zakażenia 6/2010

probiotyki

2

Przez kilkanaście ostatnich lat szczepy

probiotyczne były przedmiotem co naj-
mniej kilkuset analiz klinicznych. Ocenia
się celowość wykorzystywania ich w licz-
nych dziedzinach medycyny i przemysłu.
Potwierdzono efektywność probiotyków
zarówno w zapobieganiu biegunkom
o zróżnicowanej etiologii, jak i wiązaniu
karcinogenów, a w konsekwencji praw-
dopodobnie w hamowaniu procesu no-
wotworzenia. Jednak rozpowszechnienie
produktów probiotycznych w przemyśle
i reklamie doprowadziło do nadużywa-
nia teorii probiozy i powstania błędnych
przekonań na temat cudotwórczego dzia-
łania takich produktów. Probiotyki nale-
ży stosować jedynie w tych jednostkach
chorobowych, w których korzyści z ich
stosowania zostały potwierdzone za po-
mocą prawidłowo przeprowadzonych ba-
dań klinicznych. Właściwie prowadzona
terapia probiotyczna może stanowić cenną
i nieinwazyjną pomoc, a niekiedy wręcz
rozwiązanie alternatywne do metod trady-
cyjnej medycyny.

Definicja i mechanizmy działania
probiotyków

Bakterie kwasu mlekowego (LAB – lacid

acid bacteria), stanowiące podstawę prepa-
ratów probiotycznych, ludzie wykorzystują
od wieków. W większości są to drobno-
ustroje z rodzaju Lactobacillus i Bifidobac-
terium. Ich obecność w fermentowanych
produktach żywnościowych, spożywanych
tradycyjnie w wielu kulturach, jest wiary-
godnym kryterium bezpieczeństwa stosowa-
nia. Pozytywne efekty zdrowotne związane
z konsumpcją żywności bogatej w żywe
kultury bakterii zostało odnotowane przez
Pliniusza Starszego już w 76 roku. Zalecał
on spożywanie wspomnianych produktów
chorym z dolegliwościami jelitowymi, re-
konwalescentom oraz dzieciom. Dynamicz-
ny rozwój koncepcji probiozy rozpoczął się
w XX wieku. Za jej twórcę powszechnie
przyjmuje się rosyjskiego mikrobiologa
Ilię Miecznikowa. Jego słynne badanie, sta-
nowiące podstawę probiotykoterapii, było
oparte na wieloletnich obserwacjach doty-

prof. dr hab. med.
Wojciech Cichy

I Katedra Pediatrii, Klinika
Gastroenterologii Dziecięcej
i Chorób Metabolicznych UM
w Poznaniu

kierownik katedry i kliniki:
prof. dr hab. med.
WOJCIECH CICHY

dr med.
Mirosława Gałęcka

dr biol.
Patrycja Szachta

Instytut Mikroekologii
w Poznaniu

Adres do korespondencji:
Patrycja Szachta
Instytut Mikroekologii
ul. Sielska 10
60–129 Poznań
e-mail:
[e-mail]
tel. ???

PROBIOTYKI JAKO ALTERNATYWNE
ROZWIĄZANIE I WSPARCIE TERAPII
TRADYCYJNYCH

PROBIOTICS AS AN ALTERNATIVE AND SUPPORT
OF TRADITIONAL THERAPIES

Streszczenie
Probiotyki to żywe szczepy określonych mikroorganizmów; podawanie ich w odpowiedniej ilo-

ści ma korzystny wpływ na zdrowie człowieka. Działanie probiotyków jest wielokierunkowe,
a korzyści płynące z takiej terapii są szeroko wykorzystywane we współczesnej medycynie.
Szczepy bakteryjne są skuteczne w zapobieganiu i/lub leczeniu biegunek, atopowego zapalenia
skóry, nieswoistych chorób zapalnych jelit i wielu innych chorób. Obecnie w związku ze swą
skutecznością w terapii i profilaktyce licznych chorób bakterie probiotyczne są przedmiotem
intensywnych badań.

Summary
Probiotics are defined living microorganisms, which – after intake of a certain amount – are beneficial

to health. They act in a multidirectional way and the profitable effect of this therapy is widely used
in modern medicine. At present probiotic bacteria are intensively examined due to their efficacy
in therapy and prophylaxis. Bacterial strains seem to be effective in prevention and/or therapy of
diarrhea, allergic eczema, inflammatory bowel diseases and many other.

