Temat: Polscy uczeni i odkrywcy – ich

wkład w rozwój nauki światowej.

Pierwszymi Polakami, których dzieła zyskały znaczenie w całej
średniowiecznej Europie byli np.: dominikanin Marcin Polak (ok.
1205-1278r.)
– historyk, prawnik i teolog lub też Witelo ze Śląska (ok. 1230-
1314r.) – słynny matematyk, fizyk (optyka), przyrodnik i
filozof. Jako prekursora polskiej geografii możemy określić
franciszkanina z Wrocławia – Benedykta Polaka (XIII/XIV).
Uczestniczył on w misji papieskiej do Azji Środkowej, do władcy
Mongołów, wnuka Czyngis – chana. Podróż ta trwała 2 lata i
spostrzeżenia Benedykta uzupełniły w poważnym stopniu
słynne dzieło Giovanniego da Pian del Carpine „Historia
Mongolorum”. Wybitnym przedstawicielem średniowiecznych
nauk ścisłych był również Franko z Polski (Franco de Polonia),
prawdopodobnie pochodzenia śląskiego. Był autorem traktatu o
instrumencie astronomicznym zwanym torquetum. Traktat
powstał w Paryżu w 1284r. i zawierał najstarszy opis przyrządu.
Ciekawe, że akurat pierwszy, autentyczny egzemplarz
torquetum znaleziony został w Krakowie i związany jest z
polską nauką: posługiwał się nim bowiem w XVw. sławny
astronom, Marcin Bylica z Olkusza.
W XV w. wielką sławę zyskali sobie uczniowie i profesorowie
krakowskiej szkoły matematyczno – astronomicznej. Marcin
Król z Żurawicy, astronom, astrolog, matematyk, lekarz i
organizator nauk. Do jego wybitnych uczniów należeli: Andrzej
Grzymała z Poznania (lekarz, astronom, miłośnik książek); Piotr
Gaszowiec z Łoźmierzy ( prekursor wiedzy meteorologicznej,
przeprowadzał samodzielne obserwacje astronomiczne, był też
lekarzem Kazimierza Jagiellończyka); Marcin Bylica z Olkusza,
lekarz, nadworny astrolog króla Węgier, profesor
uniwersytetów w Bolonii i Bratysławie.
Oczywiście jednym z największych naukowców polskich
tamtych czasów był Mikołaj Kopernik. Urodził się 19 lutego
1473r. w Toruniu w rodzinie kupieckiej. Wszechstronnie
wykształcony, uczył się początkowo w szkole katedralnej,
później w Krakowie i na uniwersytetach zagranicznych. Około
1512r. Kopernik zamieszkał we Fromborku i został kanonikiem

