Postkolonializm

Postkolonializm – zbiorczy termin szeregu teorii filozoficznych i literaturoznawczych obejmujących zagadnienia związane z
dziedzictwem europejskich potęg kolonialnych i dekolonizacją w drugiej połowie XX wieku.

W rozumieniu literaturoznawczym postkolonializm to krytyczna analiza literatury tworzonej w krajach, które były lub są koloniami
innych krajów, literatury pisanej przez mieszkańców państw kolonizujących lub byłych kolonii. Postkolonialna literatura zajmuje się
problematyką rozwijania tożsamości narodowej w skolonizowanych społeczeństwach, różnicami i wzajemnymi wpływami
kulturowymi między światami kolonizatorów i narodów podbitych, wreszcie, stosunkami byłych kolonii i byłych potęg
kolonialnych.

Postkolonializm jako badania nad literaturą postkolonialną rozwinął się w latach 70. XX wieku; za jego twórcę uważa się Edwarda
Saida (praca Orientalizm). Inne ważne teoretyczne pozycje to:

* Benita Parry: Delusions and Discoveries
* Kwame Nkrumah: Consciencism
* Frantz Fanon: Black Skin, White Masks
* Frantz Fanon: The Wretched of the Earth (Wyklęty lud ziemi, Warszawa 1985)
* Albert Memmi: Portrait du colonisé, précédé du portrait du colonisateur (ang. The Colonizer and the Colonized)
* Homi Bhabha: The Location of Culture
* Aimé Césaire: Discourse on Colonialism
* Gayatri Chakravorty Spivak: The Post-Colonial Critic

Ewa Thompson opisuje współczesną Polskę i inne kraje post-sowieckie używając pojęcia postkolonializmu. Narzędzi tych dla opisu
Polski używa także Maria Janion, np. w Niesamowitej Słowiańszczyżnie.

•

Nazwa postkolonializm, jako określenie konkretnej postawy metodologicznej pojawiła się w l. 80. i 90. ΧΧ wieku, pod

wpływem 4 dzieł krytycznych:

1)

In Other Worlds (1987) Gayatri Chakarowsky Spivak (ur.1942)

2)

The Empire Wites Black (1989) Bila Ashcrofta (ur 1946)

3)

Nation and Narration Homi K. Bhabhy (ur 1949)

4)

Culture and Imperializm (1993) Edwarda W. Saida (ur 1935)

↓

Ich wspólnym celem było: a) podanie w wątpliwość uniwersalistycznych roszczeń kultury zachodniej; b) odsłonięcie

filozoficznych i kulturowych przesłanek uniwersalizmu zachodniego

→ uniwersalizm Zachodu:

hegemon – Zachód – może być źródłem problemów - zarzuty względem cywilizacji Zachodu o uzurpowanie sobie prawa by

występować „w imieniu społeczności światowej”), które wynika z (niesłusznego) przekonania o uniwersalizmie zachodniej

kultury (sam „uniwersalizm” jest wymysłem Zachodu). W wyniku presji Zachodu, źródłem której jest to nieuzasadnione

poczucie własnej wyższości, powstają konflikty z innymi cywilizacjami, a zwłaszcza z tymi, które znajdują się w fazie

„przebudzenia”. Za konkretne kwestie sporne uznaje się:

☺dążenie Zachodu do utrzymania swojej przewagi militarnej,

☺(niepotrzebne) dążenie do upowszechnienia swoich wartości

☺ (uzasadnioną) ochronę integralności zachodnich społeczeństw w obliczu narastającej fali imigracyjnej.

•

Badanie postkolonialne :

→ można traktować jako subdyscyplinę badań kulturowych

→ zajmują się analizą wyobrażeń świata konstruowanych z imperialnego (dominującego politycznie i kulturowo) punktu

widzenia

Imperializm - praktyka, teoria oraz postawy dominującego centrum panującego nad odległym terytorium.
Naturalną konsekwencją imperializmu jest kolonializm – zasiedlanie i podbój kulturowy owych terytoriów.

