Nazwy związków i substancji chemicznych

Adsorbenty – ciała o wysokim stopniu rozproszenia mające dużą powierzchnię
zewnętrzną (nieporowate) lub wewnętrzną (porowate), na której następuje adsorpcja
substancji z gazów do roztworów.

Aerozole – zawiesiny kropelek (lub cząstek) związków (przeważnie pestycydów)
chemicznych i biologicznych w powietrzu lub w gazach (np. mgła, zarodniki grzybów,
różne pestycydy, dym itp.). Rozróżniamy m.in. aerozole: kondensacyjne, dyspersyjne,
freonowe.

Akarazydy – środki chemiczne do niszczenia pasożytów roślin.

Akryl – bezbarwna przezroczysta masa plastyczna, z ktorej wyrabia się szkła okularowe.

Aldehydy – związki organiczne powstające z niektórych alkoholi przez ich utlenienie w
obecności katalizatorów. Charakterystyczna grupa – CHO

3

.

Algicydy – substancje chemiczne stosowane do zwalczania chwastów w zbiornikach
wodnych.

Alkalia – bardzo mocne zasady mające właściwości żrące.

Alkaloidy – różnorodne związki organiczne pochodzenia roślinnego o charakterze
zasadowym, działające trująco na układ nerwowy.

Alkany – parafiny – węglowodory nasycone, acykliczne.

Alkeny – olefiny – węglowodory nienasycone, acykliczne.

Alkohole – związki organiczne, pochodne węglowodorów, w których jeden lub kilka
atomów wodoru zastąpiono grupami wodorotlenowymi – OH (z wyjątkiem fenoli).

Alkozole – roztwory koloidowe, w których fazą rozpraszającą jest alkohol.

Alniko – stop lub spiek proszków aluminium, niklu, kobaltu, miedzi i żelaza, stosowany
do wyrobu magnesów trwałych.

Alund – krystaliczny tlenek glinu otrzymywany sztucznie przez wypalanie boksytu w
piecu elektrycznym, stosowany do wyrobu krążków szlifierskich i tygli ogniotrwałych.

Ałuny – uwodnione podwójnie siarczany stosowane do barwienia, garbowania.

Amalgamaty – stopy rtęci, czasem w zwykłych warunkach, np. zetknięcie się rtęci ze
złotem, powoduje natychmiastowe jego rozpuszczenie.

Amfijony – indywidua chemiczne tworzące się wskutek wewnątrzcząsteczkowej
wymiany protonu, przechodzące w roztworach kwaśnych w kationy, a w zasadowych w
aniony (np. glicyna NH

2

CH

2

COOH tworzy amfijon

+

NH

3

CH

2

COO

–

).

Amfolity – substancje zawierające w cząsteczce zarówno grupy kwasowe jak i
zasadowe, indywidua chemiczne zdolne, w zależności od warunków reakcji do
przyłączenia bądź odłączenia protonów. Najprostszym amfolitem jest woda.

Aminokwasy – związki zawierające grupę (lub grupy) karboksylową (kwasową) i grupę
(lub grupy) aminową (zasadową). Niektóre z nich to:

Alanina
Arginina
Asparagina
Cysteina
Cytrulina
Fenyloalanina
Glicyna
Glutamina
Histydyna
Homoseryna

Analeptyki – środki cucące – substancje należące do środków przeciwko zaburzeniom
układu krążenia, zwiększające pobudliwość ośrodkowego układu nerwowego (kamfora,
kardiamid, kardiazol, kofeina, lobelina, strychnina).

Antracyt – gatunek węgla kamiennego, błyszczący o połysku metalicznym, bogaty w
pierwiastek C (92 ÷ 98%), trudno zapalny, spala się bezdymnym płomieniem.

Antybiotyki – związki organiczne, zwykle o skomplikowanej budowie, wytwarzane przez
bakterie, grzyby, glony i porosty lub otrzymywane sztucznie drogą syntezy.

Antypireny – substancje dodawane do tworzyw sztucznych zapobiegające ich zapalaniu
się.

Antywitaminy – analogi witamin, substancje działające antagonistycznie do witamin.
Powodują zakłócenia w metaboliźmie lub w działaniu witamin z racji podobieństwa
strukturalnego, np. dikumarol, betacetylopirydyny.

Azeotropy – mieszaniny ciekłe mające w stanie równowagi jednakowy skład fazy ciekłej
i gazowej. Podczas destylacji azeotropów otrzymuje się kondensat o tym samym
składzie co ciecz wyjściowa.

Babbit – stop łożyskowy cyny lub ołowiu m.in. z antymonem i miedzią, używany do
wylewania panwi łożysk.