Słowa kluczowe/Key words
probiotyki

➧

mikroorganizmy

➧

profilaktyka

➧

leczenie

probiotics

➧

microorganisms

➧

prophylaxis

➧

treatment

Wojciech Cichy
Mirosława Gałęcka
Patrycja Szachta

©

Twoje Zdrowie Sp. z o.o.

zakażenia 6/2010

probiotyki

3

czących rosyjskich i bułgarskich chłopów,
którzy słynęli z żelaznego zdrowia i długo-
wieczności. Spożywali oni znaczne ilości
tradycyjnego gęstego jogurtu. Właśnie z tym
faktem powiązał Miecznikow doskonałą
kondycję psychofizyczną kaukaskich wieś-
niaków. Sformułował teorię, iż starzenie się
organizmu wynika z produkcji toksyn przez
patogenną florę występującą w jelitach.
W efekcie ciało ludzkie jest nieustannie za-
truwane. Ratunek widział w dostarczaniu
organizmowi pożytecznych bakterii jogur-
towych w celu wyparcia chorobotwórczych
mikroorganizmów: „…aby uczynić starość
bardziej fizjologiczną niż dzisiaj i, prawdo-
podobnie, aby przedłużyć ludzkie życie”.
W czasach rosyjskiego badacza uważano
wszystkie bakterie za niebezpieczne, toteż
jego teorię uznano za wysoce dyskusyjną:
„…Czytelnik, który posiada małą wiedzę
w tej dziedzinie, może być zdziwiony moi-
mi zaleceniami, aby spożywać duże ilości
bakterii, ponieważ ogólnie panuje przeko-
nanie, że są one szkodliwe. Ta opinia jest
błędna. Istnieje wiele dobroczynnych bakte-
rii, wśród których pałeczki kwasu mlekowe-
go zajmują poczesne miejsce” [1]. Jednak
koncepcja probiozy zdobyła pewne grono
zwolenników, co doprowadziło do powsta-
nia mody na dietę mleczną, panującą przez
krótki czas w Europie. Wspomnieć należy,
iż w opracowaniu swoich tez Miecznikow
w dużej mierze oparł się na pracy polskiego
naukowca, profesora Brudzińskiego. Słynny
polski neurolog i pediatra postanowił poda-
wać dzieciom z zaburzeniami żołądkowo-
jelitowymi świeżą serwatkę zawierającą
bakterie fermentacji mlekowej (bact. lactis
aerog). Łączył on bowiem obecność w prze-
wodzie pokarmowym bakterii Proteus
vulgaris z występowaniem cuchnących
i gliniastych stolców. Postanowił wyeli-
minować szkodliwe drobnoustroje przez
podawanie niemowlętom laktozy i żywych
kultur bakteryjnych. Badanie swoje po-
parł tezą, iż w walce o byt bakterii należy
wspierać odmianę pożądaną dla przewodu
pokarmowego. Bakterie z rodzaju Bacillus,
wytwarzając kwas mlekowy, obniżały pH
w jelicie, co powodowało naturalny, kwaśny
zapach kału i wyraźną poprawę kliniczną
u pacjentów [2]. Polską kontynuacją kon-
cepcji probiozy Miecznikowa były badania
profesora Zychowicza, w których wyka-
zano antagonizm szczepu Lactobacillus

acidophillus względem Salmonella i Shi-
gella sonnei. Obserwacje te z powodzeniem
zostały wykorzystane w praktyce, a mia-
nowicie dzięki nim ograniczono epidemię
czerwonki w domu dziecka [3]. Niestety,
przytoczone badania mają jedynie charak-
ter poglądowy ze względu na brak prawid-
łowej konstrukcji analizy (np. brak grupy
kontrolnej). Obecnie wymaga się, aby efek-
tywność szczepu probiotycznego w danej
jednostce chorobowej została potwierdzo-
na przynajmniej jedną analizą kliniczną.
Aktualnie obowiązująca definicja FAO/WHO
klasyfikuje probiotyki jako „żywe szczepy
ściśle określonych drobnoustrojów, które
podawane w odpowiednich ilościach wy-
wierają korzystny efekt na zdrowie konsu-
menta”. Z definicji wynika, iż zasadniczym
elementem powodzenia probiotykoterapii
jest wykorzystanie konkretnego, dokładnie
zidentyfikowanego szczepu, którego proz-
drowotny wpływ został potwierdzony. Klu-
czem do sukcesu jest ponadto zastosowanie
odpowiednio wysokiej dawki probiotyku.
Nie ma jednej uniwersalnej liczby bakte-
rii dającej pożądany efekt. Zarówno dobór
szczepu, jak i jego dawkowanie zależy od
typu jednostki chorobowej, której chcemy
zapobiegać bądź którą będziemy leczyć.
Żywotność szczepów probiotycznych nie
zawsze jest koniecznym kryterium. Badania
Madsena i wsp. wykazały pozytywne działa-
nie bakterii poddanych radiacji lub samego
DNA bakteryjnego [4]. Obecnie uważa się,
iż szczepy martwe mogą być wykorzysty-
wane do stymulacji układu odpornościowe-
go oraz łagodzenia objawów nietolerancji
laktozy. Rozszerzając kryterium dobrego
probiotyku, należy oczywiście wspomnieć
o bezpieczeństwie jego stosowania oraz od-
porności na warunki panujące w przewodzie
pokarmowym (sole żółci, niskie pH). Istotna
jest zdolność adhezji szczepu do nabłonka
i do choć krótkotrwałej kolonizacji przewo-
du pokarmowego. Szczep uznany za probio-
tyczny musi być wyodrębniony z ludzkiego
przewodu pokarmowego i wykazywać akty-
wność antagonistyczną względem szeregu
drobnoustrojów patogennych.

