Bezpieczeństwo kulturowe RP

ZUMS BN

BEZPIECZE

ŃSTWO

KULTUROWE

RZECZYPOSPOLITEJ

POLSKIEJ

Opracował:

dr hab. Jan Czaja

Spis tre

ści

Wst

ęp

................................................................................................................... 3

Rozdział 1. KULTURA: POJ

ĘCIE, KATEGORIE, TOŻSAMOŚĆ............................ 8

1.1. Kultura czy kultury? Kategorie i podziały ........................................ 11

1.2. Kultura duchowa, materialna i społeczna ......................................... 14

1.3. To

żsamość kulturowa ....................................................................... 18

Rozdział 2. BEZPIECZE

ŃSTWO KULTUROWE –

ASPEKTY POJ

ĘCIOWE ........................................................................ 21

2.1. Bezpiecze

ństwo kulturowe w obszarze kultury duchowej................ 27

2.2. Bezpiecze

ństwo w obszarze kultury materialnej .............................. 33

Rozdział 3. KULTUROWE ZAGRO

ŻENIA BEZPIECZEŃSTWA

RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ ........................................................ 40

3.1.

Źródła zagrożeń ................................................................................ 40

3.2. Rodzaje zagro

żeń kulturowych......................................................... 43

3.3. To

żsamość kultury polskiej a integracja europejska......................... 48

Rozdział 4. SYSTEM BEZPIECZE

ŃSTWA KULTUROWEGO

RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ ........................................................ 54

4.1. Ramy polityczno-prawne systemu .................................................... 55

4.2. Instytucje ochrony dóbr kultury w Polsce......................................... 59

4.3. Społeczne ramy systemu................................................................... 64

4.4. Polityka kulturalna ............................................................................ 71

Rozdział 5. BEZPIECZE

ŃSTWO KULTUROWE W UNII EUROPEJSKIEJ

I KRAJACH CZŁONKOWSKICH ......................................................... 77

5.1. Współpraca kulturalna w ramach Unii Europejskiej ........................ 77

5.2. Bezpiecze

ństwo kulturowe w Unii Europejskiej .............................. 79

5.3. Bezpiecze

ństwo kulturowe we Francji ............................................. 84

Zako

ńczenie

............................................................................................................91

Bibliografia ................................................................................................................. 94

Wykaz aktów prawnych zwi

ązanych z ochroną dóbr kultury materialnej w prawie

ędzynarodowym i polskim................................................................... 99

WST

ĘP

Bezpiecze

ństwo kulturowe nie jest w Polsce tematem nadmiernie eksploatowanym.

Mówi si

ę co prawda, i to coraz częściej, o ochronie tożsamości kulturowej, dziedzictwa

kulturowego, a przede wszystkim to

żsamości narodowej, ale sam aspekt bezpieczeństwa

kulturowego, w szerokim kontek

ście bezpieczeństwa narodowego czy międzynarodowego,

nie doczekał si

ę jeszcze umotywowanego i systemowego podejścia. Jednak choć polski

ustawodawca, obok terminów zwi

ązanych z dziedzictwem i tożsamością kulturową, woli

posługiwa

ć się pojęciem „ochrona dóbr kultury”, łatwo można zauważyć, przeglądając

cho

ćby stenogramy sejmowe, że na forum Sejmu RP w debatach poselskich termin

„bezpiecze

ństwo kulturowe” pojawia się coraz częściej w różnym kontekście dyskutowanych

tematów.

śli chodzi o publikacje, to temat ten występuje coraz częściej w publicystyce,

pojawia si

ę również jako przedmiot opracowań popularnonaukowych i naukowych. Na ogół

ą to jednak ujęcia przyczynkarskie, ujmujące zagadnienie na tle innych kategorii

bezpiecze

ństwa. Brak jest więc ujęć całościowych, monograficznych, analizujących zarówno

celowo

ść wyodrębnienia tej kategorii bezpieczeństwa, jak i aspekty pojęciowe oraz

praktyczne bezpiecze

ństwa kulturowego. Nie brak natomiast publikacji na temat ochrony

dóbr kultury, czyli rozwa

żań nad bezpieczeństwem kulturowym tylko w zakresie kultury

materialnej, maj

ątku i dziedzictwa kulturowego, zabytków i dzieł sztuki. Zdecydowanie mniej

jest natomiast publikacji na temat bezpiecze

ństwa w zakresie kultury duchowej,

symbolicznej. W tym ostatnim aspekcie nie ma w praktyce

żadnej publikacji naukowej, która

by w sposób systematyczny, w oparciu o badania naukowe, interpretacj

ę faktów i analizę

zjawisk kulturowych, starała si

ę omówioną problematykę przedstawić. Powody są oczywiste.

O ile od pocz

ątku, od kiedy istnieją zjawiska kulturowe, istniały również zagrożenia dla nich,

cho

ćby ze strony innych rywalizujących społeczności, o tyle o bezpieczeństwie kulturowym

jako

świadomie wyodrębnionej kategorii bezpieczeństwa mówi się od niedawna.

Przełomem w tym zakresie stał si

ę upadek komunizmu, kres zimnej wojny i rozpad

świata dwubiegunowego, a jako efekt pośredni – gwałtownie postępująca globalizacja i jej

daleko id

ące, ale nie do końca przewidywalne skutki w obszarze kulturowym.

Drugim powodem, który budzi – obok nadziei – tak

że niepokój, jest zbliżające się

członkostwo Polski w Unii Europejskiej. Emocje i niejednoznaczne postawy budz

ą zwłaszcza

aspekty gospodarcze i kulturowe integracji.

Kolejnym dramatycznym zwrotem były wydarzenia 11 wrze

śnia 2001 r. Zmieniły one

percepcj

ę bezpieczeństwa międzynarodowego i sposób widzenia zagrożeń w różnych

punktach globu. Za jedno z najwi

ększych zagrożeń uznany został międzynarodowy

terroryzm, wyrastaj

ący na pograniczu kultur, religii, czerpiący pożywkę z nierozwiązanych

problemów cywilizacyjnych, religijnych, kulturowych. Cho

ć nie kończą się dyskusje na temat

przyczyn tego bezprecedensowego w swym dramatyzmie wydarzenia, w

śród analityków

stosunków mi

ędzynarodowych panuje na ogół zgoda, że świat współczesny bliższy jest

prognozom Samuela Huntingtona ni

ż tezom Francisa Fukuyamy, który ogłosił, że wraz

z zimn

ą wojną i komunizmem kończy się historia. Skoro bowiem zwyciężył jeden model

cywilizacyjny, to jako najlepszy, powinien zosta

ć powszechnie przyjęty i nie ma sensu

poszukiwa

ć lepszego. Niestety, pogląd ten został szybko zweryfikowany, nie tylko przez

wydarzenia 11 wrze

śnia 2001 r., lecz także przez ciągle komplikujące się relacje

ędzykulturowe lub konflikty wybuchające na pograniczu kultur, religii i generalnie grup

etnicznych. Jakby przewiduj

ąc to pisał Huntington w 1993 r.: W świecie, jaki nastał po

zako

ńczeniu zimnej wojny, flagi bardzo się liczą, to samo dotyczy innych symboli kulturowej