Bertolidy – ciała stałe będące związkami chemicznymi zajmującymi pozycję przejściową
między związkami o składzie ściśle stechiometrycznym (daltonidami) a roztworami
stałymi.

Bezwodniki – związki chemiczne, które powstają z połączeń uwodnionych
(zawierających cząsteczkę H

2

O) po odszczepieniu cząsteczek wody. Nieorganiczne –

najczęściej tlenki niemetali, które przez przyłączenie wody przechodzą w kwasy.
Organiczne – połącznie rodników za pomocą tlenu.

Białka – podstawowe składniki wszystkich organizmów. Niektóre są materiałem
budulcowym organizmu, inne kierują przemianą materii (enzymy, hormony).

Biolity – skały osadowe pochodzenia organicznego.

Biozy – dwucukry – najpospolitsze i najprostsze cukry złożone, powstałe przez
kondensację dwóch cząsteczek cukrów prostych (menoz), np. cukier mleczny, trzcinowy,
słodowy.

Bituminy – różnorodne naturalne substancje chemiczne stanowiące mieszaninę
węglowodorów, powstające ze szczątków organicznych w wyniku długotrwałych
procesów geologicznych. Należą tu: gaz ziemny, ropa naftowa, asfalt, ozokeryt a także
sztuczne – smoła węglowa i pak.

Bufory – mieszaniny, roztwory słabej zasady i soli tej zasady z mocnym kwasem lub
słabego kwasu i jego soli z mocną zasadą. Utrzymują stałą kwasowość roztworu bez
względu na swoje stężenie.

Cerezyna – oczyszczony wosk ziemny (ozokeryt), używana do wyrobu świec, pasty do
butów, politury.

Chlorowce – halogeny – pierwiastki fluor, chlor, brom, jod z wodorem tworzą
chlorowodory, które rozpuszczone w wodzie dają kwasy – z metalami tworzą sole.

Cukry – sacharydy, węglowodany – szeroko rozpowszechniona w przyrodzie grupa
wielowodorotlenowych aldehydów (aldozy) i ketonów (ketozy) oraz ich pochodnych
(dezoksycukry, aminocukry, uronowe kwasy) występujących jako cukry proste,
monosacharydy i wielocząsteczkowe polisacharydy.

Cyklamat – sól kwasu cykloheksylo–sulfaminowego, przypominająca smakiem cukier,
słodsza około 30 razy od cukru spożywczego, nie mająca wartości odżywczej –
stosowana jako sztuczna substancja słodząca.

Daltonidy – ciała stałe, związki chemiczne krystaliczne o składzie ściśle
stechiometrycznym.

Degras – mellon – uboczny produkt tłuszczowego garbowania skór lub sztucznie
utleniony tran.

Depolaryzatory – substancje usuwające produkty reakcji elektrochemicznych
gromadzące się w pobliżu elektrod w czasie pracy ogniwa.

Depresator – dodatek do oleju smarowego, napędowego i opałowego obniżający ich
temperaturę krzepnięcia.

Detergenty – syntetyczne produkty o własnościach myjących i zwilżających, nie
zawierające mydła.

Detonatory – inicjatory – materiały wybuchowe inicjujące. Substancje wybuchowe
wyjątkowo wrażliwe na działanie bodźców mechanicznych, elektrycznych lub działanie
płomienia, np. piorunian rtęciowy Hg(CNO)

2

, azydek ołowiu Pb(N

3

)

2

, dinol, tetrazen,

acetylenek miedziawy.

Dimer – produkt połączenia się takich samych cząsteczek (monomerów) ze sobą,
pierwszy etap polimeryzacji.

Dulcyna – C

9

H

12

O

2

N

2

– biały krystaliczny proszek rozpuszczalny w wodzie, około 250

razy słodszy od cukru trzcinowego.

Duran – gatunek trudno topliwego szkła, o małej rozszerzalności i dużej odporności na
działanie chemikaliów, stosowany jest do wyrobu naczyń laboratoryjnych.

Dym – zawiesina bardzo drobnych cząstek stałych w gazie.

Dziegieć – produkt suchej destylacji drewna lub kory drzew liściastych (zwłaszcza kory
brzozowej). Brunatnoczarna, lepko–gęsta ciecz o charakterystycznym zapachu, słabo
rozpuszczalna w wodzie.

Egzotoksyny – jady pozakomórkowe wytwarzane przez bakterie.

Elektrolit – roztwór, który przewodzi prąd elektryczny lub substancja, która w wodnym
roztworze przewodzi prąd elektryczny. Zaliczamy tu kwasy, mocne zasady i sole lub ich
roztwory wodne.