Mechanizm działania probiotyków

Równowaga ekosystemu jelitowego sta-

nowi podstawę prawidłowego funkcjonowa-
nia całego organizmu. Komórki odpornościo-

Zasadniczym
elementem pow-
odzenia probio-
tykoterapii jest
wykorzystanie
konkretnego,
dokładnie ziden-
tyfikowanego
szczepu, którego
prozdrowotny
wpływ został
potwierdzony.

zakażenia 6/2010

probiotyki

4

we występujące w przewodzie pokarmowym
stanowią około 70% ludzkiego układu im-
munologicznego. Mikroflora autochtoniczna
swoiście z nim współdziała. Drobnoustroje
kolonizujące środowisko jelit są jedynymi
mikroorganizmami tolerowanymi przez or-
ganizm. W momencie rozpoznania domeny
bakteryjnej mechanizm ochrony przeciwbak-
teryjnej powoduje szybką aktywację układu
odpornościowego. Wyjątkiem jest przewód
pokarmowy. Drobnoustroje własne gospo-
darza nie tylko nie są eliminowane przez
układ immunologiczny, lecz wręcz stają się
niezbędne do jego aktywacji oraz prawidło-
wego funkcjonowania. Uważa się, iż probio-
tyki wykazują właściwości takie same jak
cechujące mikroorganizmy jelitowe, dzięki
czemu wywierają korzystny wpływ na zdro-
wie. Poniżej opisano mechanizmy działania
szczepów probiotycznych.

1. Funkcja ochronna

Polega na aktywności antagonistycznej

względem szeregu patogenów, obejmującej:

X

przyleganie do śluzówki jelit (bariera je-
litowa);

X

zajmowanie i enzymatyczną modyfika-
cję receptorów dla bakterii chorobotwór-
czych;

X

wytwarzanie związków o aktywności
bakteriostatycznej/bakteriobójczej (bak-
teriocyny, kwasy organiczne, nadtlenek
wodoru, związki systemu laktoperoksy-
dazy i inne);

X

konkurencję o składniki pokarmowe;

X

modyfikację środowiska jelit na nieko-
rzystną dla rozwoju szkodliwych drob-
noustrojów (obniżenie pH).
Ponadto probiotyki mają pozytywny

wpływ na:

X

perystaltykę jelitową;

X

utrzymanie ciągłości błony śluzowej
przewodu pokarmowego;

X

pobudzanie sekrecji mucyny uszczelnia-
jącej nabłonek jelitowy;

X

wytwarzanie krótkołańcuchowych kwa-
sów tłuszczowych i poliamin (regenera-
cja nabłonka oraz wpływ na dojrzewanie
komórek).

2. Funkcja trawienna

X

Synteza witamin z grupy B, K oraz wi-
taminy PP.

X

Zwiększanie puli enzymów trawien-
nych.

3. Funkcja immunologiczna

X

Stymulacja układu odpornościowego
– gotowość do ataku.

X

Korzystna modyfikacja odpowiedzi ko-
mórkowej i humoralnej:
– pobudzanie syntezy przeciwciał;
– zwiększenie wytwarzania cytokin prze-

ciwzapalnych i hamowanie produkcji
prozapalnych;

– nasilenie procesu fagocytozy.

4. Funkcja przeciwnowotworowa

X

Eliminacja związków mutagennych:
– wiązanie mutagenów w przewodzie

pokarmowym;

– rozkład związków potencjalnie kar-

cinogennych (nitrozaminy, pirolizaty
aminokwasowe).

X

Wybiórcze hamowanie wzrostu bakterii
syntetyzujących enzymy zaangażowane
w karcinogenezę.

X

Wytwarzanie enzymów niszczących ka-
talizatory zaangażowane w tworzenie
karcinogenów (nitroreduktazy, azotore-
duktazy).

Rola probiotyków w profilaktyce
i leczeniu chorób

Dzięki wszechstronnej aktywności pro-

biotyki znalazły zastosowanie w profilak-
tyce i terapii szeregu chorób. Najlepiej jest
udokumentowana efektywność omawia-
nych drobnoustrojów w terapii biegunek
o zróżnicowanej etiologii. Biegunka stano-
wi poważny problem zdrowotny, zwłasz-
cza u pacjentów pediatrycznych, u których
często jest wskazaniem do hospitalizacji.
U dzieci, zwłaszcza mniejszych, biegunki
mogą prowadzić do szybkiego odwodnie-
nia. Obecnie medycyna nie dysponuje leka-
mi, które skracałyby czas trwania choroby
oraz zmniejszały objętość i liczbę stolców
na dobę. Działanie lekarza ogranicza się
więc do leczenia objawowego – stosowa-
nia doustnych płynów nawadniających.
Z tego względu probiotykoterapia może się
okazać efektywnym i nieszkodliwym reme-
dium, pomocnym w omawianej jednostce
chorobowej. Ostra biegunka infekcyjna
jest wywoływana przez rotawirusy, bakte-
rie (Salmonella, Shigella, enteropatogenne
szczepy E. coli i inne) i stosunkowo rzadko
przez pierwotniaki (Cryptosporidium par-
vum, Giardia intestnalis). Według metaana-