żsamości, takich jak krzyże, półksiężyce, a nawet nakrycia głowy. Liczy się bowiem kultura,

a kulturowa to

żsamość jest tym, co dla większości ludzi ma najważniejsze znaczenie. Ludzie

odkrywaj

ą nowe tożsamości będące często starymi, maszerują pod nowymi (nieraz starymi)

sztandarami, wywołuj

ąc wojny z nowymi – też niejednokrotnie starymi – wrogami

Opinie

Huntingtona,

widz

ącego głównie zagrożenia dla bezpieczeństwa

ędzynarodowego po upadku komunizmu w zderzeniach cywilizacyjno-kulturowych na

podło

żu religijnym, wywołały zrozumiałą polemikę w zainteresowanych środowiskach, tym

ększą im bardziej natura konfliktów międzynarodowych u progu XXI wieku zdawała się je

potwierdza

ć. Niektórzy ze zwolenników tej teorii podkreślają, że w społeczeństwie

globalnym, w którym coraz trudniej jest okre

ślić swoją tożsamość poprzez odwołanie się do

konkretnego obywatela lub zawodu, wzmaga si

ę pokusa, aby czynić to na podstawie

przynale

żności do wspólnoty kulturowej, takiej jak grupa etniczna czy religijna

Podkre

śla się jednocześnie, że słabością tej teorii jest nie tyle nadmiernie

akcentowanie roli ł

ączonych z nią czynników, co przeoczenie faktu, iż cywilizacje, mimo

elementów koherentnych (inaczej nie byłyby uznawane za odr

ębne cywilizacje), same

w sobie s

ą też zróżnicowane, heterogeniczne, a niekiedy konfliktogenne i „wojny kultur”

S.P. Huntington, Zderzenie cywilizacji i nowy kształt ładu

światowego, Muza S.A., Warszawa 1997, s. 13.

A. Taurain, Can we live together?, Equality and Difference, Polity Press, Cambridge 2000,

s. 31-32.

tocz

ą się niejako w ich wnętrzu (np. w Irlandii Północnej, w Kraju Basków, w Indiach).

Niew

ątpliwą zasługą amerykańskiego politologa jest to, że mówiąc o zagrożeniach

bezpiecze

ństwa międzynarodowego na podłożu kulturalno-religijnym, zwrócił uwagę na

problem bezpiecze

ństwa kulturowego, a właściwie na te jego aspekty, które prowadzą do

bezpo

średnich zderzeń i konfliktów. To jakby ostatnie stadium procesu, który poprzez

zjawiska przenikania i dezintegracji struktur kultury narodowej, dominacji kulturowej

prowadzi

ć może do utraty tożsamości narodowej, a w krańcowych przypadkach do

konfliktów gor

ących, zbrojnych. Problemy te znane są i dyskutowane od dawna, choć

ujmowanie ich w kategoriach bezpiecze

ństwa kulturowego jest stosunkowo niedawne.

Swoistym poligonem do

świadczalnym były dyskusje toczone jeszcze w starym układzie

Wschód – Zachód, przy okazji omówienia i realizacji problematyki tzw. III koszyka KBWE

(przepływ informacji, my

śli i idei), a próby definicji pojawiły się na dobrą sprawę dopiero po

rozpadzie komunizmu i zako

ńczeniu zimnej wojny, gdy znacznie osłabło zagrożenie globalną

konfrontacj

ą nuklearną, a na czoło zagrożeń bezpieczeństwa międzynarodowego zaczęły

wysuwa

ć się bardziej „miękkie” ich odmiany. Przedtem analitycy mówili raczej o dominacji

kulturowej, agresji i imperializmie kulturowym lub informacyjnym. Sprawy te omawiane

były tak

że w kontekście stosunków kolonialnych, w relacjach metropolii do podległych

kolonii. Polityka uzale

żniania realizowana była także poprzez kontrolę nad kulturą kraju

podbitego.

Koniec zimnej wojny oznaczał eliminacj

ę barier w komunikowaniu międzyludzkim,

swobodny przepływ informacji i przenikanie zjawisk kulturowych. Zmiany te, cho

umiejscowione przede wszystkim na obszarze Europy

Środkowo-Wschodniej i byłego ZSRR,

miały skutek globalny.

Świat wszedł w okres przyspieszonej globalizacji obejmującej swymi

skutkami tak

że tereny, które dotąd bezpośrednio lub pośrednio pozostawały ze względów

ideologicznych na uboczu. Proces ten w krajach postkomunistycznych wywołał dwie,

niekiedy sprzeczne, tendencje. Z jednej strony – efekt otwarcia, dekompresji i masowej

konsumpcji kulturowej postrzeganej jako zachodnia (przy negacji cz

ęsto rodzimej kultury),

z drugiej za

ś strony – narastająca afirmacja świeżo odzyskanej suwerenności i zaniepokojenie

napływem do tych krajów produktów taniej kultury zachodniej.

Zjawiska te i towarzysz

ące im okoliczności, takie jak spadek nakładów na rozwój

kultury rodzimej czy odchodzenie od opieku

ńczej roli państwa, wywoływać zaczęły niepokój

o zachowanie to

żsamości kulturowej tych państw. Dodatkowym źródłem rozterek jest

zbli

żanie się tych krajów do Unii Europejskiej. W integracji zaś widzi się aspekty zarówno

pozytywne, jak i negatywne. W

śród tych ostatnich szczególnym powodem do niepokoju jest

tendencja do unifikacji i standaryzacji wzorców, tak

że kulturowych, laicyzacja życia

społecznego, propagowanie aborcji, legalizacja w niektórych krajach unijnych eutanazji

i mał

żeństw homoseksualnych. Kwestie te są inaczej przyjmowane i oceniane przez elity

i wyrafinowanych intelektualistów, inaczej za

ś – na ogół z mniejszą tolerancją – przez

przeci

ętnych konsumentów kultury i informacji. Ci ostatni, aczkolwiek nieufnie, a niekiedy

wrogo, przyjmuj

ą tego typu wzorce ze świata zachodniego, stają się jednocześnie masowym

odbiorc

ą kultury niskiej, skrajnie skomercjalizowanej, której symbolem są amerykańskie

filmy z gatunku „opery mydlanej” b

ądź też inne ich odmiany szafujące wszechobecną

zbrodni

ą i przemocą.

Problem – i to wielopłaszczyznowy – jednak istnieje i zwraca na to coraz baczniejsz

uwag

ę także Unia Europejska. Deklarując, począwszy od Traktatu z Maastricht, dążenie do

budowy własnej to

żsamości, Unia Europejska zwraca jednocześnie większą uwagę na

konieczno

ść ochrony narodowej tożsamości każdego z państw członkowskich. Wspólnym zaś

celem jest ograniczenie do rozs

ądnych wymiarów napływu produktów amerykańskiej

popkultury, niedopuszczenie do mcdonaldyzacji Europy.