1

•

Perspektywa imperialna:

→ świat widziany z tej perspektywy, to świat skolonizowany przez Europę

↓

W b. p. krytyce zostaje poddany sposób, w jaki europejskie mocarstwa kolonialne (zwłaszcza Anglia i Francja) tworzyły

wartościujące przedstawienia podległych im kultur i w jaki sposób ustalały relacje miedzy centrum a peryferiami

•

Rychło pojecie dyskursywnej dominacji zostało rozszczepione na wszelkie relacje miedzy kolonizatorami i kolonizowanymi,

w związku z czym do grupy kolonizowanych zaczęto zaliczać wszystkie grupy płciowe i etniczne, pozbawione kulturowej

samodzielności, zmarginalizowane i poddane kulturowej opresji

→ !UWAGA! JAKO, ŻE ROZMAITE KULTUROWE MNIEJSZOSCI ZACZĘŁY TWORZYĆ FORMY OPORU WOBEC

AGRESYWNEJ DOMINACJI POLITYCZNEJ, PŁCIOWEJ I RASOWEJ , POSTKOLONIALIZM OZNACZA TAKŻE

NIEZGODE NA BIERNOSĆ WOBEC KULTUROWEJ PRZEMOCY, SYMBOLIZOWANEJ PRZEZ NIEISENIEJACE JUŻ

IMPERIA.

•

POCZATKI KRYTYKI POSTKOLONIALNEJ

→ l. 60. i 70. – państwa należące do europejskich imperiów walczą o niepodległość

☺ koniec panowania Francji w Indochinach

☺ wojna w Algierii

☺ kryzys kolonializmu afrykańskiego

☺ detronizacja króla Faruka w Egipcie

→ TEKST ZAŁOŻYCIELSKI POSTKOLONIALIZMU – krytyka kolonializmu

☺ Frantz Fanon Wyklęty lud Ziemi (1961)

Frantz Fanon (ur. 20 lipca 1925, Martynika - zm. 6 grudnia 1961, Bethesda, Stany Zjednoczone) - wnuk
czarnego niewolnika, lekarz psychiatra, pisarz i działacz polityczny. Być może jeden z najważniejszych XX-
wiecznych myślicieli w kwestiach dekolonizacyjnych i psychopatologii kolonizacji. Jego prace inspirują
antykolonialny ruch wyzwoleńczy od ponad czterech dekad.

Z wyboru Algierczyk, uczestnik walk o wyzwolenie Algierii. Zmarł na białaczkę.
Prace :
* Peau noire, masques blancs (1952);
* L'An V de la révolution algérienne (1959); przekład polski: Algieria zrzuca zasłonę, tłum. Zygmunt
Szymański, Iskry, Warszawa 1962;
* Les Damnés de la terre (1961; przekład polski: Wyklęty lud ziemi, tłum. Hanna Tygielska,
Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1985);
* Pour la révolution africaine (1964).

→ Fanon w latach 1954-1962 przebywał w Algierii – obserwował z bliska proces rozpadu systemu kolonialnego

↓

Jako marksista i przybysz z kolonii, widział ścisły związek między konfliktami rasowymi a klasowymi

→ choć wiedział doskonale, że kolonializm opiera się na kulturowych (rasistowskich) przesłankach

↓

Mimo to utrzymywał, że wyzysk Trzeciego Świata przez metropolie opiera się głównie na walce klas

↓

Brak rewolucji klasowej miał doprowadzić do pozornego tylko wyzwolenia kolonii spod panowania dawnych kolonizatorów,

którzy pozostawiliby po sobie ekonomicznych kontynuatorów – wykształconych w Europie kapitalistów, konserwując w ten

sposób klasowe status quo .

2

Status quo (łac.) – termin prawniczy stosowany również szerzej, oznaczający obecny, niezmieniony stan rzeczy.
Przeciwieństwo Status quo ante – dawniejszego stanu rzeczy.