Komórki od-
pornościowe
występujące
w przewodzie
pokarmowym
stanowią około
70% ludzkiego
układu immuno-
logicznego.

zakażenia 6/2010

probiotyki

5

lizy przeprowadzonej przez prof. Szajewską
skuteczność probiotyków w zapobieganiu
i leczeniu ostrej biegunki infekcyjnej zale-
ży od [5]:

X

rodzaju biegunki – najlepsze efekty osią-
ga się w przypadku biegunek rotawiru-
sowych;

X

momentu podania – największą skutecz-
ność zapewnia wczesna suplementacja
(natychmiast po wystąpieniu biegunki);

X

dawki – szacuje się iż, najefektywniejsza
jest interwencja probiotykiem zawierają-
cym minimum 10

10

–10

11

jtk (jednostki

tworzące kolonie);

X

zastosowanego szczepu – udokumen-
towana jest skuteczność Lactobacillus
rhamnosus GG (LGG) oraz niepatogenne-
go drożdżaka Saccharomyces boulardii.
Biegunka podróżnych stanowi odmia-

nę biegunki infekcyjnej. Jest to epizod
gwałtownej w przebiegu biegunki, mający
miejsce podczas podróży do krajów tropi-
kalnych (zwłaszcza o niższym standardzie
higienicznym). Biegunka tego typu zazwy-
czaj ma podłoże bakteryjne. Najczęściej
czynnik etiologiczny stanowią enterotok-
syczne szczepy Escherichia coli, rzadziej
Salmonella czy Shigella. Z uwagi na niskie
standardy sanitarne i higieniczne mikroor-
ganizmy te są rozprzestrzenione w śro-
dowisku, co sprzyja rozwojowi choroby.
Probiotyki wydają się być skuteczne w re-
dukcji ryzyka wystąpienia tego typu bie-
gunki. Efektywnością wyróżnia się także
szczep LGG oraz Saccharmoyces boulardii.
Badanie Oksanena i wsp. przeprowadzone
na grupie 800 turystów wykazało znamien-
ne zmniejszenie się ryzyka wystąpienia
biegunki u podróżnych suplementowanych
probiotykiem w porównaniu z osobami
przyjmującymi placebo [6].

Istotny problem stanowi również biegun-

ka towarzysząca antybiotykoterapii. Stoso-
wanie antybiotyków jest jednym z podstawo-
wych elementów zaburzających ekosystem
bakterii jelitowych. Te leki eliminują nie
tylko chorobotwórcze mikroorganizmy bę-
dące przyczyną infekcji, lecz również wysoce
wrażliwe bakterie komensalne. Redukcja ich
liczby stanowi czynnik sprzyjający namna-
żaniu się drobnoustrojów potencjalnie pa-
togennych, które w warunkach homeostazy
są w mniejszości. Częstym powikłaniem po
antybiotykoterapii jest nadmierny rozwój
Clostridium dificille, co może prowadzić

do rozwoju rzekomo błoniastego zapalenia
jelita grubego [7]. Ponieważ skala zjawiska
jest niepokojąca (biegunkę poantybiotykową
obserwuje się nawet u 40% dzieci poddanych
interwencji), możliwość wykorzystania pro-
biotyków w jej zapobieganiu stanowi przed-
miot licznych analiz. Za szczepy efektywnie
zmniejszające ryzyko wystąpienia choroby
uważa się Lactobacillus rhamnosus GG, Sac-
charomyces boulardii, Lactobacillus sporoge-
nes oraz Bifidobacterium lactis Bb12 [8, 9].
Przedstawiona w 2007 roku metaanaliza ba-
dań wykazała, iż przyjmowanie preparatu
probiotycznego w trakcie antybiotykoterapii
zmniejsza ryzyko pojawienia się biegunki
o około 50% w porównaniu z placebo. Pro-
biotyk przyczynia się również do skrócenia
czasu trwania dolegliwości. Jednocześnie
autorzy podkreślają, iż minimalną skutecz-
ną dawką bakterii w preparacie jest 5 × 10

9

jtk/dzień [10]. Podejmuje się ponadto pró-
by wykorzystania szczepów Lactobacillus
bulgaricus czy Lactobacillus acidophillus,
jednak liczba badań jest zbyt mała, aby móc
wnioskować o ewentualnej ich skuteczności.
Imponująca liczba analiz ukazujących efek-
tywność probiotyków w terapii i profilaktyce
biegunek sprawia, iż są już elementem stan-
dardowego postępowania w leczeniu oma-
wianej jednostki chorobowej.