Emulgatory – substancje ułatwiające tworzenie się emulsji i nadające jej trwałość.

Emulsja – mieszanina dwóch lub więcej nie rozpuszczających się wzajemnie cieczy,
przy czym jedna ciecz jest rozproszona w postaci cząstek koloidowych w drugiej, np.
mleko.

Enzymy – fermenty – substancje naturalne spełniające rolę katalizatorów żywej komórki
(biokatalizatory), nieodzowne do życia. Kierują przemianą materii w organizmie.
Substancje przez nie przekształcone nazywa się substratami. Niektóre z nich to:

Aminopeptydazy

Karboksylazy

Penicylaza

Amylaza

Katalaza

Pepsyna

Arginaza

Lipazy

Transaminazy

Esterazy

Lizozym

Trypsyna

Histydaza

Nukleozydaza

Ureaza

Estry – substancje organiczne, które w sposób najprostszy otrzymuje się z kwasów i
alkoholi przez odjęcie wody; tłuszcze są estrami kwasów tłuszczowych i gliceryny.

Eutektyk – charakterystyczna mieszanina krystaliczna dwóch lub więcej substancji,
która wydziela się podczas chłodzenia roztopionej mieszaniny tych substancji.

Faktysa – produkt reakcji olejów roślinnych z siarką w temperaturze 130 – 170

o

C z

przedmuchiwaniem powietrza. Stosuje się ją jako dodatek do mieszanek gumowych.

Fumiganty – środki owadobójcze i grzybobójcze działające w fazie gazowej.

Fuzle – pozostałość po oddestylowaniu alkoholu etylowego z surowego spirytusu.

Galalit – sztuczny róg, jedno z najstarszych tworzyw kazeinowych, stosowany do
wyrobów galanteryjnych.

Garbniki – substancje chemiczne (mineralne lub organiczne) wiążące się z kolagenem
(białkiem) skóry, mające zdolność garbowania.

Getery – substancje wykazujące duże zdolności do pochłaniania gazów.

Glutyna – produkt długotrwałego działania wrzącej wody na kolagen. Bezpostaciowa
masa pęczniejąca w zimnej wodzie, z gorącą wodą tworzy liofilowy roztwór koloidowy,
zastygający w postaci galaretowego żelu.

Gudron – ciekła pozostałość po destylacji próżniowej ropy naftowej; w wyniku dalszego
przerobu otrzymujemy z gudronu benzynę i inne paliwa płynne.

Guma – produkt wulkanizacji kauczuku naturalnego, syntetycznego lub ich mieszanin,
odznaczający się zdolnością dużych odwracalnych odkształceń (do 1000%).

Hemikoloidy – półkoloidy – substancje, które w określonym rozpuszczalniku tworzą
roztwory zawierające obok cząsteczek lub jonów również cząsteczki koloidalne – micele.

Heterocykliczne związki – organiczne związki cykliczne zawierające w pierścieniu obok
atomów węgla jeden lub kilka atomów innych pierwiastków wielowartościowych (np.
furan, tiofen, pirol, pirazol, tiazol, pirydyna, pirazyna).

Homologi – związki należące do jednej grupy chemicznej.

Hydrolit – nazwa techniczna wodorku wapniowego (CaH

2

).

Inhibitor – katalizator ujemny – katalizator, który powoduje zmniejszenie szybkości
reakcji chemicznej.

Izotopy – atomy o tej samej liczbie protonów (należące do tego samego pierwiastka), ale
o różnej liczbie neutronów, a w związku z tym o różnej masie. Większość pierwiastków
chemicznych występuje jako mieszanina izotopów, co tłumaczy dlaczego masy atomowe
nie stanowią całkowitych wielokrotności jednostki względnej masy atomowej, która
praktycznie odpowiada masie protonu lub neutronu. Chlor składa się z izotopu 35
(75,5%) i izotopu 37 (24,5%). Względna masa atomowa mieszaniny tych izotopów
wynosi 35,453.

Jady – substancje trujące o różnej budowie chemicznej, wytwarzane przez grzyby,
drobnoustroje i zwierzęta. Najmocniejsze ektotoksyny, słabsze to endotoksyny, np.
falloidyna – wytwarzana przez muchomory, akonityna – wytwarzana przez rośliny.

Jodyna – roztwór jodu w alkoholu etylowym – zawiera ok. 3% jodu i ok. 1% jodku potasu
w 95% spirytusie. Stosowana jest jako środek odkażający.

Jonity – wymieniacze jonowe – substancje stałe, najczęściej bezpostaciowe,
porowate, zdolne do wymiany osadzonych na nich jonów na jony z roztworu.