•

Inne ujęcie krytyki kolonializmu

☺ najbardziej wpływowa ksiązka w badaniach postkolonialnych – Orientalizm (1978) Edwarda Saida.

Orientalizm – Edward W. Said podaje 4 różne definicje tej kategorii.
1) orientalizm jest sposobem badania określonego regionu geograficznego ze szczególnym uwzględnieniem
jego języka i kultury. Każdy, kto zajmuje się tym obszarem geograficzno – kulturowym, jest nazywany
orientalistą.
2) orientalizm jest pewnym sposobem myślenia opartym na ontologicznym i epistemologicznym rozróżnieniu
między Wschodem a Zachodem.
3) orientalizm jest systemem myślenia, który prowadzi do unieważnienia Wschodu jako obszaru zainteresowań
badaczy kultury (ta definicja odsyła do dyskursywnych mechanizmów wykluczenia i marginalizacji).
4) orientalizm jest korporacyjna instytucją (corporate institution), której celem jest opisywanie, analizowanie i
propagowanie kultury Wschodu.

→ teza kulturowa o kształtowaniu percepcji przez dyskurs

☺ Orient, czyli Wschód jako przedmiot badan językoznawców, archeologów, historyków, pisarzy, polityków, zajmujących się

od wieku ΧVІІІ jego intensywnym opisywaniem jest WYNALAZKIEM A NIE OBIEKTYWNI ISTNIEJACA

RZECZYWISTOSCIĄ, PODDAWAN ANEUTRALNEJ DESKRYPCJI.

☺ orientalizm ( dyskurs na temat orientu) nie mówi nic o samej rzeczywistości, lecz ustanawia wartościującą ramę, w której

pojawiające się fakty zostają natychmiast nasycone uprzedzeniami o fantazjami

☺ Said podąża śladami Foucalta i jego teorii łączącej ściśle wiedze z władzą

→ Wiedza na temat Orientu okazała się dyskursem na usługach władzy zachodnich imperiów, których stosunek do Wschodu był

dwuznaczny (Said opisuje to w serii drobiazgowych analiz historycznych):

1)

Wschód jako gorszy, Inny, traktowany jako naturalny obiekt podboju, nad którym trzeba roztoczyć kontrolę

2) Inny fascynował i niepokoił swoja egzotyczna tajemniczością, która trzeba oswoić za pomocą swojskich obrazów i

przedstawień

↓

Temu podwójnemu celowi miał służyć właśnie orientalizm

a) jako dyskurs niweczący różnicę miedzy Wschodem a Zachodem;

b) jako WIELKA NARRACJA uzasadniająca imperialne roszczenia Zachodu do nadzorowania kultur niewyemancypowanych

Hegemoniczna historiografia – zespół narracji historycznych (również historycznoliterackich) prezentujących
wydarzenia danego kraju (albo literaturę danego obszaru geograficznego) z perspektywy kolonizatorów.

→ ! ! ! związek dyskursu z władzą i percepcją jest podwójny ! ! !

1) dyskurs wytwarza obrazy rzeczywistości , dzięki którym władza uzasadnia swoje roszczenia

2) władza wpływa na kształt dyskursu

↓

Teza ta w odniesieniu do literatury, która podobnie jak orientalistyka, jest częścią dyskursu orientalistycznego, pokazuje, że

ANGIELSKA POWIEŚĆ MODERNISTYCZNA (CONRAD, HARDY, JAMES): A) UTWIERDZA KULTUROWE

STWREOTYPY (CONRAD); B) MILCZĄCO UZASADNIA IMPERIALNE PANOWANIE

3

•

PRZYKŁAD STRATEGII MILCZĄCEGO UZASADNIANAIA IMPERIALNEGO PANOWANIA

→ Mansfield Park

Jane Austin,

analizowana prze Edwarda Saida

☺ tytułowa posiadłość w Anglii – własność sir Thomasa Bertrama - ukazana jako obraz wzorcowej, bezkonfliktowej

cywilizacji porządku, faktycznie finansowana za pieniądze przynoszone przez inną posiadłość – na Karaibach, utrzymującą

się z plantacji cukrowych i niewolniczej pracy (zniesionej dopiero w l. 30. XІX wieku)