Wzrost higieny, mimo oczywistej popra-

wy jakości życia, przyczynił się również do
masowego rozwoju chorób alergicznych.
Skuteczna walka z otaczającymi nas drob-
noustrojami przez wprowadzenie szczepień
ochronnych czy powszechną antybiotyko-
terapię „odciążyła” układ immunologiczny
w walce z mikroorganizmami. To spowodo-
wało jego nadmierną aktywizację w odnie-
sieniu do roztoczy, pyłków itp. Prozdrowotne
bakterie dostarczane do organizmu wydają
się łagodzić objawy alergii wziewnej. Prze-
prowadzona przez Ivory’ego i wsp. analiza
wykazała istotną modyfikację odpowiedzi
alergicznej na pyłki traw po spożyciu pro-
biotyku. Szczep Lactobacillus casei Shirota
przyczynił się do wyraźnego obniżenia po-
ziomu IgE i podwyższenia IgM we krwi [11].
Również w alergii pokarmowej probiotyki
znajdują zastosowanie. Powiązanie między
dysbiozą przewodu pokarmowego a rozwo-
jem alergii na pokarmy jest przedmiotem
licznych analiz. Wielokrotnie obserwowano
zaburzenia jakościowe i ilościowe mikro-
flory przewodu pokarmowego u pacjentów

Przyjmowanie
preparatu pro-
biotycznego
w trakcie anty-
biotykoterapii
zmniejsza ryzyko
pojawienia się
biegunki o około
50% w porówna-
niu z placebo.

zakażenia 6/2010

probiotyki

6

alergicznych. Łagodzenie objawów choroby
przez probiotyki może więc być wynikiem
przywrócenia właściwych stosunków bak-
teryjnych w jelitach. Istotną rolę odgrywa
również wpływ probiotyków na układ im-
munologiczny, zwłaszcza zwiększone wy-
dzielanie IgA biorącej udział w eliminacji
alergenów pokarmowych. Dodatkowo, dzię-
ki tworzeniu wspomnianej wcześniej barie-
ry jelitowej uszczelniającej nabłonek jelita,
zostaje ograniczone dalsze przenikanie aler-
genów do ustroju i w konsekwencji wtórna
alergizacja. Wielowymiarowe oddziaływanie
bakterii obejmuje ponadto zdolność do trans-
formacji struktury potencjalnego antygenu,
dzięki czemu jego immunogenność znacz-
nie maleje. W 2001 roku Kalliomaki i wsp.
opublikowali pracę, która odbiła się szerokim
echem w środowisku medycznym. Wykaza-
no w niej, że podawanie szczepu LGG ko-
bietom w ciąży obciążonym atopią (ostatni
trymestr ciąży) oraz ich nowo narodzonym
dzieciom (przez sześć pierwszych miesięcy
życia) istotnie zmniejsza ryzyko wystąpienia
zmian skórnych [12]. Obserwowano znaczną
redukcję występowania wyprysku atopowego
i jednocześnie brak efektu w odniesieniu do
nieżytu nosa o podłożu alergicznym oraz ast-
my. Prawdopodobnie obserwowany efekt był
wynikiem stymulacji limfocytów Th1 przy
jednoczesnym hamowaniu odpowiedzi Th2
dzięki zwiększeniu syntezy TGF-beta. Nato-
miast metaanaliza przeprowadzona przez Lee
i wsp. nie wykazała skuteczności probiotyku
w łagodzeniu już istniejących zmian atopo-
wych [13].

Nieswoiste choroby zapalne jelit (NZJ)

stanowią grupę chorób o nieustalonej dokład-
nie etiologii. Wskazuje się na udział czyn-
ników mikrobiologicznych, genetycznych
oraz immunologicznych. Prawdopodobnie
u pacjentów z omawianą jednostką chorobo-
wą układ odpornościowy przewodu pokar-
mowego próbuje eliminować drobnoustroje
flory własnej gospodarza. Konsekwencją jest
rozwój przewlekłego stanu zapalnego jelita.
Istnieją również hipotezy, iż w rozwoju cho-
roby kluczową rolę odgrywa jeden konkretny
mikroorganizm, jednak dotychczas nie udało
się go wyizolować. Za udziałem parametru
mikrobiologicznego w rozwoju i podtrzy-
maniu stanu zapalnego przemawiają badania
prowadzone na zwierzętach laboratoryjnych.
U zwierząt jałowych (germ-free) umieszczo-
nych w środowisku bakteryjnym (fizjologicz-