Zjawiska te, z całym bogactwem swej ró

żnorodności rodzącym zarówno akceptację,

jak i obawy czy protesty, obj

ęły także Polskę. Nasz kraj, który był relatywnie bardziej otwarty

świat i jego wpływy w okresie komunizmu niż inne kraje bloku wschodniego, też

prze

żywa gwałtowny wzrost przypływu komercyjnej kultury masowej, przede wszystkich ze

Stanów Zjednoczonych, lecz tak

że z Europy Zachodniej. Budzi to obawy o zachwaszczenie

polskiej kultury tanimi produktami z importu. Wyra

żane są one w kręgach partii

politycznych, działaczy i twórców kultury, intelektualistów, a tak

że w kręgach hierarchii

ścioła katolickiego, gdyż zazwyczaj kultura ta propaguje wzorce ateistyczne. Prawdziwy

problem nie tkwi jednak, jak si

ę wydaje, w procesach uniwersalizacji, nie w zagłuszaniu

kultury wy

ższej przez kulturę masową, lecz w nieidentycznych zdolnościach adaptacji

ró

żnych grup i narodów do nowych sytuacji, bezkonfliktowej internalizacji wartości dotąd

obcych czy nieznanych

. W aspekcie najszerszym, narodowym, pytanie to brzmi: czy nie

zagra

ża to tym wartościom, które stanowią o tożsamości kulturowej narodu polskiego? Czy

ęc zjawiska te należy ujmować z punktu widzenia bezpieczeństwa kulturowego

Rzeczypospolitej Polskiej?

G. Michałowska, Bezpiecze

ństwo kulturowe w warunkach globalizacji, [w:] Bezpieczeństwo narodowe

i mi

ędzynarodowe u schyłku XX wieku, pod red. D.B. Bobrowa, E. Haliżaka i R. Zięby, Scholar, Warszawa

1997, s. 140.

Nie chodzi jednocze

śnie, należy to podkreślić, jedynie o zjawiska w obszarze kultury

symbolicznej. Wa

żnym elementem bezpieczeństwa kulturowego są także zagrożenia dla dóbr

kultury materialnej: zabytków, pomników kultury, dzieł sztuki,

świadectw rozwoju

narodowego. Kraj taki jak Polska, obszar tragicznych konfliktów zbrojnych i wojen, na 123

lata pozbawiony własnej pa

ństwowości, czego skutkiem były niewyobrażalne zniszczenia

i grabie

ż dóbr kultury, musi być szczególnie wyczulony na ich ochronę.

Niniejsze opracowanie jest prób

ą w miarę całościowego potraktowania kwestii

bezpiecze

ństwa kulturowego Polski na tle aspektów teoretycznych tego pojęcia, a także jego

aspektów praktycznych w tym zakresie w Unii Europejskiej i pa

ństwach członkowskich.

Składa si

ę ze wstępu, pięciu rozdziałów merytorycznych oraz podsumowania.

Rozdział pierwszy po

święcimy rozważaniom na temat pojęcia kultury jako wytworu

ludzkiej działalno

ści oraz podziałom kultury na dziedziny (kategorie). Ważnym elementem

jest zagadnienie to

żsamości kulturowej ze względu na wagę tego pojęcia dla bezpieczeństwa

kulturowego. W rozdziale drugim omówimy podstawy bezpiecze

ństwa kulturowego i jego

specyfik

ę na tle innych kategorii bezpieczeństwa. Rozważania te, aczkolwiek odnosić je

ędziemy do bezpieczeństwa kulturowego Polski, opierają się o podlegające uniwersalizacji

procesy uregulowa

ń i praktyki międzynarodowej, w tym procesy integracji europejskiej.

Zarówno globalizacja, jak i integracja europejska sprzyjaj

ą przenoszeniu zjawisk i wytworów

kulturowych przez granic

ę, powodując obawy o erozję lub nawet utratę tożsamości

kulturowej pa

ństw. Jest to problem przede wszystkim zagrożeń i w rozdziale trzecim

odniesiemy je bezpo

średnio do bezpieczeństwa kulturowego Polski. W rozdziale czwartym

omówimy system bezpiecze

ństwa kulturowego RP, czyli zespół uregulowań prawnych,

struktur organizacyjnych oraz działa

ń (polityki kulturowej) państwa, służących ochronie

żsamości kulturowej oraz dziedzictwa kulturowego naszego kraju. W rozdziale piątym

przedstawimy niektóre aspekty bezpiecze

ństwa kulturowego państw Unii Europejskiej oraz

działa

ń i polityki Unii w tym zakresie. Opracowanie kończy się podsumowaniem, zawiera

równie

ż wykaz literatury i opracowań monograficznych z zakresu omawianego tematu,

a tak

że wykaz podstawowych aktów prawnych dotyczących ochrony dóbr kultury.

Rozdział 1.

KULTURA: POJ

ĘCIE, KATEGORIE, TOŻSAMOŚĆ

Zacznijmy od samego poj

ęcia kultury. Specjaliści zajmujący się tym zagadnieniem już

w latach pi

ęćdziesiątych XX wieku doliczyli się 164 różnych, będących w użyciu definicji

kultury

. Wzrost zainteresowania kultur

ą i twórcza inwencja autorów niewątpliwie

doprowadziły do tego,

że dziś mamy przynajmniej podwojoną liczbę takich definicji.

Pami

ętając więc o przestrodze C. Jenksa, że: idea kultury obejmuje taki zakres problemów,

procesów, zró

żnicowań czy nawet paradoksów, iż jedynie osoba pewna siebie i kompetentna

mogłaby si

ę podjąć mówienia o niej, a być może tylko głupiec usiłowałby napisać o tym

ksi

ążkę...

, ograniczymy si

ę tylko do wskazania najistotniejszych cech zjawiska i wytworu

ludzkiej inwencji, jak

ą jest kultura.

Termin

„kultura”

ą etymologię wywodzi z łacińskiego słowa „cultus”,

oznaczaj

ącego cześć (nabożeństwo, kultywowanie, pielęgnowanie) i pierwotnie odnoszonego

do hołdu, jaki składano bóstwom roli i urodzaju – Persefony i Demeter – zwi

ązanego

z upraw

ą pól i zbiorem plonów roli. Z czasem oznaczało ono uprawę roli a następnie,

stopniowo nabierało znaczenia metaforycznego

. Wraz ze zwrotem „cultura amini”

spotykanym w pismach Cycerona i dalej rozpowszechnianym zacz

ęło ono coraz bardziej

oznacza

ć „pielęgnowanie” wyższych idei, dusz

. Było to jakby przeciwstawienie „cultus

agrorum” (agricultura), kultywowania roli, a szerzej natury, kultywowaniu warto

ści

duchowych dokonywanemu nie za pomoc

ą czynności i narzędzi materialnych, ale za pomocą

intelektu, woli i zdolno

ści.

To do tej łaci

ńskiej etymologii zdaje się nawiązywać Kant, gdy mówi, że: Wyrabianie

zdolno

ści istoty rozumnej jest kulturą. A więc tylko kultura może być końcowym celem, jaki

mamy podstaw

ę przypisywać przyrodzie w odniesieniu do rodu ludzkiego

. Chodzi wi

ęc

o takie przekształcanie natury, którego motywacje wypływaj

ą z racji rozumu ludzkiego, są

Chodzi o prac

ę A.L. Kroebera i C. Kluckhohna pt. Culture a critical Review of Concepts and Definition,

wydan

ą w 1992 r. w Stanach Zjednoczonych. Omawia ją P. Mazurkiewicz, Europeizacja Europy, Fundacja

ATK, Warszawa 2001, s. 25-37.

C. Jenkes, Kultura, Zysk i Spółka, Pozna

ń 1999, s. 7.

P. Mazurkiewicz, Europeizacja Europy... wyd. cyt., s. 27-28.

W sensie wytworów ducha.