Karotenoidy – lipochromy – czerwone lub żółte barwniki pochodzenia roślinnego,
rozpuszczalne w tłuszczach (karoteny, ksantofile).

Katalizator – substancja, która wpływa na szybkość reakcji na ogół ją zwiększając, a nie
wchodzi w skład produktu końcowego, np. mieszanina wodoru i tlenu (gaz piorunujący)
zapala się już w temperaturze pokojowej, gdy jako katalizatora użyjemy drobno
sproszkowanej platyny. Szybkość reakcji w tej samej temperaturze bez udziału
katalizatora jest tak mała, że nie dochodzi do zapłonu.

Kationy – jony naładowane dodatnio, które podczas elektrolizy wędrują do katody (do
bieguna ujemnego). Ważniejszymi kationami są jony H

3

O

+

, NH+4, jony metali np. K

+

,

Mg

2+

, Fe

3+

.

Kaustobiolity – z gr. kaustos = palny + bios = życie + lithos = kamień – skały i minerały
pochodzenia organicznego: torf, węgiel brunatny i kamienny, antracyt, bituminy, żywice,
ropa naftowa.

Klatrat – nazwa substancji, która w pustych przestrzeniach sieci krystalicznej ma
uwięzione izotopy promieniotwórcze gazów szlachetnych (argonu, ksenonu, najczęściej
kryptonu).

Kleje – substancje stosowane do łączenia różnorodnych materiałów. Rozróżnia się kleje
pochodzenia naturalnego (obecnie coraz mniej stosowane) i syntetyczne.

Koagulant – środek chemiczny, sól nieorganiczna (np. siarczan glinu lub żelaza)
wywołujący koagulację zanieczyszczeń zawartych w tej wodzie.

Koloidy – rozproszone układy niejednorodne składające się z ośrodka ciągłego (zw.
fazą rozpraszającą) i tzw. fazy rozproszonej, którą stanowią drobne cząstki, cząsteczki
związków wielocząsteczkowych lub asocjaty cząsteczkowe.

Podział koloidów

Faza

rozpraszająca

Faza rozpraszana

gaz

ciecz

ciało stałe

gaz

mieszaniny są zawsze
jednorodne

aerozole, mgła

(gazozole), dym

ciecz

piana

emulsja

zol (lub żel)

ciało stałe

stała piana

stała emulsja

stały zol

Kongo – organiczny barwnik w postaci soli sodowej używany jako wskaźnik (w
roztworach kwaśnych daje barwę niebieskofioletową, w alaklicznych –
czerwonopomarańczową.

Kontakty – specjalnie preparowane substancje służące jako katalizatory reakcji
chemicznych w układach niejednorodnych.

Kopal – żywice pochodzenia naturalnego.

Kopolimer – produkt polimeryzacji mieszaniny dwóch lub więcej monomerów.

Kruszce – rudy – minerały, w szczególności siarczki metali, które służą jako surowce do
otrzymywania metali na skalę techniczną.

Krystalit – ciało stałe o prawidłowej (sieciowej) budowie wewnętrznej, różniące się od
kryształu tym, że ograniczone jest przypadkowymi, nierównymi powierzchniami, a nie
płaskimi ścianami.

Kryształ – ciało stałe o prawidłowej budowie wewnętrznej, fizycznie i chemicznie
jednorodne.

Kryształ ciekły – stan skupienia materii o charakterze pośrednim między cieczą a
ciałem stałym. Ma wszystkie własności cieczy, nie jest jednak izotropowy, lecz
anizotropowy. Tworzy krople nie kuliste, ale w kształcie brył regularnych o silnie
zaokrąglonych krawędziach.

Kumuleny – związki organiczne, w których występują co najmniej dwa wiązania
podwojne bezpośrednio ze sobą sąsiadujące np. allen CH

2

= C = CH

2

.

Kupror – złoto amerykańskie – stop miedzi z aluminium, o złotym kolorze
odznaczający się dobrą plastycznością, lecz stosunkowo małą twardością i małą
wytrzymałością na rozciąganie – używany do wyrobu biżuterii.

Kwasy – pierwotne określenie związków chemicznych zawierających atomy wodoru,
które można wymienić atomami metali, przy czym w wyniku tej wymiany powstają sole i
wodór, np. Mg + H

2

SO

4

= MgSO

4

+ H

2

. Zgodnie z ogólną definicją Brönsteda kwasy są to

substancje, które odszczepiają protony jony H

+

.

Lak – łatwo topiąca się mieszanina kalafonii, szelaku i terpentyny.