na, niepatogenna mikroflora) obserwowano
rozwój stanu zapalnego. Kolejnym faktem
przemawiającym za bakteryjnym podło-
żem choroby jest skuteczność antybiotyków
w łagodzeniu zmian zapalnych u pacjentów
z NZJ. Ponadto obserwuje się u nich wyraźną
dysbiozę przewodu pokarmowego. Zastoso-
wanie probiotyków, które wykazują aktyw-
ność antagonistyczną względem szeregu
drobnoustrojów patogennych oraz stymulują
układ odpornościowy, może być leczeniem
uzupełniającym dla tych pacjentów. Sku-
teczność terapii bakteryjnej została potwier-
dzona u pacjentów z wrzodziejącym zapa-
leniem jelita grubego (colitis ulcerosa) oraz
z zapaleniem zbiornika kałowego (pouchitis).
Przeprowadzona przez prof. Szajewską me-
taanaliza 24 randomizowanych badań wy-
kazała najwyższą skuteczność probiotyków
w profilaktyce pouchitis zarówno pierwotnej,
jak i wtórnej. U pacjentów tych celowe jest
stosowanie probiotycznego koktajlu VSL#3,
zawierającego trzy szczepy bakterii z rodza-
ju Bifidobacterium, cztery szczepy pałeczek
z rodzaju Lactobacillus oraz Streptococcus
thermophillus. U pacjentów z colitis ulcero-
sa rzeczywistą zdolność do podtrzymania re-
misji choroby wykazuje probiotyczny szczep
Escherichia coli Nissle 1917. Okazał się on
równie skuteczny co tradycyjna terapia me-
salazyną czy basalazyną. Pożądane efekty
osiągnięto ponadto, suplementując pacjentów
preparatem VSL#3 oraz mieszaniną szczepów
Bifidobacterium breve, Bifidobacterium bifi-
dum i Lactobacillus acidophillus. Natomiast
żaden z testowanych probiotyków nie okazał
się skuteczny w łagodzeniu stanu zapalnego
lub podtrzymaniu remisji u pacjentów z cho-
robą Leśniowskiego-Crohna [14]. Przewlekły
charakter choroby oraz konieczność stosowa-
nia inwazyjnych terapii w grupie pacjentów
objętych NZJ wskazuje na konieczność pro-
wadzenia dalszych analiz oceniających efek-
tywność probiotykoterapii.

W przeciwieństwie do nieswoistych cho-

rób zapalnych zespół jelita nadwrażliwego
(ZJD) nie powoduje zmian organicznych
w przewodzie pokarmowym, ale większość
odczuwanych dolegliwości jest taka sama.
U pacjentów z zaburzeniami czynnościo-
wymi obserwuje się bóle brzucha, biegunki,
zaparcia, wzdęcia, gazy, nudności, wymioty
i inne. Z uwagi na ograniczone możliwości
terapeutyczne probiotyki mogą stanowić
istotną pomoc dla pacjentów z ZJD. Wy-

Skuteczność te-
rapii bakteryjnej
została potwier-
dzona u pacjen-
tów z wrzodzieją-
cym zapaleniem
jelita grubego
(

colitis ulcerosa)

oraz z zapale-
niem zbiornika
kałowego (

pou-

chitis).

zakażenia 6/2010

probiotyki

7

raźne ograniczenie obserwowanych dole-
gliwości zanotowano po podaniu pacjen-
tom szczepu Lactobacillus plantarum 299V.
Nieliczne doniesienia wskazują również na
skuteczność złożonego preparatu VSL#3
oraz Bifidobacterium infantis i Lactobaci
llus acidophillus.

Preparaty probiotyczne okazały się rów-

nie skuteczne w terapii eradykacyjnej He-
licobacter pylori. Ich działanie jest w tym
wypadku dwojakiego rodzaju: nie tylko
poprawiają tolerancję samego leczenia, lecz
również zwiększają jego skuteczność. Uwa-
ża się, iż korzystne efekty probiotykoterapii
są wynikiem antagonizmu szczepów pro-
biotycznych względem patogennej bakterii.
Właściwości takie obserwuje się zwłaszcza
u szczepów Lactobacillus. Badania wyka-
zały zdolność omawianych drobnoustrojów
do hamowania/redukcji aktywności ureazy
wytwarzanej przez H. pylori. Enzym ten
bierze udział w rozkładzie mocznika, dzię-
ki czemu zobojętnia kwas solny w żołądku.
Takie działanie umożliwia bakterii przetrwa-
nie w niekorzystnym środowisku, toteż blo-
kowanie działania enzymu odgrywa istotną
rolę w walce z patogenem. Eliminacja bak-
terii z ludzkiego organizmu prawdopodobnie
jest również wynikiem współzawodnictwa
o niszę życiową oraz substancje odżywcze.
Efektywność probiotyków w zakażeniu
H. pylori ma wielkie znaczenie zwłaszcza
u pacjentów pediatrycznych. Skuteczność te-
rapii trójlekowej jest u nich mniejsza aniżeli
u osób dorosłych. Problemem jest też rosną-
ca wielooporność Helicobacter na stosowane
w terapii antybiotyki. Badania Sykory i wsp.
wykazały, iż dołączenie Lactobacillus casei
do stosowanej terapii zwiększyło skuteczność
leczenia o 30% [15]. Pojawiają się doniesie-
nia o efektywności

Saccharomyces boulardii

i Lactobacillus johnsonii La1 w hamowaniu
zakażenia H. pylori. Czerwionka-Szaflarska
wykazała natomiast poprawę tolerancji terapii
erdykacyjnej w grupie suplementowanej pro-
biotykiem, polegającej na ustąpieniu dolegli-
wości bólowych, nudności, wymiotów oraz
luźnych stolców [16]. Wydawało się, iż ru-
tynowe stosowanie szczepów probiotycznych
w celu eliminacji patogennej bakterii jest jak
najbardziej uzasadnione nie tylko ze względu
na poprawę parametrów leczenia, lecz rów-
nież jakości życia pacjenta. Jednak prezento-
wane podejście może ulec zmianie w związ-
ku z wynikami badań Kamila i wsp. [17].