kapituły warmińskiej. Mikołaj Kopernik był człowiekiem
wszechstronnym – prowadząc badania astronomiczne potrafił
równocześnie działać nienaukowo – jako administrator
(odbudowując diecezję), polityk czy też dowódca wojskowy (w
1520/21r. bronił zamku w Olsztynie przed agresją Zakonu
Krzyżackiego). Mikołaj Kopernik dał się poznać także jako
znawca ekonomii: napisał traktat o biciu monety (1517r.) –
„Monetae cudendae ratio” – zawierający wiele twórczych
spostrzeżeń będących znacznym wkładem w rozwój światowej
myśli ekonomicznej.
W 1542r. ukazała się, jako odrębna publikacja, część I księgi
głównego dzieła Kopernika, poświęcona trygonometrii. Choć
było to opracowanie pomocnicze, mające służyć lepszemu
wyjaśnieniu dociekań astronomicznych, stanowiło oryginalny i
wręcz doskonały wykład trygonometrii sferycznej i płaskiej,
zawierający m. in. nowe rozwiązania dwóch własnych
problemów z tego zakresu. Było najwybitniejszą pozycją
polskiej twórczości matematycznej XVI w.
Wreszcie, w 1543r. w Norymberdze ukazało się drukiem „De
revolutionibus orbium coelestium” (O obrotach ciał niebieskich)
– wybitny, logicznie spójny i matematycznie udowodniony
wykład teorii, która „wstrzymała Słońce a ruszyła Ziemię”,
stając się jednym z największych przełomów w historii nauki i
historii myśli ludzkiej.
Dzieła myśli społecznej i nauk humanistycznych przedstawiali
przede wszystkim pisarze. Najwybitniejszym z nich był w
średniowieczu Andrzej Frycz Modrzewski – pisarz, uczony,
moralista i działacz państwowy. Urodzony w ubogiej rodzinie
szlacheckiej, studiował na Uniwersytecie Krakowskim (filozofię i
teologię) oraz w Witenberdze. Najwybitniejsze dzieło A. F.
Modrzewskiego to „Commentatorium de Republica emendanda
libri quinque”, znane w kraju pod polskim tytułem: „O poprawie
Rzeczypospolitej”, ukazało się drukiem w Krakowie w 1551r.
Było nową, trwałą i bardzo ważną kartą europejskiej myśli
społecznej i prawniczej. Inni pisarze polityczno – historyczni to
np. Krzysztof Warszewicki (1543 – 1603r.), Jan Solikowski
(1539 – 1606r.), Świętosław Orzelski (1549 – 1598r.), Maciej
Stryjkowski (1547 – 1582r.) i in.
Ludzie nauk ścisłych baroku to m.in. Maciej Głoskowski z
Leszna – kartograf, geodeta, teoretyk strategii wojskowej,
sformułował 21 problemów z zakresu matematyki stosowanej;

Jan Brożek (1585 – 1652r.) – doktor filozofii, teologii i
medycyny, pierwszy historyk nauki polskiej; Jan Toński (zm.
1664r.) – astronom, lekarz i profesor matematyki w Krakowie
oraz niezwykle wybitny matematyk Józef Naronowicz –
Naroński (1610 – 1678), który jako pierwszy zaczął pisać prace
matematyczne w języku narodowym i przedstawił w swych
rękopisach całą ówczesną wiedzę matematyczną.
W naukach technicznych pierwszy i jedyny do XIXw. był
podręcznik „Architekt polski” Stanisława Solskiego (1622 –
1701) opisujący budowę i działanie maszyn budowlanych i
urządzeń hydromechanicznych.
W dziedzinie astronomii polskiej wyróżnił się Jan Heweliusz
(1611 – 1687), godny następca Kopernika. Przez długi czas
jego prywatne obserwatorium było najlepszą samowystarczalną
instytucją naukową. Heweliusz dokonał wielu odkryć:
opracował topografię Księżyca (Selenographia);
„Cometographia” – opis znanych komet (6 odkrytych przez
Heweliusza); „Machina coelestis” – historia astronomii, opis
instrumentów i wyniki obserwacji nieba. Heweliuszowi
ofiarowano członkostwo najwybitniejszych klubów i akademii
europejskich, którym jednakże odmówił pragnąc zostać w
rodzinnym Gdańsku. Inny polski astronom a także matematyk i
podróżnik to Jan Mikołaj Smogulecki. W wieku 16 lat
przedstawił rozprawę na temat Słońca a po studiach
teologicznych w Rzymie wyjechał jako jezuicki misjonarz do
Chin. Przekazał Chińczykom podstawowe zdobycze ówczesnych
europejskich nauk ścisłych nieznanych Chińskim uczonym.
W renesansie w dziedzinie matematyki i astronomii
najwybitniejszą postacią okazał się Jan Śniadecki, uczony
pisarz i pedagog, organizator szkolnictwa wyższego, rektor
Akademii Wileńskiej. Przypomniał Kopernika pisząc jego
biografię, pisał podręczniki (nierzadko najlepsze w Europie),
zakładał laboratoria, był typowym przykładem uczonego –
patrioty.
Wiek XVII i XIX to wieki wielu najważniejszych odkryć
naukowych i geograficznych. Jednak dla Polski to przede
wszystkim czasy niewoli i zaborów. Wielu z zesłańców i
uciekinierów zostało jednocześnie odkrywcami i pionierami na
nowych ziemiach. We Francji działała nasza fizyczka i
chemiczka, dwukrotna laureatka Nagrody Nobla, Maria
Skłodowska – Curie (1867-1934). Poświeciła się badaniom nad