Lakmus – naturalny barwnik organiczny, używany w laboratoriach chemicznych w
postaci papierków lakmusowych nasyconych jego roztworem. Pod wpływem kwasów
nabiera koloru czerwonego, a pod wpływem zasad – niebieskiego.

Lanolina – wosk zwierzęcy wydzielany z tłuszczopotu z wełny owczej. Mazista,
jasnożółta, o swoistym zapachu, nierozpuszczalna w wodzie.

Lipidy – ogólna nazwa tłuszczów właściwych oraz substancji tłuszczopodobnych,
nierozpuszczalnych w wodzie, tylko w rozpuszczalnikach organicznych.

Lofiks – kulki sprasowanego naftalenu nasycone pakiem, stosowane do rozpalania w
piecu.

Lód suchy – zestalony dwutlenek węgla, szeroko stosowany w chłodnictwie; przy
normalnym ciśnieniu ma temperaturę –78,5

o

C, nie przechodzi w stan ciekły, lecz

sublimuje odbierając ciepło z otoczenia.

Luminofory – mieszaniny związków nieorganicznych i związki organiczne wykazujące
zdolność do emisji promieniowania elektromagnetycznego w zakresie fal długich –
luminescencję (np. fluorescencję, fosforoscencję).

Ługi – techniczna nazwa roztworów mocnych zasad.

Metabolity – związki chemiczne powstające w organizmach żywych w wyniku przemiany
materii, substraty i produkty reakcji enzymatycznych, często kolejno po sobie
następujących.

Metale – pierwiastki chemiczne, których atomy mogą zastępować ulegające dysocjacji
atomy wodoru w kwasach, tworząc sole.

Mgła – aerozol – drobne kropelki cieczy utrzymujące się w gazie.

Micela – cząstka koloidalna naładowana elektrycznie i otoczona warstwą związanych z
nią cząstek rozpuszczalnika.

Mieszaniny – układy dwóch lub więcej substancji. W odróżnieniu od związków
chemicznych mieszaniny nie mają jednolitej temperatury topnienia ani wrzenia. Składniki
mieszaniny można mieszać w dowolnym stosunku. Rozróżniamy mieszaniny jednorodne
np. mieszaniny gazów, roztwory, stopy), w których wszystkie części dające się
mechanicznie rozdzielić wykazują jednakowe własności i mieszaniny niejednorodne, w
których pozostają nie zmienione charakterystyczne własności składników. Mieszaniny
jednorodne można rozdzielić przez destylację, sublimację i krystalizację. Mieszaniny
niejednorodne rozdziela się przez przesiewanie, osadzanie, sączenie.

Monokryształ – pojedynczy kryształ o strukturze wewnętrznej możliwie bliskiej idealnej.
Większość ciał stałych spotykanych w naturze stanowi zlepek zrośniętych ze sobą
monokryształów.

Monomer – ogólna nazwa związku organicznego, którego cząsteczka dzięki
podwójnemu lub potrójnemu wiązaniu jest zdolna do polimeryzacji lub polikondensacji.
Monomerami są np. styren, chlorek winylu, etylen, butadien.

Mydła – sole wyższych kwasów tłuszczowych naturalnych i syntetycznych, sole kwasów
żywicznych (kalafonii) i kwasów naftalenowych o ogólnym wzorze (R ∙ COO)

–

Me

+

.

Nadciecz – ciecz charakteryzująca się tzw. nadciekłością (nadpłynnością), tzn. bardzo
małą lepkością, bardzo dużą przewodnością cieplną oraz szczególną właściwością
pełzania; nadciecz pełznie po ściankach naczynia, w którym się znajduje i przelewa
przez brzeg tego naczynia; przykładem nadcieczy jest odmiana ciekłego helu (He II)
poniżej określonej temperatury, bliskiej zera bezwzględnego.

Nadtlenki – związki chemiczne zawierające tlen w postaci grupy — O — O —
odznaczające się znaczną aktywnością, łatwo ulegają rozkładowi (niekiedy w sposób
wybuchowy), występują w procesach utleniania.

Niemetale – pierwiastki nie mające własności metalicznych.

Nośnik – kolektor – substancja dodawana do roztworu i strącana z niego w postaci
osadu, na którym współtrącają się oznaczone substancje śladowe.

Odczynnik – substancja reagująca zwykle w roztworze z określonym jonem, rodnikiem
lub związkiem z wytworzeniem charakterystycznego produktu (osad, zabarwienie, woń,
wydzielanie gazu); stosowany w analizie chemicznej do wykrywania lub oznaczania tego
jonu lub związku.