Analizy prowadzone na zwierzętach labora-
toryjnych z

owrzodzoną śluzówką żołądka

wykazały wzrost wykładników zapalnych
po spożyciu szczepu LGG. Odkrycie to jest
w sprzeczności z wieloma dotychczas prze-
prowadzonymi badaniami. Rola probiotyków
w terapii zakażenia H. pylorii pozostaje więc
kwestią otwartą.

Działanie bakterii kwasu mlekowego

umożliwia również łagodzenie objawów nie-
tolerancji laktozy. Dolegliwości obserwowa-
ne po spożyciu produktów mlecznych (bóle
brzucha, wzdęcia, biegunka) są wynikiem
ograniczonej aktywności enzymu rozkłada-
jącego dwucukier – laktazy. Wzbogacenie
pokarmu w żywe bakterie, które dostarcza-
ją enzymu, korzystnie wpływa na toleran-
cję produktu laktozowego. Z tego względu
spożywanie jogurtów i innej fermentowanej
żywności mlecznej nie powoduje dolegliwo-
ści ze strony przewodu pokarmowego u osób
nietolerujących cukru mlecznego. Sprawą
przyszłości wydaje się wzbogacanie pro-
duktów mlecznych w bakterie probiotyczne,
które w znacznym stopniu ograniczą działa-
nia niepożądane. Możliwość bezobjawowej
konsumpcji substancji pochodzenia mlecz-
nego jest istotna w profilaktyce osteoporozy,
która wymaga zwiększenia przyswajanej puli
wapnia w organizmie.

Dyskutowaną obecnie kwestią są antyno-

wotworowe i antymiażdżycowe właściwo-
ści probiotyków. Jak wcześniej wspomnia-
no, szczepy probiotyczne hamują rozwój
drobnoustrojów zdolnych do konwersji
prokarcinogenów (związków potencjalnie
rakotwórczych) w karcinogeny. Obniżają
również aktywność enzymów zaangażowa-
nych w proces nowotworzenia. Co więcej,
wiążą związki mutagenne w przewodzie
pokarmowym, dzięki czemu wchłanianie
i kontakt szkodliwej substancji z nabłon-
kiem jelita ulega znacznemu skróceniu.
Składową tych działań jest spodziewane
działanie antynowotworowe szczepów pro-
biotycznych. Analizy przeprowadzone na
liniach komórkowych dały pozytywne re-
zultaty, jednakże wyciągnięcie wniosków
dotyczących rzeczywistej skuteczności
probiotyków w hamowaniu procesu karci-
nogenezy wymaga dalszych badań. Dzięki
swej wielokierunkowej aktywności probio-
tyki wydają się odgrywać rolę w hamowaniu
rozwoju miażdżycy, mają bowiem wpływ
na gospodarkę lipidową. Charakteryzowane

Szczepy pro-
biotyczne ha-
mują rozwój
drobnoustro-
jów zdolnych
do konwersji
prokarcinoge-
nów (związków
potencjalnie
rakotwórczych)
w karcinogeny.

zakażenia 6/2010

probiotyki

8

drobnoustroje dzięki zdolności do modyfi-
kacji ekosystemu bakterii autochtonicznych
wpływają pośrednio na metabolizm kwasów
tłuszczowych, przemianę cholesterolu oraz
tłuszczów w wątrobie. W wyniku konwersji
do koprostanolu obniżają poziom choleste-
rolu we krwi. Z uwagi na wagę problemu
rola probiotyków w profilaktyce chorób
cywilizacyjnych jest obecnie przedmiotem
intensywnych badań.

Idea probiozy znajduje coraz szersze zasto-

sowanie w medycynie. Możliwość jej wyko-
rzystania w profilaktyce i lecznictwie sprawia,
iż probiotykoterapię stosuje się już standardo-
wo w licznych jednostkach chorobowych. Nie
bez znaczenia jest nieinwazyjność i wielokrot-
nie potwierdzone bezpieczeństwo suplementa-
cji. Szczepy probiotyczne są bowiem zaliczane
do grupy GRAS (generally recognised as safe
– uznane za bezpieczne). Ryzyko rozwoju
bakteriemii związane z ich spożywaniem jest
znikome i dotyczy przede wszystkim pacjen-
tów z grup wysokiego ryzyka (po przeszcze-
pach, onkologicznych, z upośledzeniem od-
porności, poddanych inwazyjnym zabiegom
medycznym itp.). Możliwość transferu genu
oporności na inne gatunki bakterii jest rów-
nież niewielka. Korzystając z dobrodziejstw
probiotykoterapii, należy jednak uwzględniać
wyniki badań i stosować te szczepy, które mają
udokumentowaną skuteczność w danej cho-
robie. Jedynie wówczas terapia probiotyczna
ma sens.