zjawiskiem nazwanym przez nią promieniotwórczością, wraz z
mężem odkryła polon i rad, który stał się podstawą bardzo
wielu innych odkryć. Jako pierwsza kobieta w historii (po
tragicznej śmierci męża) objęła katedrę Sorbony. A. Einstein
powiedział o niej – „Pani Curie jest jedynym nie zepsutym
przez sławę człowiekiem”. Na przełomie XIX i XX wieku działał
M. Smoluchowski, prof. fizyki teoretycznej, którego prace
przyczyniły się do ostatecznego zwycięstwa teorii atomistycznej
i poważnie wpłynęły na rozwój XX – wiecznej fizyki. I.
Łukasiewicz (1822-1882), wyodrębnił jako pierwszy naftę
właściwą z ropy naftowej, jednak przeważnie podaje się za jej
odkrywców innych uczonych.
Wiek XIX wydał największą w dziejach polskich liczbę
podróżników – odkrywców. W istotny sposób powiększyli oni
wiedzę Europy o nieznanych lądach i ludach.
Sygurd Wiśniowski (1841-1892r), zwiedził Bałkany, przebywał
dłuższy czas
w Australii, gdzie między innymi pracował w kopalni złota.
Przewędrował wsch. część kontynentu australijskiego, Nową
Zelandię, część wysp Oceanii i Antyle. Podczas następnych
dwóch podróży przebywał w St. Zjed. Am. Płn. Pod koniec życia
powrócił do Polski; napisał i wydał w 1873 r. książkę pt.
„Dziesięć lat w Australii”. Seweryn Korzeliński (1804-1876). Był
oficerem w powstaniu listopadowym i brał udział w węgierskim
powstaniu pod komendą gen. Dembińskiego; otrzymał rangę
majora. Potem tułał się po Francji i Anglii, skąd z grupą
emigrantów polskich wybrał się do Australii. Pracował w kopalni
złota, wrócił do kraju po 4 latach. Od 1860r. był dyr. Szkoły
Rolniczej w Czernichowie pod Krakowem. W 1858r. wydał „Opis
podróży do Australii i pobytu tamże od r. 1852 do 1856”. Paweł
Edmund Strzelecki, polski podróżnik, odkrywca i badacz ur. się
w Głuszynie pod Poznaniem 20.VII.1797r. W czasie
dwunastoletniej wędrówki poznał większość kontynentów
świata. Badał Amerykę Płn. i Płd., wiele wysp Pacyfiku, Nową
Zelandię skąd przybył do Tasmanii i Australii. W drodze
powrotnej do Europy zwiedził Japonię, Chiny i Płw. Malajski,
Filipiny, Indonezję i Egipt. W samej Australii i Tasmanii przebył
pieszo ponad 14 tys. km. Wszystkie podróże odbywał na własny
koszt. Strzelecki przebywał w Australii w latach 1839 – 1844.
Przedmiotem jego szczególnych badań była Nowa Południowa
Walia. Jako geolog Strzelecki stwierdził istnienie tam wielu