Podaj

ę za: P. Mazurkiewicz, Europeizacja Europy... wyd. cyt., s. 27.

wytworem ducha, tej kreatywno

ści, która wyróżnia człowieka od innych stworzeń, które

przecie

ż też na swój (mechaniczny) sposób przekształcają naturę (np. bobry budujące tamę).

Teoretycy d

ążący do usystematyzowania wiedzy o kulturze zwracają uwagę, że

definicje kultury daj

ą się zgrupować w typy odzwierciedlające różne aspekty zjawisk

kulturowych. Najcz

ęściej są to takie aspekty, jak: opisowo-wyliczający, historyczny,

normatywny, psychologiczny, strukturalny, genetyczny oraz – aspekt dominuj

ący –

ogólnoopisowy.

Jako reprezentatywn

ą dla pierwotnej grupy opisowo-wyliczającej podaje się definicję

zaproponowan

ą przez Edwarda Tylora mówiącą, że: Kultura, czyli cywilizacja, jest to złożona

cało

ść, która obejmuje wiedzę, wierzenia, sztukę, moralność, prawa obyczajowe oraz inne

zdolno

ści i nawyki nabyte przez ludzi jako członków społeczeństwa

. Wad

ą tej definicji jest

zarówno uto

żsamianie kultury i cywilizacji (do czego jeszcze wrócimy), jak i dość dowolne

i niepełne wyliczenie dziedzin kultury.

Definicje akcentuj

ące aspekty historyczne odwołują się do takich określeń, jak:

dziedzictwo kulturalne (lub kulturowe), dorobek, zasoby kulturalne, cz

ęsto także pomniki

i zabytki kulturalne

Definicje

normatywne

mówi

ą o zachowaniach ludzkich mieszczących się

w kategoriach moralno-kulturowych, podkre

ślają jedność tych zachowań i „stylu życia” jako

wyró

żnika różnych kultur.

Definicje psychologiczne odwołuj

ą się do mechanizmów psychicznych będących

źródłem ludzkiej kreatywności, w tym procesu uczenia się, wytwarzania nawyków, zdolności

komunikowania si

ę i przejmowania wiedzy oraz umiejętności. Umiejętność posługiwania się

symbolami i komunikowania si

ę z innymi ludźmi stanowi istotny czynnik tworzenia

i rozszerzania kultury, jej trwania w czasie i kumulacji dorobku kulturalnego.

Definicje strukturalistyczne charakteryzuje koncentracja na cało

ściowym charakterze

poszczególnych kultur i ich wewn

ętrznym powiązaniu. Definicje tego typu mówią

o okre

ślonej kulturze lub o różnych kulturach, a nie o kulturze w ogóle. Mogą to być zarówno

definicje kultur narodowych, jak i próby okre

ślenia kultur przedmiotowych, np. klas i grup

społecznych, zawodowych.

Definicje genetyczne kład

ą nacisk na wyjaśnienie pochodzenia kultury, jej

przeciwstawianie naturze, na jej charakter jako produkt społecznego współ

życia ludzi

Cytuj

ę za: A. Kłoskowska, Kultura masowa, Warszawa 1983, s. 21.

Zob. J. Pruszy

ński, Dziedzictwo kultury polskiej, Zakamycze, Kraków 2001, s. 42-47.

A. Kłoskowska, Kultura masowa... wyd. cyt., s. 22.

Dotykaj

ą więc zarówno etymologii słowa „kultura”, jak i antropologii tego wytworu ludzkiej

działalno

ści. Przeciwstawienie kultury i natury, co jest cechą współczesnych nauk

społecznych, mo

żna – jak podkreśla A. Kłoskowska – ująć w stwierdzeniu, że: Kultura

przeciwstawna jest naturze w sensie ontogenetycznym, wynika za

ś z natury w sensie

filogenetycznym. Gatunek ludzki, jedyny spo

śród wszystkich gatunków istot żywych, dojrzał

do tworzenia kultury o szerokim zakresie i działalno

ść kulturalną można uznać za jego

naturaln

ą funkcję. W tym sensie kultura nie jest przeciwstawieniem natury, ale stanowi jej

konieczny rezultat

Definicje ogólnoopisowe formułowane s

ą dla celów wiedzy praktycznej, często na

potrzeby instytucji zajmuj

ących się kulturą, także dla celów nauczania. Zawierają one

encyklopedyczny zestaw cech kultury, mówi

ą o sposobach jej powstawania, gromadzenia

i rozwoju. Popularna definicja kultury okre

śla ją jako: całokształt materialnego i duchowego

dorobku ludzko

ści, gromadzony, utrwalony i wzbogacony w ciągu jej dziejów, przekazywany

z pokolenia na pokolenie. W skład tak poj

ętej kultury wchodzą nie tylko wytwory materialne

i instytucje społeczne, ale tak

że zasady współżycia społecznego, sposoby postępowania,

wzory, kryteria ocen estetycznych i moralnych przyj

ęte w danej zbiorowości i wyznaczające

obowi

ązujące zachowanie

. Inne uj

ęcia encyklopedyczne zwracają uwagę, że wytwory te

(kultura) powstaj

ą na gruncie swoistych, biologicznych i społecznych cech człowieka

i warunków jego bytu, zmieniaj

ąc się w procesie historycznym. Warunki te to także stopień

opanowania sił przyrody, osi

ągnięty stan wiedzy i twórczości artystycznej

ęsto w próbach ujęcia istoty kultury spotykamy się nie tyle z jej definicją, co

z prób

ą opisu zjawisk kulturowych i ich różnych aspektów, zwłaszcza gdy autorzy są

świadomi skomplikowanych, duchowych i religijnych uwarunkowań oraz inspiracji. Jest to

wła

ściwe nurtowi chrześcijańskiemu, szczególnie wtedy, gdy jest on zorientowany na cele

ekumeniczne. Nurt taki dominował podczas prac II Soboru Watyka

ńskiego i jest ważnym

komponentem społecznej nauki Ko

ścioła katolickiego

Tam

że, s. 27-28.

Encyklopedia popularna, PWN, 1982, s. 388.

Encyklopedia powszechna, PWN, 1974, t. 2, s. 640.

Konstytucja soborowa Gaudium et Spes stwierdzała,

że: Mianem „kultury” w sensie ogólnym oznacza

ę wszystko, czym człowiek doskonali i rozwija wielorakie uzdolnienia swego ducha i ciała; stara się drogą

poznania i pracy podda

ć sam świat pod swoją władzę; czyni bardziej ludzkim życie społeczne tak w rodzinie, jak

i w całej społeczno

ści państwowej przez postęp obyczajów i instytucji; wreszcie w dziełach swoich w ciągu

wieków wyra

ża, przekazuje i zachowuje wielkie doświadczenia duchowe i dążenia na to, aby służyły one

post

ępowi wielu, a nawet całej ludzkości. Wynika stąd, że kultura ludzka z konieczności ma aspekt historyczny

i społeczny oraz,

że termin „kultura” przybiera nieraz znaczenie socjologiczne, etnologiczne; w tym zaś

znaczeniu mówi si

ę o wielości kultur.