Oligomer – substancja złożona z cząsteczek zawierających niewiele jednakowych lub
różnych jednostek konstytucyjnych (atomów lub grup atomów) – połączonych ze sobą;
cząsteczki oligomerów mają takie rozmiary, że własności fizyczne oligomeru różnią się
zarówno od własności odpowiedniego monomeru, jak i polimeru.

Organozol – zol, w którym fazą rozpraszajacą jest ciecz organiczna.

Organożel – żel, w którym fazą rozpraszającą jest ciecz organiczna.

Osad – bardzo rozdrobnione ciało stałe wydzielające się z cieczy jednorodnej po
dodaniu odczynnika strącającego. Osad tworzy się w roztworach wodnych najczęściej na
skutek przekroczenia iloczynu rozpuszczalności.

Para – stan gazowy substancji w warunkach równowagi fazy gazowej z fazą ciekłą lub
stałą tej substancji. Para może być nasycona, nienasycona, przesycona, sucha,
wilgotna, mokra, ostra i zdławiona.

Parafina – mieszanina stałych węglowodorów nasyconych. Substancja mało
higroskopijna, rozpuszczalna w benzynie, gęstość 0,85 – 0,90 g/cm

3

, temperatura

topnienia 50 – 55

o

C.

Pektyny – złożone mieszaniny związków wielkocząsteczkowych, zaliczanych do
wielocukrów lub ich pochodnych, występujące w roślinach, owocach i jarzynach.

Peptydy – substancje pośrednie między aminokwasami, a bardziej złożonymi związkami
naturalnymi jakimi są białka. Występują licznie w przyrodzie (czerwone ciałka krwi,
mięśnie, wątroba, mocz) i uważane są za końcowe produkty metabolizmu. Rozróżnia się
wśród nich enzymy, hormony, antybiotyki.

Piana – układ dyspersyjny, utworzony ze znacznej liczby pęcherzyków gazu,
oddzielonych stosunkowo cienkimi błonkami cieczy.

Pierwiastek – substancja prosta, której drogą chemiczną nie można rozłożyć na inne
ciała. Zbiór atomów o tej samej liczbie atomowej.

Pirofory – substancje, które w postaci rozdrobnionej zapalają się samorzutnie pod
wpływem powietrza atmosferycznego.

Plastomery – tworzywa sztuczne (np. polistyren, polichlorek winylu, poliamidy) mające
trwałą zdolność przechodzenia w podwyższonej temperaturze w stan plastyczny i nie
ulegające odkształceniu po powrocie do normalnej temperatury – termoplasty.

Pochłaniacze – gettery – substancje, które umieszcza się w przyrządzie próżniowym w
celu wiązania i pochłaniania gazów i par pozostałych po procesie pompowania albo
wydzielających się w czasie pracy przyrządu. Duża zdolność pochłaniania tlenu, tlenku
węgla i innych gazów.

Polimery – organiczne (rzadziej nieorganiczne) związki wielocząsteczkowe zbudowane
z regularnie lub nieregularnie powtarzajacych się ugrupowań atomów o jednakowej
budowie, zwanych merami, połączonych kowalencyjnymi wiązaniami chemicznymi.

Porofory – substancje chemiczne, które w temperaturze pokojowej i w środowisku
obojętnym są trwałe, a w temperaturze podwyższonej (85 – 230

o

C) lub pod działaniem

odpowiednich chemikaliów (nawet wody) rozkładają się z wydzieleniem dużych ilości
produktów gazowych.

Prowitaminy – związki, z których w organizmie tworzą się witaminy, np. karoteny,
ergosterol, cholesterol.

Pseudokwasy – związki organiczne mające zasadniczo charakter obojętny, ale w
odpowiednich warunkach przechodzą w postać kwasową.

Reduktory – wszystkie substancje, które oddają elektrony innym substancjom.

Rezole – żywice termoutwardzalne, produkty kondensacji fenolu z nadmiarem
formaldehydu.

Rodentycydy – substancje (środki) chemiczne zaliczane do pestycydów stosowane do
zwalczania szkodliwych gryzoni.

Rozpuszczalniki – nieorganiczne lub organiczne ciecze, które mogą rozpuszczać ciała
stałe, ciecze lub gazy, to znaczy mogą tworzyć z tymi substancjami mieszaniny
jednorodne. Najbardziej rozpowszechnionym rozpuszczalnikiem jest woda. Do
najważniejszych rozpuszczalników organicznych zaliczamy niektóre; węglowodory,
halogenoalkany, alkohole, etery, ketony, estry, związki siarki. Rozróżniamy
rozpuszczalniki polarne i niepolarne, które nie mieszają się ze sobą.