ważnych dla rozwoju kraju minerałów, odkrył złoża złota i
srebra. Na prośbę ówczesnego gubernatora Australii, Gippsa,
Strzelecki zachował w tajemnicy wiadomość o znalezieniu złota.
On pierwszy wskazał najżyźniejszą na kontynencie krainę i
nazwał ją na cześć gubernatora Gippslandem. Podczas badań
kontynentu dokonał wielu różnych pomiarów; po powrocie do
Europy wyniki swych podróży i badań opisał w dziele o Australii
i Tasmanii „Physical Description of New South Wales and Van
Diemen`s Land” – wydane w Londynie w 1845r. Strzelecki
zmarł w Londynie 6.X.1873r. Do dzisiaj istnieją w Australii
nazwy polskie nadane przez Strzeleckiego: Góra Kościuszki
oraz miasto i dystrykt Czarnogóra, przekręcone przez Anglików
na „Tarngulla. Na mapie Australii możemy znaleźć nazwy
związane z imieniem Strzeleckiego, a nadane przez innych
podróżników i geografów dla uczczenia dzielnego Polaka, np.
pasmo górskie Strzeleckiego, miasteczko „Strzelecki” (na wsch.
od Melbourne), jezioro Strzeleckiego w Australii oraz góry
Strzeleckiego i szczyt Strzeleckiego w Tasmanii.
W 1939r. Polacy osiadli w Australii utworzyli komitet do
przygotowania uroczystych obchodów z okazji setnej rocznicy
odkrycia Góry Kościuszki w Alpach Australijskich przez Polaka
Pawła Strzeleckiego. Do komitetu tego przystąpił również rząd
Nowej Południowej Walii oraz szereg osobistości australijskich.
17.II.1940r. podczas uroczystości centralnej na Górze
Kościuszki, w obecności przedstawicieli rzędu Nowej
Południowej Walii nastąpiło odsłonięcie tablicy pamiątkowej
ufundowanej ze składek młodzieży szkolnej. Tablica wykonana
z brązu została umieszczona na granitowym cokole. Napis na
tablicy w języku angielskim w przekładzie polskim:
Z doliny rzeki Murray
polski badacz
Paweł Edmund Strzelecki
wspiął się na te Alpy Australijskie 15 lutego 1840.
„Szczyt skalisty i nagi, przewyższający kilka innych –
wspominał Strzelecki – wywarł na mnie tak wielkie wrażenie
przez podobieństwo do kopca wzniesionego w Krakowie nad
grobem patrioty Kościuszki, że choć w obcym kraju, na obcej
ziemi, lecz wśród wolnego ludu, który cenił wolność i jej
atrybuty, nie mogłem powstrzymać się od nadanie górze nazwy
Góra Kościuszki.”
Dr Emil Dunikowski, profesor lwowskiego uniwersytetu, przy