Tendencj

ą przeciwstawną jest jak najogólniejsze ujmowanie cech charakterystycznych

tej dziedziny ludzkiej kreatywno

ści. J. Pruszyński cechy te ujmuje lapidarnie, stwierdzając,

że: Kultura to zarówno całokształt dorobku duchowego, intelektualnego i materialnego,

stworzonego wysiłkiem jednostek i zbiorowo

ści ludzkich, zachowanego i utrwalonego, jak

i stosunek do jego komponentów

Przedstawione definicje i próby uj

ęcia istoty kultury są tylko ilustracją i wąskim

wycinkiem wysiłków, które podejmowane s

ą od drugiej połowy XIX wieku. Od cytowanego

żej Edwarda Tylora, który w 1871 r. dokonał pierwszej próby sprecyzowania przedmiotu,

przez Claude’a Levi-Straussa, R. Lintona, A.L. Kroebera, C. Kluckhohna, a

ż po

współczesnych teoretyków, trwaj

ą nieustanne wysiłki zmierzające do zdefiniowania pojęcia

kultury, okre

ślenia jej genezy i usystematyzowania aspektów oraz czynników z nią

zwi

ązanych. Na kulturę patrzy się poprzez historię, socjologię, biologię, filozofię oraz przez

pryzmat systemów aksjologicznych, w tym religii. Odnosi si

ę to zarówno do wartości

zwi

ązanych z jednostką, jak i grup etnicznych, mniejszości narodowych i całych narodów.

Zwraca uwag

ę, że wzorce i elementy identyfikacji tworzą tożsamość kulturową, która stała

ę ważnym czynnikiem w procesie formowania (i trwania) państw oraz elementem

żsamości narodowej.

1.1. Kultura czy kultury? Kategorie i podziały

Przedstawione wy

żej próby określenia pojęcia kultury odnoszą się do kultury jako

takiej, do tego wytworu ludzkiej kreacji, który jest wła

ściwy tylko istocie obdarzonej

rozumem i zdolno

ścią jego użycia w celach twórczych. Można by jednak próby te uzupełnić

poprzez ukazanie ró

żnic w narodowym, a nawet regionalnym podejściu do definiowania

kultury. Dominique Wolton wskazuje na trzy sposoby definiowania kultury na gruncie

europejskim: francuski – z akcentem na proces tworzenia kultury, niemiecki – uto

żsamiający

kultur

ę z całością dzieł i wartości, symbolami, dziedzictwem i pamięcią wspólnot, a także

anglosaski – z naciskiem na style zachowa

ń, praktykę życia codziennego, obrazy i mity

Przyj

ęcie i uznanie zasady regionalizacji kultury – o czym świadczą również

pojawiaj

ące się różnice na etapie jej definiowania – a w praktyce różnych kultur, nie

odbywało si

ę w historii w sposób prosty. Wystarczy przypomnieć, że Grecy i Rzymianie,

J. Pruszy

ński, Dziedzictwo kultury polskiej... wyd. cyt., s. 61-62.

D. Wolton, Naissance de l’Europe democratique. La dernière utopie, Flamarion 1993, s. 409.

poza obszarem swoich limas, dostrzegali jedynie zagra

żających ich cywilizacji barbarzyńców.

Równie

ż odkrycie „nowego świata” przez Kolumba, a następnie jego kolonizacja, odbyły się

na zasadzie zanegowania i prawie całkowitego zniszczenia cywilizacji i kultury

prekolumbijskiej. W praktyce dopiero na przełomie XIX i XX wieku ró

żnice między „nami”

a „nimi” po raz pierwszy zacz

ęły być traktowane jako odmienność kulturowego wyposażenia.

Zaakceptowana, cho

ć nie bez oporów, została teza, że to odmienna kultura warunkuje

odmienno

ść obyczajów, stylów życia, praktyk seksualnych, form i wierzeń religijnych.

Wielk

ą rolę w procesie ugruntowania tej tezy odegrały badania i prace polskiego antropologa

Bronisława Malinowskiego. Główn

ą treścią tej tezy było przyjęcie zasady powszechności

kultury jako sposobu interpretacji

świata oraz przekonanie o jej wszechobecności

i niezbywalno

ści. Za coś oczywistego zaczęto przyjmować fakt, iż w różnych miejscach

i czasie ludzie udzielali odmiennych odpowiedzi na podstawowe pytania dotycz

ącego tego, co

to znaczy „by

ć człowiekiem”, jaki jest sens i cel owego istnienia oraz w różny sposób,

poprzez dzieła sztuki, malarstwo, architektur

ę, literaturę, wyrażali te poglądy. W ten sposób

doszło do pojawienia si

ę na gruncie teorii pojęcia „kultury” w liczbie mnogiej

Cho

ć nie przychodziło to łatwo, Europejczycy musieli przyjąć do wiadomości, że

skoro ka

żda kultura ma swój odmienny system znaczeń i wartości, porównywanie ich

osi

ągnięć oraz ocena z punktu widzenia jakiejś uniwersalnej skali staje się trudna, jeśli nie

niemo

żliwa. To zaś prowadziło do stopniowego wyzbywania się eurocentryzmu. Nie miało to

oznacza

ć znaku równości w odbiorze i preferencjach, gdyż związek kultury z wydawaniem

ądów wartościujących nadal istniał (i istnieje), ale oznaczało uznanie innych kultur na

szerszej płaszczy

źnie obejmującej różne wytwory ludzkiej działalności na innych obszarach

cywilizacyjnych.

Przyjmujemy wi

ęc, że istnieje „kultura” w liczbie pojedynczej jako pojęcie ogólne,

„metakultura” jako rodzaj „parasola” poj

ęciowego, pod który mogą się schronić różne formy

życia i ludzkiej kreatywności właściwe danemu narodowi lub obszarowi cywilizacyjnemu,

oraz „kultury” w liczbie mnogiej oznaczaj

ące lokalne rozprzestrzeniania się i odmiany.

Przejd

źmy teraz do różnych kategorii i podziałów związanych z kulturą. Mówimy przecież

o kulturach narodowych, etnicznych, kulturach mniejszo

ści narodowych, o kulturze religijnej,

politycznej, strategicznej, szlacheckiej, mieszcza

ńskiej itp. Różnice, a więc i kategoryzacja,

wynikaj

ą z faktu, iż kultura nie jest homogeniczna oraz z jej związków z cywilizacją. Choć

P. Mazurkiewicz, Europeizacja Europy... wyd. cyt., s. 30-31.

niektórzy teoretycy mówili o antynomii mi

ędzy kulturą a cywilizacją

, to jednak zwi

ązki

takie istniej

ą, o czym dość łatwo obecnie się przekonać, podróżując w różne regiony świata.

Wynika to z tego,

że cywilizacje są wtórne w stosunku do kultury i na ogół obejmują kultury

bardziej przystawalne do siebie, koherentne.