Roztwory mieszaniny o jednakowym składzie w całej swojej masie (mieszaniny
jednorodne). Zalicza się do nich także roztwory gazu w gazie i ciał stałych w ciałach
stałych. Roztwory w zakresie nasycenia dzielą się na nasycone, nienasycone i
przesycone.

Roztwory buforowe – roztwory mieszanin, których pH (stężenie jonów wodorowych)
niewiele zmienia się po dodaniu ograniczonych ilości kwasu lub zasady.

Roztwory normalne – roztwory zasad, kwasów, soli (także utleniaczy i reduktorów)
zawierające dokładnie 1 mol reagujących cząstek w litrze.

Roztwór mianowany – używany w analizie objętościowej roztwór o znanym stężeniu,
który reaguje z badanym roztworem.

Sadza – proszek z drobnych kryształków grafitu o wielkości 20 – 60Å ,
nierozpuszczalnych w wodzie.

Saletra – nazwa ważnych technicznie azotanów, potasowców i wapniowców.

Saponiny – naturalne substancje wywołujące pienienie się roztworów wodnych.

Scyntylatory – organiczne lub nieorganiczne substnacje bądź ich roztwory, w których
pod wpływem działania promieniowania jonizującego powstają błyski światła tzw.
scyntylacje. Znajdują one zastosowanie w licznikach scyntylacyjnych.

Silikony – grupa krzemoorganicznych związków wielocząsteczkowych, odpornych na
czynniki chemiczne i wysoką temperaturę.

Sintina – związek o własnościach zbliżonych do ropy naftowej, otrzymywany jest w
czasie zgazowywania (częściowe utlenianie) węgla.

Skalenie – minerały najbardziej rozpowszechnione w skorupie ziemskiej.

Skała – naturalny zespół minerałów, będący wynikiem określonego procesu
geologicznego.

Sole – w szerokim pojęciu związki, których sieć krystaliczna składa się z kationów i
anionów. W wąskim znaczeniu są to związki powstające z metali, tlenków i kwasów lub
bezwodników kwasowych. Sole mogą także powstawać bezpośrednio z metali i niemetali
np. 2Na + Cl

2

–› 2NaCl. Rozróżniamy sole obojętne, kwaśne lub zasadowe.

Spiek – półwyrób lub wyrób gotowy otrzymywany z proszków metali przez sprasowanie
w formach pod wysokim ciśneniem i spiekanie kształtek w wysokich temperaturach (2/3
– 4/5 ich temperatury topnienia).

Spiż – stop miedzi, cyny i cynku, często z domieszką innych metali, np. ołowiu, używany
do wyrobu części maszyn, wyrobów zdobniczych – częściej nazywany brązem cynowo–
cynkowo–ołowiowym.

Substraty – substancje, które wstępują w reakcje chemiczne.

Stabilizatory – substancje chemiczne, które dodane w małej ilości zapobiegają
niepożądanym procesom chemicznym.

Stellit – odlewniczy stop kobaltu, chromu, wolframu i molibdenu odznaczający się wielką
odpornością na ścieranie i korozję oraz dużą żaroodpornością.

Steroidy – grupa związków organicznych biologicznie czynnych, do której należą
sterole, kwasy żółciowe, saponiny i hormony płciowe.

Stopy – substancje metaliczne składające się z dwóch lub więcej składników, z których
co najmniej jeden jest metalem. Metal stanowiący największą część masy całkowitej
nazywa się metalem podstawowym, a pozostałe składniki dodatkami stopowymi.

Sykatywa – suszka, związek chemiczny, którego dodatek przyspiesza schnięcie
wyrobów lakierniczych.

Sylity – sility – spieki zawierające głównie karborund SiC (do 95%) z nadmiarem
krzemu, mają wysoką teperaturę topnienia.

Tlenki – dwuskładnikowe związki tlenu. Każdy produkt spalania (utleniania) jest
tlenkiem.

Tłuszcze – produkty naturalne, mieszaniny estrów, gliceryny i wyższych kwasów
tłuszczowych, głównie kwasu palmitynowego, stearynowego i oleinowego.

Utleniacze – są to substancje, które odbierają elektrony innym substancjom, aby
osiągnąć w ten sposób trwalszy stan, np. w pełni obsadzoną powłokę ośmioelektronową.

Węglowodory – związki organiczne zbudowane tylko z atomów węgla i wodoru.

Wodorotlenki – substancje, które zawierają w swej cząsteczce grupę wodorotlenową
OH. Przeważnie powstają przez połączenie tlenków metali z wodą.