W probiotykach znajduje się wielki

potencjał, co powinno zachęcać do dalszych,
intensywnych badań. Być może dobroczyn-
ne bakterie okażą się skuteczne w leczeniu
chorób, których klasyczna medycyna nie jest
w stanie pokonać.

„

Piśmiennictwo:

1. Metchnikoff E.: The prolongation of life. Op-

timistic studies, Wiliam Heinemann, London 1907.

2. Brudziński J.: O występowaniu Bac. proteus

vulgaris w stolcach niemowląt; próba leczenia przez
podawanie hodowli bakteryjnych, Przegl Lek 1889,
48, 651–3.

3. Zychowicz C., Surażyńska A., Siewierska B.

i wsp.: Wpływ kultury bakteryj nej Lactobacillus aci-
dophilus (mleka acidofilnego) na nosicielstwo pałe-
czek czerwonki i durów u dzieci, Ped Pol 1975, 49,
997–1003.

4. Madsen K., Jijon H., Yeung H. i wsp.: DNA

from probiotic bacteria exerts anti-inflammatory
actions on epithelial cells by inhibition of NFkB,
Gastroenterol 2002, 122, A 546.

5. Szajewska H.: Rola probiotyków w zapobie-

ganiu i leczeniu chorób przewodu pokarmowego, Ped
Współ Gastroenterol Hepatol Żyw Dziecka.

6. Oksanen P. J., Salminen S., Saxelin M. i wsp.:

Prevention of travellers’ diarrhoea by Lactobacillus
GG, Ann Med 1990, 22, 53–6.

7. Szajewska H., Ruszczyński M., Radzikow-

ski A.: Probiotics in the prevention of antibiotic-
associated diarrhea in children: a meta-analysis of
randomized controlled trials, J Pediatr 2006, 149,
367–72.

8. Marteau R. P., de Vrese M., Cellier C. J. i wsp.:

Protection from gastrointestinal diseases with the use
of probiotics, Am J Clin Nutr 2001, 73, 430–6.

9. D’Souza A. L., Rajkumar C., Cooke J. i wsp.:

Probiotics in prevention of antibiotic associated
diarrhoea: meta-analysis, BMJ 2002, 324, 1361–6.

10. Johnston B. C., Supina A. L., Ospina M.

i wsp..: Probiotics for the prevention of pediatric
antibiotic-associated diarrhea, Cochrane Databa-
se of Systematic Reviews 2007, issue 2, art. no.:
CD004827. DOI: 10.1002/14651858.CD004827.
pub2.

11. Ivory K., Chambers S. K., Pin C. i wsp.: Oral

delivery of Lactobacillus casei Shirota modifies aller-
gen-induced immune responses in allergic rhinitis,
Clin Experiment Allergy 2008, 38 (8), 1282–9.

12. Kalliomäki M., Salminen S., Poussa T.

i wsp.: Probiotics during the first 7 years of life:
a cumulative risk reduction of eczema in a randomi-
zed, placebo-controlled trial, J Allergy Clin Immun
2007, 119, 1019–21.

13. Lee J., Seto D., Bielory L.: Meta-analysis

of clinical trials of probiotics for prevention and tre-
atment of pediatric atopic dermatitis, J Allergy Clin
Immunol 2008, 121 (1), 116–21.

14. Szajewska H., Horvath A., Dziechciarz P.:

Probiotyki, prebiotyki i synbiotyki w leczeniu nie-
swoistych zapaleń jelit – przegląd systematyczny.
Ped Współ Hep Żyw Dz 2007, 9: 266–75.

15. Sykora J., Valeckova K. i wsp.: Effects of

a specially designed fermented milk product con-
taining probiotic Lactobacillus casei DN-114 001 and
the eradication of H. pylori in children: a prospective
randomized double-blind study, J Clin Gastroenterol
2005, 39, 692–8.

16. Czerwionka-Szaflarska M., Kuczyńska R.,

Mierzwa G. i wsp.: Ocena wpływu bakterii probio-
tycznych na tolerancję terapii eradykacyjnej zaka-
żeń Helicobacter pylori u dzieci i młodzieży, Ped Pol
2006, 81, 334–41.

17. Kamil R., Geier M. S., Butler R. N.: Lacto-

bacillus rhamnosus GG exacerbates intestinal ulce-
ration in a model of indomethacin-induced entero-
pathy, Dig Dis Sci 2007, 52, 1247–52.

data przyjęcia pracy – 2.12.2010
data akceptacji – 16.12.2010