Podziały i wyró

żnianie elementów kultury dokonywane jest w oparciu o różne kryteria

i ró

żne aprioryczne założenia metodologiczne. Wyróżniane są systemy i podsystemy oparte

na ró

żnych regułach interpretacji kulturowej. Problem w tym, jak pisze specjalizujący się

w tych sprawach M. Golka,

że elementy systemu kultury wyróżniane przez różnych

antropologów, socjologów i filozofów kultury, nie pokrywaj

ą się ze sobą

. Brak

jednorodno

ści, a także jasności kryteriów metodologicznych nie pozwala badaczom

i teoretykom kultury w ich mno

żeniu. Nie jest zadaniem tej pracy ani zbytnie zagłębianie się

w teori

ę systemów (i podsystemów) kultury, ani tym bardziej podejmowanie jakichkolwiek

prób ich rozwijania. Przede wszystkim ze wzgl

ędu na różnorodność kultur, ich składników

oraz wielo

ść i wymyślność kryteriów. Zresztą, ze względu na temat i cel tej pracy, którym jest

ukazanie zagro

żeń dla bezpieczeństwa kulturowego, jedynym elementem systemu, na którym

ę skupimy, będzie system ochrony przed tymi zagrożeniami.

Z tego te

ż względu wystarczy podkreślić, że jednym z najpoważniejszych podziałów

kultury na dziedziny (kategorie) jest podział na kultur

ę materialną, kulturę duchową i kulturę

społeczn

ą. Podział ten, mimo istotnych niekiedy różnic pojęciowo-terminologicznych, jest

trwale obecny w rozwa

żaniach nad kulturą, zarówno w Polsce, jak i na świecie.

W Polsce zwolennikiem tego typu podziału był w okresie mi

ędzywojennym

K. Moszy

ński, który za kryterium rozdzielności uznawał rodzaj zaspokajanych potrzeb,

mniejsz

ą wagę przykładając do formalnych składników i budowy systemu

. Według

Moszy

ńskiego kultura materialna to te dziedziny kultury, które dotyczą: zdobywania

i przechowywania

żywności, przygotowania pokarmu, obróbki surowców, zabiegów

zwi

ązanych z bezpieczeństwem i higieną, transportu i komunikacji. Kultura duchowa to:

wiedza,

życie religijne oraz sztuka i literatura. Do kultury społecznej autor zaliczył: ustrój

rodziny, ustrój pa

ństwa, ustrój gospodarczy, moralność i prawo, obrzędy i zwyczaje, igrzyska

i wychowanie.

Wyznawc

ą podziału kultury na trzy sfery (a raczej piętra, bo podlegały hierarchizacji)

był B. Nawroczy

ński, według którego trzy piętra: materialne, społeczne i duchowe tworzą

Np. J.G. Pawlikowski, Natura a kultura, Lamus, Lwów 1913.

M. Golka, Kultura jako system, OWN, Pozna

ń 1992, s. 91.

Koncepcj

ę tę omawiam w oparciu o pracę M. Golki, Kultura jako system... wyd. cyt. s. 95.

hierarchi

ę przypominającą piramidę. U podstaw miała być kultura materialna, na niej

wyrastała kultura społeczna, a wierzchołek stanowiła kultura duchowa. Nie przeszkadzało to

Nawroczy

ńskiemu w byciu heglistą i w nawiązywaniu do rozróżniania w kulturze ducha

subiektywnego, obiektywnego i absolutnego. Do omawianego trójpodziału nawi

ązuje także

A. Kłoskowska, wyró

żniając takie kategorie kultury, jak: kultura bytu, kultura społeczna oraz

kultura symboliczna. Jest to podział, który odnosi si

ę jednocześnie do światowych klasyków

bada

ń nad kulturą (A. Webera, R. McIvera, L. White’a i A.L. Kroebera) wyróżniających

w rozmaitych odmianach kultur

ę bytu (technologiczna, technika), kulturę społeczną i kulturę

symboliczn

ą (kultura wartości, ideologia).

Podział kultury na dziedzin

ę materialną, społeczną i duchową jest dość często

krytykowany nie tylko za zbytni

ą ogólnikowość, lecz także za to, że te trzy aspekty

przeplataj

ą się zarówno w wytworach kultury, jak i w zjawiskach kulturowych. Jest to

prawda, trzeba jednak podkre

ślić jego niewątpliwy walor, jakim jest przejrzystość,

odzwierciedlenie najbardziej chyba charakterystycznych cech kultury, a tak

że przydatność dla

uzmysłowienia zagro

żeń tożsamości kulturowej społeczeństw i bezpieczeństwa kulturowego.

1.2. Kultura duchowa, materialna i społeczna

Charakterystyk

ę kategorii kultury rozpoczynamy od rozważenia tych aspektów, które

zdecydowały i decyduj

ą o tym, że daną sferę działalności ludzkiej możemy nazwać kulturą,

a wi

ęc od wytworów ducha. Kultura duchowa nie poddaje się łatwo definicjom

słownikowym, gdy

ż zdaniem niektórych teoretyków nie można wyraźnie oddzielić kultury

duchowej od materialnej ze wzgl

ędu na wzajemne przeplatanie się obu kategorii. Kulturę

duchow

ą często określa się jako kulturę znaczeń (czyli kulturę semiotyczną) obejmującą

warto

ści, znaczenia i symbole, takie jak: język, sztuka, wiedza, moralność, religia i ideologia.

Traktowana jest ona jak szczytowe osi

ągnięcie człowieka, jak emanacja wszystkiego, co

wybitne w ludzkim dorobku twórczym, jednocze

śnie zaś jest kategorią społeczną.

W tym drugim aspekcie kultura duchowa byłaby kolektywnym zespołem umiej

ętności

i intelektualnym dziełem ka

żdego społeczeństwa, bez względu na to, czy tworzenie kultury

jako zjawiska społecznego odbywało si

ę drogą ewolucjonizmu (jako swoista droga od

dziko

ści do szczytów cywilizacji), czy też, jak podkreślają socjologowie, jako synteza tego, co

ludzie robi

ą zbiorowo na różne sposoby, w różnych miejscach i czasie. Obie te drogi dały

pocz

ątek dwóm różnym teoriom: teorii wzorów kulturowych i teorii struktury społecznej,

a skutkiem były ró

żne treści, jakie przedstawiciele tych teorii przypisują pojęciu „kultura”

Teoria wzoru kulturowego opiera si

ę na założeniu, że na kulturę (duchową) składają

ę wzory sposobów myślenia, odczuwania i reagowania nabyte i przekazywane głównie

przez symbole stanowi

ące wraz z ich wcieleniami w wytworach ludzkich znamienne

osi

ągnięcia grup ludzkich. Zasadniczy trzon kultury stanowią tradycyjne idee, a szczególnie

zwi

ązane z nimi wartości. Teoria ta ewoluowała i w późniejszym okresie (prace Sapira,

Benedicta, White’a, Batesona) podkre

ślano, że tylko część kultury składa się z norm lub

standardów zachowa

ń. Inna część zawiera ideologie uzasadniające określone sposoby

zachowa

ń.

Teoria struktury społecznej swój najpełniejszy wyraz znalazła w brytyjskiej antropo-

społecznej postaci funkcjonalizmu. Wywarła ona ogromny wpływ na antropologi

ę kultury

(a tak

że socjologię), nie była jednak jednorodna. Jeden z jej twórców Bronisław Malinowski

zakładał,

że człowiek posiada pewną liczbę wrodzonych predyspozycji, podstawowych

potrzeb, na których nadbudowuje si

ę dopiero kultura. Jest ona w ostatecznym rachunku jakby

ogromnym aparatem do zaspokajania potrzeb, zespołem reakcji na te potrzeby. Opisa

kultur

ę, to jego zdaniem opisać warunki, jakie muszą być spełnione, by zbiorowość była

w stanie przetrwa

ć. W tych warunkach kultura służy przekształcaniu potrzeb (biologicznych)

w potrzeby pochodne, w imperatywy kultury

. W innej odmianie funkcjonalizmu,

reprezentowanej przez Redcliffa-Browna, kultura słu

ży nie tyle zaspokajaniu potrzeb

biologicznych jednostki (i społeczno

ści), ile przede wszystkim umacnianiu struktury

społecznej. Nast

ępcy obu prekursorów, w tym m.in. Evans-Pritchard, usiłowali wyjaśnić

zjawiskowe cechy kultury i społecze

ństwa poprzez analizę czynników subiektywnych,

aktywno

ść jednostki ludzkiej i przez to dokonać rekonstrukcji świadomości społecznej.

