procesie trawienia pokarmów

- zmiękcza i zwilża pokarm w czasie połykania

- pokrywa kęs pokarmu śluzem, w celu zmniejszenia tarcia

- bierze udział w rozpuszczaniu suchych składników pokarmowych, które tylko w roztworze mogą

się pobudzić

- bierze udział we wstępnym trawieniu węglowodanów



Ochrona jamy ustnej przed szkodliwymi czynnikami



Utrzymanie wilgotności jamy ustnej



Wydalanie substancji organicznych i nieorganicznych



Uczestniczenie w procesie optymalizacji procesu mowy



Regulowanie gospodarki wodnej organizmu



Oczyszczanie jamy ustnej i zębów z resztek pokarmowych



Hamowanie wzrostu bakterii w jamie ustnej



Działanie przeciwpróchnicowe

Funkcje śliny ludzkiej

Przy małej ilości śliny lub nieprawidłowym jej składzie tworzą się w

jamie ustnej szkodliwe kwasy, które prowadzą do zmniejszenia wartości

pH w ustach.

Im niższy poziom wartości pH, tym wyższy ubytek minerałów.

Dlatego należy utrzymywać odpowiedni poziom pH (ok.7), aby zmniejszyć

szkodliwe oddziaływanie bakterii kwasowych odpowiedzialnych za rozwój

próchnicy zębów.

Funkcje śliny ludzkiej

Trawienna – dzięki mucynom ułatwia formowanie kęsa

pokarmowego, zlepia pokarm, nadaje mu śliskość, ułatwia połykanie

zaś amylaza wstępnie trawi węglowodany.

Funkcje śliny ludzkiej

Immunologiczna – stałe obmywanie błony śluzowej, zębów oraz

kieszonek dziąsłowych oczyszcza je z resztek pokarmu utrudniając

zasiedlenie się grzybom oraz bakteriom (działanie

przeciwpróchnicze), zaś immunoglobuliny IgA, IgG i IgM oraz

lizozym, laktoferyna, peroksydaza i interferon uczestniczą w

odpowiedzi na obecne już patogeny,

Funkcje śliny ludzkiej

Regeneracyjna – dzięki zawartości takich substancji jak EGF i NGF

wspomaga i uczestniczy w gojeniu się ran błony śluzowej jamy

ustnej.

Funkcje śliny ludzkiej

Wydalnicza – wraz ze śliną wydzielanych jest wiele substancji takich

jak mocznik, kwas moczowy, alkohol, morfina, jodki, tiocyjanki,

hormony, niektóre metale ciężkie (Hg, Pb, Bi)

Funkcje śliny ludzkiej

Resorpcyjna – ślina rozpuszcza i ułatwia wchłanianie niektórych

substancji już w jamie ustnej: np. nitrogliceryny, piramidon

Funkcje śliny ludzkiej

Osmotyczna – suchość błony śluzowej wraz z uczuciem pragnienia

są sygnałem do dostarczenia płynów do organizmu (długotrwały brak

śliny powoduje zanik tkanek miękkich jamy ustnej i zębów).

Funkcje śliny ludzkiej

Artykulacyjna – zwilżanie błony śluzowej umożliwia sprawną mowę

oraz ruchy warg i języka.

Funkcje śliny ludzkiej

Prawdopodobnie bierze również udział w odbieraniu bodźców

przede wszystkim smaku (przez rozpuszczanie składników

pokarmowych), również wrażeń dotyku, ciepła i zimna.

Nietypowe możliwości zastosowania śliny



Ślina zapobiega osadzaniu się pary wodnej na powierzchniach;

zdarza się, że nurkowie czy pływacy liżą wewnętrzną stronę

szkiełek swoich okularów pływackich czy masek, co zapobiega

uciążliwemu parowaniu.



Stosowana jest również przy konserwacji obrazów (akrylowych) –

lekko poślinione ligniny wałeczki turlane po płótnie usuwają

warstewkę kurzu i brudu; nazywa się to "czyszczeniem

enzymatycznym" ze względu na dodatkowe trawienie przez

enzymy występujące w ślinie lipidów i białek będących często

składnikiem owego brudu.

Sialometria

Jest to badanie pozwalające zmierzyć ilość i szybkość wydzielania

śliny przez ślinianki. Badanie to pomaga w zdiagnozowaniu chorób
wydzielania śliny oraz, w przypadku ich wystąpienia, podjęciu decyzji o
wprowadzeniu leczenia polegającego na pobudzeniu ślinianek do
zwiększonego wydzielania.
W sialometrii stosuje się obecnie trzy metody:



zebranie niestymulowanej śliny w ciągu 5 min.,



zebranie śliny stymulowanej przez żucie parafiny w ciągu 5 min.,



zebranie śliny przez 2 min. po wcześniejszym 20 sek. pobudzeniu

4% roztworem kwasu cytrynowego.

Prawidłowe wydzielanie śliny jest zmienne osobniczo i wynosi

0,3–0,55 ml/min.

Zaburzenia związane ze śliną



kserostomia – jeden z najważniejszych i najpoważniejszych

stanów patologicznych czyli suchość błony śluzowej jamy ustnej

spowodowana uszkodzeniem ślinianek (ślinianki produkują zbyt

mało (<0,1 ml/min.) lub w ogóle nie produkują śliny gdy organizm

jest dobrze uwodniony,



zespół Sjögrena – autoimmunologiczne uszkodzenie komórek

ślinianek i gruczołów łzowych charakteryzujące się suchością oczu i

śluzówki jamy ustnej z powodu uszkodzenia gruczołów,



kamień nazębny – zmniejszenie kwasowości śliny (zmiana

odczynu na bardziej zasadowy) skutkuje odkładaniem się tzw.

kamienia nazębnego (głównym składnikiem jest fosforan wapnia),

gdyż w takim środowisku rozpuszczalne pierwszo- i drugorzędowe

fosforany przechodzą w nierozpuszczalny trzeciorzędowy

ortofosforan i odkładają się w obecnej płytce nazębnej.

Sztuczna ślina

Obecnie stosuje się w leczeniu wiele tzw. substytutów śliny
podobnych pod względem fizycznym i chemicznym do ludzkiej śliny.
Ich zadaniem jest nawilżenie śluzówki jamy ustnej i powleczenie jej
oraz uzupełnienie niedoboru specyficznych składników zawartych w
ślinie naturalnej.

Znane preparaty to np. Saliva, Salivarex czy Vivo-Dental,
dostępne w aptekach bez recepty, jednak żaden z obecnie
stosowanych substytutów nie może w pełni zastępować ludzkiej
śliny.

Dziękuję za uwagę