↓

Główny bohater ustanawia porządek w angielskiej posiadłości tak, jak czyni to za oceanem

↓

W ten sposób staje się implicytną, bo niedopowiedzianą wprost - FIGURĄ KOLONIZACJI

Kanon – dominujący model literacki, który powstaje poprzez odrzucenie literatury regionalnej, jego funkcją jest
wyznaczanie standardów językowych i kulturowych dla obszarów podporządkowanych imperialnemu państwu.

LITERATURA I OPRESJA

•

Z punktu widzenia badan postkolonialnych literatura jest stronniczką imperialnej polityki kolonizacji, ponieważ produkuje i

utrwala kulturowe stereotypy krajów i kultur kolonizowanych - 2 przykłady Szekspir i Conrad

1 ) Burza

Szekspira

•

Napisana pod wpływem fascynacji Szekspira doniesieniami z Nowego Świata

•

Wiele szczegółów z dzieł podróżników i kolonistów

•

Akcja na tajemniczej wyspie Morza Śródziemnego

•

Za pomocą Wergiliusza i dramatu elżbietańskiego maskuje kulturowo –historyczny wymiar tekstu, z którego przebija

retoryka europejskiej dominacji nad kolonizowanymi krajami

•

Prospero – to nie tylko książę, ale i potężny czarnoksiężnik; jego siły pozwalają obłaskawić naturalne żywioły i

podporządkować sobie rdzennych mieszkańców

•

Dwuznaczność sztuki Szekspira →

za jej pomocą dochodzi do usprawiedliwienia kolonizacji

Prospero – uciskający kolonizator

Kaliban – uciskany kolonizowany

•

Dzięki magii i wiedzy zdobywa uznanie

czytelnika – wiedza staje się narzędziem

kulturowej dominacji

•

Zabiera wyspę Kalibana i czyni z niego

niewolnika

•

Uważa, ze Kaliban zasłużył sobie na los

niewolnika, bo jest nieedukowanym

dzikusem

•

Lubieżny i pijany potwór – zasługuje na

nędzny los; jak stworzenie wyjęte spod

zbawiennego wpływu cywilizacji

•

Nie jest wdzięczny za naukę języka, teraz

umie przeklinać

•

Użyteczne narzędzie skutecznego panowania

kolonialnego - drew przyniesie, rozpali

ogień…

•

Kultura w Burzy jest wyłącznie po stronie Prospera – utożsamiona z symboliczną przemocą wywieraną na innych, którym

odbiera się prawo do bycia sobą i narzuca obcy standard ( język zachodni)

•

Kolonizacja jest oparta na wyzysku – kolonizowani swoją niewolnicza pracą muszą ją podtrzymywać

•

Koloniści zajmują podwójna pozycję – 1) jako kulturowi wybawcy narzucają własne obyczaje i rytuały ; 2) jako nieugięci

władcy posługują się swoimi uczniami jako niewolnikami

•

Zadanie lektury postkolonialnej względem Burzy Szekspira:

☺ odsłonięcie dwuznaczności utworu

4

☺ działalność polityczna, która doprowadziłaby Kalibana (symbol kolonizowanych) do wyzwolenia spod panowania opresywnej

kultury

•

Jednym ze sposobów jest interpretacja sztuki maskującej polityczna dominację państwa imperialnego nad barbarzyńska

innością

•

Rozszyfrowanie władzy Prospera oraz wychwycenie akcentu Kalibana

2) Jądro ciemności (1902) Josepha Conrada

•

Przyczyniło się do politycznej supremacji imperialnej Anglii

•

Sprzeciw wobec perspektywy zarysowanej prze Conrada – esej nigeryjskiego pisarza i wykładowcy prof. Chinka Achebe An

Image of Africa: Racism In Conrad „Heart of Darkness” - ogłoszony po raz pierwszy w r. 1977, jeden z najważniejszych

tekstów dla badań postkolonialnych

↓

Achebe pyta: czy wybitne dzieło literackie, które przedstawia nieludzko innych ludzi tylko dlatego, że należą oni do innej,

gorszej rasy, może być dziełem wielkim?