Zacz

ęto dokonywać badań wewnętrznej logiki takich zjawisk, jak: religia, wierzenia,

marzenia, ideologia. W odmianie ameryka

ńskiej, w koncepcjach formułowanych przez

W.L. Thomasa, zakładano cało

ściowe ujmowanie kultury, głosząc, że w każdym procesie

kulturowym doniosł

ą rolę grają czynniki psychologiczne: nie ma wartości bez postaw, kultury

bez prze

żywających ją jednostek. Odpowiedzią na to był swoisty neoewolucjonizm White’a,

który twierdził,

że: wprowadzając człowieka do naszych rozważań nie wzbogacimy w niczym

procesu rozwoju kultury. To kultura, przez wszystkie swoje cztery aspekty (techniczny,

Omówienie tych dwóch szkół antropologii i socjologii zawarte jest w pracy: J. Szacki, Historia my

śli

socjologicznej, PWN, Warszawa 1983, t. II, s. 669-730.

B. Malinowski (tłum. H. Buczy

ńska), Narodowa teoria kultury, [w:] Szkice z teorii kultury, Warszawa

1958, s. 29.

społeczny, ideologiczny i psychologiczny) determinuje zachowanie si

ę człowieka, a nie

człowiek sprawuje kontrol

ę nad kulturą. W koncepcjach White’a kultura ducha była

całkowicie przemieszana z kultur

ą materialną, społeczną, a przede wszystkim techniczną, do

której przykładał najwi

ększą wagę

Do rozwa

żań nad kulturą, i to zarówno w kategorii kultury duchowej, jak i społecznej,

nale

ży włączyć pojęcie kapitału kulturowego. Jak podkreśla S. Kozyr-Kowalski, kapitał

kulturowy jest wzgl

ędnie trwałym elementem osobowości ludzkiej, częścią habitus, który

czyni człowieka zdolnym (lub niezdolnym) do działania, do wytwarzania dóbr materialnych

i duchowych. Obejmuje on dynamis osobowo

ści (siłę osobowości) i ergodynamis – zdolność

pracow

ą (siłę roboczą). Obie własności składają się na cechy człowieka pojętego jako byt

biofizyczny. Dynamis osobowo

ści determinuje siły duchowe, intelektualne i fizyczne

Kapitał kulturowy, zwłaszcza w postaci kapitału lingwistycznego (j

ęzykowego) posiadają

członkowie, co prawda wszystkich grup społecznych, ale grup uprzywilejowanych

w znacznie wy

ższym stopniu. Reprodukuje to stosunki klasowe i nierówności społeczne,

tworzy kastowo

ść, owocuje ponadto lepszymi decyzjami inwestycyjnymi (np. wybór

kierunku studiów, dost

ęp do elitarnych szkół), daje większe szanse na sukces życiowy i udział

w tworzeniu kultury duchowej. Suma tych zdolno

ści, zasobów rzeczywistych i możliwych,

które przypadaj

ą w udziale jednostkom lub grupom i wynikają z tych mniej lub bardziej

instytucjonalnych kontaktów i powi

ązań, tworzy kapitał społeczny. Bywa ona podstawą tych

zasobów duchowych (i materialnych), które maj

ą decydujące znaczenie dla rozwoju

kulturowego, materialnego, gospodarczego, a tak

że finansowego społeczeństw

Dotychczasowe nasze rozwa

żania pokazują, jak głębokie jest wzajemne przenikanie

ró

żnych kategorii kultury i jak trudne są próby ich wydzielenia. Z tego też względu celowe

jest mówienie generalnie o kulturze cało

ściowej. Z drugiej jednak strony, często – nie tylko

przy okazji wizyty turystycznej – spotykamy i mo

żemy podziwiać dobra kultury materialnej:

antyki, obrazy, zbiory z ró

żnych dziedzin sztuki, rękopisy, stare książki, pałace, zamki,

renomowane budowle architektoniczne itp. S

ą to niewątpliwie widome wyrazy kultury

materialnej i nosz

ą one nazwę dóbr kultury. Ponieważ dobra kultury podlegają

ędzynarodowej ochronie prawnej, o czym powiemy w dalszej części tej pracy, pojęcie to

L.A. White, The Science of Culture. A Study of Man and Civilization, New York 1949, s. 19.

S. Kozyr-Kowalski, Socjologia, społecze

ństwo obywatelskie i państwo, Wyd. Naukowe UAM, Poznań

2000, s. 131-132.

„Kapitał społeczny” przypomina – jak zauwa

ża S. Kozyr-Kowalski – pojęcie crony capitalism, kronizm

– kapitalizm bliskich przyjaciół, wielkich kapitalistów i menad

żerów.

zostało zdefiniowane na gruncie prawa mi

ędzynarodowego – przez konwencję haską z 1954 r.

o ochronie dóbr kultury w razie konfliktu zbrojnego. W artykule 1 za dobra kultury

konwencja uznaje:

a) dobra ruchome lub nieruchome, które posiadaj

ą wielką wagę dla dziedzictwa

kulturalnego narodu, z przykładowym ich wymienieniem, np. zabytki

architektoniczne, sztuki lub historii, zarówno religijne, jak i

świeckie,

stanowiska archeologiczne, dzieła sztuki, r

ękopisy, książki i inne przedmioty;

b) gmachy, których zasadniczym i stosowanym w praktyce przeznaczeniem jest

przechowywanie lub wystawianie dóbr kulturalnych ruchomych;

c) o

środki obejmujące znaczną ilość dóbr kulturalnych

Polska ustawa o ochronie dóbr kultury z 15.02.1962 r. w art. 2 stanowi,

że: Dobrem

kultury (...) jest ka

żdy przedmiot ruchomy lub nieruchomy, dawny lub współczesny, mający

znaczenie dla dziedzictwa i rozwoju kulturalnego ze wzgl

ędu na jego wartość historyczną,

naukow

ą lub artystyczną

Obydwa akty prawne wprowadzaj

ą ważny dla pojęcia „dobra kultury” termin

„dziedzictwa kulturalnego” (w innych aktach prawnych tak

że „dziedzictwo narodowe”).

Poj

ęcie dziedzictwa wiąże się z jednej strony z dobrami kultury cennymi dla narodu (ze

szczególnym praetium affectionis), z drugiej za

ś strony – z przekazywaniem następnemu

pokoleniu tradycyjnych warto

ści i idei w społeczeństwie. Tradycja jest nośnikiem wartości

społecznych tak długo istniej

ących w świadomości, jak długo mają aktualne znaczenie,

upadaj

ących, gdy przestają być potrzebne. Nie wszystkie źródła, dokumenty, przedmioty

materialne maj

ą do spełnienia tę samą funkcję społeczną i kulturalną

Definicje

kultury

materialnej

nie

uto

żsamiają jednak tej kategorii kultury

z materialnymi

dobrami

kultury.