końcu XIX w. przedsiębrał naukowe podróże do St.
Zjednoczonych i Meksyku. Przewędrował St. Zj. ze wschodu na
zachód, przebywał na stepach, w Górach Skalistych, Nowym
Meksyku i w Arizonie. Razem z Polakiem Witoldem Szyszłło
zapuścił się daleko na trzęsawiska Florydy zamieszkane przez
Indian Seminolów. Dunikowski przemierzył Meksyk wszerz i
wzdłuż, czyniąc wszędzie ciekawe spostrzeżenia. Później
napisał szereg ciekawych książek, między innymi: „Meksyk i
szkice z podróży po Ameryce” i „Od Atlantyku poza Góry
Skaliste”. Bronisław Grąbczewski (1854 – 1926) polski badacz
Azji. Z wykształcenia geolog. W wojsku rosyjskim dosłużył się
rangi generała. Brał udział w ekspedycji wojskowej do
Turkiestanu, po czym przez 7 lat badał kraje Azji Środkowej.
Do Polski powrócił w 1920r. W czasie wypraw zebrał 36000
różnych okazów etnograficznych i przyrodniczych. Grąbczewski
opisał swe podróże w trzytomowym dziele pt. „Podróż do Azji
Środkowej” wyd. w Polsce w latach 1924 – 1926.
Karol Bohdanowicz (1864 – 1947) polski geolog i podróżnik.
Brał udział w wyprawie geologicznej na Ural, w Kraju
Zakaspijskim i na pograniczu Persji; badał tereny Syberii, przez
które później przechodziła kolej transsyberyjska i w
Czeremchowie odkrył bogate złoże węgla kamiennego.
Prowadził badania nad dolnym Amurem, nad Morzem Ochockim
i na Kamczatce oraz na Półwyspie Czukockim i na Alasce. Był
profesorem w Instytucie Geologii w Petersburgu, a po powrocie
do Polski w 1919r. objął katedrę w Akademii Górniczej w
Krakowie. Razem z Rosjaninem Obruczewem opracował
pierwszą mapę geologiczną Syberii.
Czekanowski Jan (1882 – 1965) polski antropolog i etnograf,
profesor uniwersytetu we Lwowie, Lublinie i Poznaniu,
prowadził badania antropologiczne w środkowej Afryce. W
latach 1907 – 1909 wziął udział w niemieckiej wyprawie, ale
większość badań prowadził samodzielnie. Pracował na terenie
Ugandy, Ruandy (dziś: Rwanda) i południowego Sudanu.
Przebył w czasie tej wyprawy około 7000 km.
Józef Feliks Łozowski (1759 – 1812) generał brygady, w Egipcie
pełnił funkcję naczelnego inżyniera wojskowego i kartografa.
Wyróżniał się w pracach pozawojskowych podejmowanych
przez ekspedycję napoleońską. Józef Sułkowski (1773 – 1798)
uczestnik wojny polsko – rosyjskiej w 1792r. i powstania
kościuszkowskiego, oficer armii francuskiej, uczestnik kampanii

włoskiej i egipskiej; znawca spraw, obyczajów i stosunków
Wschodu. Znał język arabski i miał przygotować słownik
arabsko – francuski. Był członkiem Sekcji Ekonomii Politycznej
Instytutu Egipskiego, uczestniczył w wyprawach
archeologicznych. Napisał pracę „Notes sur l`expedition
d`Egypte”, w której obok treści wojskowych umieścił
geograficzny zarys Dolnego Egiptu, charakterystykę kraju i
mieszkańców.
Bieńkowski Piotr (1865-1925) archeolog, profesor U.
Jagiellońskiego, inicjator i kierownik pierwszej w Polsce Katedry
Archeologii Klasycznej. W latach 1910-1913 brał udział w
pracach wykopaliskowych austriackiej ekipy archeologicznej. W
późniejszych wyjazdach do Egiptu towarzyszyli mu inni Polacy:
Karol Hadaczek (1873-1914), profesor Uniwersytetu
Lwowskiego oraz Tadeusz Wałek.
Tadeusz Smoleński (1884 – 1909) jeden z pierwszych polskich
egiptologów. Wyjechał do Egiptu w 1904r., przyjęty życzliwie
przez dyrektora Service des Antiquités, Gastona Maspero, odbył
u niego studia i wkrótce osiągnął wybitne rezultaty. Kierował
pracami wykopaliskowymi w Górnym Egipcie. Jako pierwszy z
Polaków przetłumaczył na język ojczysty baśnie, wydane pod
tytułem „Na dworze Cheopsa”. W 1909r. był Sekretarzem
Komitetu organizacyjnego II Międzynarodowego Kongresu
Archeologów Klasycznych w Kairze. W tym samym roku zmarł
na suchoty w Krakowie. W testamencie pisał: „Niech nikt nie
zapomina o niedoli kraju; niech, strzegąc się występku
znieprawienia, spełnia wytrwale obowiązki sumienia w sprawie
publicznej nauką i cnotą”. Piękne wspomnienia o nim, w formie
nekrologu, napisał Gaston Maspero.
Ignacy Domeyko (1802 – 1889) inżynier górnik, mineralog i
geolog, wychowanek Uniwersytetu Wileńskiego, filomata,
przyjaciel Adama Mickiewicza, który w trzeciej części dramatu
„Dziady” umieścił Domeykę pod postacią Żegoty. Jako
uczestnik powstania listopadowego na Litwie Domeyko musiał
emigrować z kraju. W Paryżu ukończył Ecole des Mines jako
inżynier górnik. W 1838r. wyjechał do Chile, gdzie zasłużył się
dla rozwoju nauki i szkolnictwa wyższego. Badania i opisy
nowych minerałów przyniosły mu światową sławę. Do końca
życia utrzymywał więź ze swoją ojczyzną, którą odwiedził w
1884r.
Imieniem Domeyki nazwano w Chile: minerał – domeykit,