Wskaźniki – indykatory – (z łac. indicare = wskazywać) – substancje stosowane w
analizie miareczkowej ulegające widocznej zmianie w punkcie równoważnikowym.
Zmiana wywołana przez wskaźniki ujawnia się najczęściej przez zmianę barwy.

Zasady – zasadami są substancje o cząsteczkach z wolnymi parami elektronów, do
których mogą się przyłączać protony. Są substancjami protonobiorczymi (akceptorami
protonów), kwasy natomiast są donorami protonów.

Zol – sol – substancja znajdująca się w stanie koloidowego roztworu.

Związki chemiczne – substancje występujące w stanie naturalnym albo wytworzone
sztucznie, które składają się z dwóch lub więcej pierwiastków. Atomy pierwiastków
wchodzące w skład związków łączą się w cząsteczki albo sieci jonowe. W odróżnieniu od
mieszanin pierwiastki zawarte w związkach chemicznych są połączone w stałych i
niezmiennych proporcjach, na czym opiera się cały ilościowy opis procesów
chemicznych. Związki chemiczne można rozdzielić na substancje proste jedynie przez
poddanie ich odpowiednim reakcjom chemicznym, a nie metodami fizycznymi (jak
sączenie, rozpuszczanie, destylacja).

Związki kompleksowe – związki złożone, powstające przez połączenie cząsteczek,
podczas gdy związki proste są zbudowane z atomów.

Żel – gel – zestalony koloidowy zol w postaci galarety. Przejście zolu w galaretowaty żel
nazywamy koagulacją a proces odwrotny peptyzacją.

Żywice – bezpostaciowe substancje, najczęściej ciecze o bardzo dużej lepkości,
zbliżone pod względem właściwości fizycznych do soków drzew. Dzielą się na żywice
naturalne i sztuczne.

Stopy pierwiastków powszechnie stosowane

Nazwa stopu

Pierwiastki % udział

Zastosowanie

Białe złoto

1. Au + Ni + Cu + Zn + Mn +
Cd
2. Au(80) + Pd(40)

biżuteria, dentystyka

Platynit

Ni + Fe

narzędzia

Brąz

1. Cu + Al
2. Cu + Pb
3. Cu + Sn

monety
łożyska
dzwony

Mosiądz

Cu (80) + Zn(20)

ozdoby

Nowe srebro
zwane też:
Alpaka,
Argentan lub Packfong

Cu(33–77) + Zn(12–44) + Ni
(11–26)

biżuteria

Tombak

Cu(90) + Zn(10) czerwony
Cu(72) + Zn(28) żółty

przemysł artystyczny

Konstantan

Cu(60) + Ni(40)

opory elektryczne

Nikielin

Cu(55) + Zn(18) + Ni(27)

opory elektryczne

Duraluminium

Cu(3) + Si(1) + Mn(1,5) + Mg
(0,5) + Al(94)

wyroby prasowane, naczynia

Silumin

Si(13) + Al(87)

odlewy

Magnewin

Zn(5) + Mg(95)

wyroby prasowane

Chronin

Ni(84) + Cr(16)

elektryczne elementy grzejne

Monel

Ni(58) + Cu(30) + Fe(6) + Mn
(6)

aparatura chemiczna

Manganin

Cu(85) + Mg(12) + Ni(3)

Platynorod

Pt(90) + Rh(10)

Stellit

Cr(20) + Co(40) + W(15) + C
(3) + Fe(22)

narzędzia do obróbki
skrawaniem

Widia

C(5) + Co(6) + Ti(1) + W(88)

narzędzia do obróbki
skrawaniem

Stal

C(0,5–1,6) + Si(0,15–0,25) +
Mn(0,1–0,3) + Fe

narzędzia

Występują jeszcze takie stopy jak: Alni, Alsifer, Alumel, Armco, Chromel, Hastelloy,
Hiperco, Hipersil, Izoperm, Kowar, Nimonik, Hipernik, Perlamoj, Perminwar, Tikonal,
Alniko, Leizna, Żeliwo, Staliwo.

– Inwar – stop odznaczający się zerowym współczynnikiem rozszerzalności składa się

z: Ni(36) + Mn(0,5) + C(0,5) + Fe(63)

– Amalgamat – stop – rtęć z innym metalem (np. ołowiem, srebrem, cynkiem, cyną,

złotem i platyną (platynorod)) tworzy stopy już w zwykłej temperaturze, z tego powodu
metale te należy chronić przed rtęcią.

– Bimetale – połączone paski metali o różnej rozszerzalności, zwykle inwaru z innym

metalem.

– Metale platerowane:

Double – srebro lub miedź platerowane złotem

Kupal – glin platerowany miedzią
Ferran – żelazo platerowane glinem