↓

Odpowiedz brzmi: NIE!!!!!!!!!!!!!!!!!!!

↓

Dlaczego: 1) z powodu rasizmu; 2) za pomocą literackich środków wyrazu zostaje utrwalona kolonialna wizja świata, wedle

której czarni mieszkańcy Afryki NIE SĄ LUDŻMI, BO NIE NALEZĄ DO ZACHODNIEJ KULTURY → to właśnie równanie:

kultura zachodnia = człowieczeństwo, stoi u podstaw kolonialnego światopoglądu

•

U Conrada Afryka to metafizyczne pole bitwy, pozbawione rozpoznawalnego człowieczeństwa, na które Europejczyk wkracza

ku własnej zgubie

•

Afryka traktowana jako wyraz europejskiego pragnienia, by wszystko, co niższe, trzymać na dystans, który utrwalałby

przekonanie o wyższości kultury zachodniej nad reszta świata

↓

Dlatego Conrad określony jest jako dostarczyciel wygodnych mitów

•

Całkowite niezrozumienie dla tego, co odmienne od europejskich standardów kultury i zachowania

•

Natychmiastowe wartościowanie skonstruowanej opozycji : my = normalni , oni = obłąkani; my = normalni, oni = brzydcy

•

Przerażenie z powodu jakiegokolwiek powinowactwa z nienormalnymi dzikusami

•

Opowieść Marlowa: wyparcie możliwego pokrewieństwa miedzy człowiekiem zachodu a mieszkańcem Afryki

•

Afryka jako prehistoryczna planeta – dzikusom odbiera się historię; która przynależy tylko ludziom zachodu

↓

Albert Memmi (The Colonizer and the Colonized, 1957) : najpoważniejszy cios, jaki otrzymał kolonizowany, polegał na usunięciu go

z historii

CZY INNI POTRAFIA MÓWIĆ?

•

Badacze postkolonialni podkreślają podobieństwo między modernizmem literackim, kolonializmem i strukturalizmem →swoje

poglądy wpisują w ramy postmodernizmu i poststrukturalizmu

•

Pojecie inności jako wspólny mianownik

•

Inność w dyskursie postmodernistycznym:

1) watek epistemologiczny: analityka inności, to co osobliwe i lokalne jest obłaskawione, zrozumiałe i podporządkowane jurysdykcji

podmiotu. Z epistemologicznego punktu widzenia inność nie ma prawa istnieć, gdyż dla rozumu (tradycja kartezjańska) to, co

5

niezrozumiale, zagraża jego istnieniu które polega na maksymalnym poszerzaniu przestrzeni zrozumiałości regulowanej prawami

narzuconymi prze podmiot

2) etyczny – jak przedstawić to, co zostało usunięte pod powierzchnia przejrzystego dyskursu? - Gayatri Chakarovsky Spivak –

etyczny cel badan postkolonialnych określa jako doświadczenie niemożliwego, ponieważ etyczne przedstawienie świata uciśnionego

możliwe jest tylko wtedy, gdy towarzyszyć mu będzie świadomość nieadekwatności samego przedstawienia.

↓

Komplikacja krytyki postkolonialnej (podobnie robi Homi Bhabha) - sama natura dyskursu czyni z zaangażowanego intelektualisty

współwinnego w nieustannym kształtowaniu Innego jako cienia naszego Ja

↓

Nawet najszczersze chęci, by użyczyć głos milczącym z konieczności mniejszościom, nie mogą przesłonić elementarnego faktu, że

dyskurs postkolonialny często sam powtarza to, przeciwko czemu występuje, z tego powodu, ze sam jest dyskursem.

6

7

8