małża – Nautilus Domeykus, amonit chilijski – Amonites
Domeykanus, pasmo gór w Andach – Cordillera de Domeyko,
miasteczko, ulicę w Santiago – Calle de Dmeyko.
Jelski Konstanty (1837 – 1896) badał Peru i Gujanę, gdzie
przebywał jako aptekarz w szpitalu marynarki francuskiej. W
1868r. zaangażował się do kolekcjonowania fauny
południowoamerykańskiej. W latach 1875 – 79 był kustoszem
Muzeum Raimondiego w Limie, a w 1880 został kustoszem
Muzeum Akademii Umiejętności w Krakowie.
Jan Sztolcman (1854 – 1928) w latach 1875 – 1881 zbadał
faunę i wybrzeże Peru oraz dotarł w okolice źródeł Amazonki a
w 1882r. wyruszył razem z Siemiradzkim do Ekwadoru. Odbył
też wyprawy do Egiptu i Sudanu. Bogate zbiory Jelskiego i
Sztolcmana miały wielkie znaczenie naukowe. Stanowiły cenny
materiał badawczy dla zoologów krajowych i zagranicznych. W
zbiorach tych było 60 gatunków ptaków zupełnie nie znanych.
Jan Kalinowski przez 13 lat gromadził cenne zbiory w Brazylii i
w Peru (m. in. zebrał 495 gatunków ptaków dla muzeum
warszawskiego). Zmarł w Brazylii podczas II wojny światowej.
T. Chrostowski, ornitolog – odbył trzy samodzielne wyprawy do
Brazylii (1910, 1913 i 1921r.) W trzeciej towarzyszyli mu T.
Jaczewski i S. Borecki.
Później wyprawy naukowe odbywali: w 1923 S. Tenenbaum do
Parany po zbiory zoologiczne; 1926 – 1928 Michalina Isaakowa,
żona polskiego entomologa, która zebrała okazy 15 tys.
egzotycznych owadów; 1933-34 wyprawa W. Roszkowskiego i
J. Nasta na statku „Dar Pomorza” gromadząca zbiory fauny
morskiej, słodkowodnej i lądowej.
Nie można zapomnieć o pisarzu i podróżniku Arkadym
Fiedlerze, który od 1927r. zwiedził wiele krajów Ameryki
Południowej i Północnej oraz Afryki. W Ameryce Południowej
również gromadził zbiory ornitologiczne dla muzeów
europejskich, polował na zwierzęta a także oswajał je i
obserwował. Napisał i wydał wiele reportażowych powieści
podróżniczych.

Na wszystkich kontynentach i we wszystkich dziedzinach nauki
można znaleźć ślady dzielnych polskich naukowców i
odkrywców, którzy nie ustępując innym narodom, a często w o
wiele trudniejszych warunkach dawali wkład w rozwój nauki
światowej.

Bibliografia:
1. W. Słabczyński „Polscy podróżnicy i odkrywcy”; PWN,
Warszawa 1973
2. M. Iłowiecki „Dzieje nauki polskiej”; Wyd. Interpress,
Warszawa 1981

Wygenerowano: 13-07-2003 07:17:40