Najlapidarniej

oddaje

jedna

definicji

encyklopedycznych mówi

ąca, że: Kultura materialna to ogół dóbr materialnych oraz

środków i umiejętności produkcyjno-technicznych społeczeństwa w danym okresie

historycznym

. Czynniki gospodarczo-finansowe, techniczne, zdolno

ści wytwórcze zawarte

w definicjach kultury materialnej stanowi

ą stały element kultury jako takiej, są wręcz

niezb

ędne do jej tworzenia, funkcjonowania i ochrony. I choć UNESCO powstrzymuje się

Pełny tekst konwencji zamieszczony jest w zbiorze: Cz. Lewandowski, Mi

ędzynarodowe stosunki

kulturalne. Wybór dokumentów i literatury, Wrocław 2001, s. 32-46.

Pełny tekst ustawy: DzU z 2.02.1962, nr 10, poz. 48. Pó

źniejsze zmiany w ustawie nie zmieniły definicji

dobra kultury.

Zob. na ten temat: J. Pruszy

ński, Ochrona zabytków w Polsce, PWN, Warszawa 1989, s. 15-21.

Encyklopedia, PWN, Warszawa 2001.

obecnie od wyra

żania preferencji co do modelu kultury, jak to było jeszcze w początkach

drugiej połowy XX wieku, gdy próbowano zaleca

ć określony model, to nie ulega żadnej

ątpliwości, że istnieje ważna, stabilizująco-rozwojowa rola państwa i jego instytucji

finansowo-gospodarczych dla rozwoju kultury i ochrony dziedzictwa kulturowego. Słu

ży

temu kultura społeczna, okre

ślana niekiedy jako całokształt życia społecznego danej

zbiorowo

ści lub w innych odmianach – jako zbiór reguł postępowania i organizacji

dotycz

ących rodziny, ustroju państwa, ustroju gospodarczego, prawa i moralności, obrzędów,

zwyczajów, igrzysk (co wielk

ą nowością nie jest), wychowania, systemu opieki społecznej

i zdrowia.

1.3. To

żsamość kulturowa

Przytoczony we wst

ępie cytat z wypowiedzi Samuela P. Huntingtona jest swoistym

mottem dla tego opracowania, gdy

ż z dużą trafnością oddaje realia świata po zimnej wojnie,

w którym licz

ą się symbole, a kulturowa tożsamość jest tym, co dla większości ludzi ma

najwa

żniejsze znaczenie. Świat w tym okresie podlega dwóm, jakby sprzecznym ze sobą

procesom – wszechogarniaj

ącej globalizacji, a na obszarach do niedawna zniewolonych

komunizmem prze

żywaniem euforii z odzyskanej suwerenności i odbudowy systemu

tradycyjnych warto

ści. Mimo że procesy te oddziałują w różnych kierunkach, ich skutki

w zakresie kultury dla grup i społecze

ństw bywają podobne, a niekiedy nakładają się.

Globalizacja ze swymi wciskaj

ącymi się wszędzie wzorami kultury masowej powoduje erozję

dotychczasowych, w miar

ę homogenicznych symboli i wzorców kulturowych. Coraz trudniej

jest w tych warunkach okre

ślić własną tożsamość poprzez odwołanie się do konkretnego

obywatelstwa czy te

ż zawodu. Wzmaga się więc pokusa, aby czynić to na podstawie

przynale

żności do wspólnoty kulturowej, takiej jak: grupa etniczna czy religijna, płeć czy

sposób zachowania si

ę. Zaczynają się liczyć także symbole (flagi, krzyże, półksiężyce,

nakrycia głowy, stroje itp.) i zaczyna si

ę je ostentacyjnie manifestować. W krajach

postkomunistycznych, które te

ż ogarnia globalizacja, te demonstracyjne gesty są dodatkowo

wzmocnione odruchami odreagowania czasów, gdy nadu

żywanie symboli, manifestowanie

religijno

ści, etniczności czy kulturowej odrębności nie było mile widziane. Oczywiście to nie

wszystkie powody takich postaw i nie wyczerpuje to

źródeł takich zachowań. Dodajmy do

tego procesy integracji politycznej i gospodarczej, powstawanie struktur o kompetencjach

ponadnarodowych, a tak

że uniwersalizację wielu instytucji i procesów kulturalnych, w tym na

przykład praw człowieka i mniejszo

ści narodowych.

Wszystkie procesy powoduj

ą, że coraz bardziej liczy się kwestia tożsamości a nowe

wyzwania globalne, gospodarcze, społeczne i kulturowe stawiaj

ą przed jednostkami, grupami

społecznymi, narodami i pa

ństwami problem nowego potwierdzenia swojej tożsamości. Ma to

wymiar zarówno lokalny, regionalny, narodowo-pa

ństwowy, jak i międzynarodowy.

Pojawiaj

ą się kwestie budowania i przypisywania tożsamości wspólnotom i organizacjom

nosz

ącym cechy transnarodowe, np. Unii Europejskiej

. Ogromny wpływ na kształtowanie

żsamości lokalnych i narodowych ma kultura. Szczególnie ważna jest rola kultury wobec

narodu. Nie ma narodu bez kultury narodowej. Mo

żna przyjąć za Janem Pruszyńskim, że:

Kultura narodowa to całokształt dorobku duchowego, intelektualnego i materialnego

stworzonego wysiłkiem jednostek i zbiorowo

ści ludzkich, zachowanego i utrwalonego (...)

Antonina Kłoskowska okre

śla kulturę narodową jako szeroki i złożony układ sposobów

działania, norm, warto

ści i symboli, wierzeń, wiedzy i dzieł symbolicznych, który przez jakąś

zbiorowo

ść społeczną uważany jest za własny, wyrosły z jej tradycji i historycznych

świadczeń oraz obowiązujący w jej obrębie

Wag

ę i znaczenie kultury narodowej mocno podkreśla UNESCO. W opinii tej

organizacji kultura jest duchem narodu i nie ma kultury poza tym, co okre

śla się tożsamością

kulturow

ą.

żsamość zaś każdego narodu kształtowała się przez wieki, tworząc narodowy

kapitał kulturowy oparty na zasobach materialnych i duchowych, systemie warto

ści

religijnych i moralnych, narodowej symbolice: wszystkie te warto

ści przekazywane były

z pokolenia na pokolenie. Kultura nie była wi

ęc jakimś stanem spetryfikowanym, była

zjawiskiem

żywym opartym na rodzimej twórczości, ale i na przenikaniu obcych wytworów

poprzez granice, asymiluj

ącym to, co niesporne, przystawalne do systemu, a odrzucającym to,

co szkodliwe i destrukcyjne dla ducha narodu. Obawa o utrat

ę tożsamości kulturowej, a tym

samym narodowej, istniała zawsze i niekiedy obawy te potwierdzały si

ę w sposób tragiczny –

wojny, podboje kolonialne i narzucanie przez metropolie własnej dominuj

ącej kultury

naje

źdźcy, polityka wynaradawiania i walki z ostoją, wartościami i symbolami narodu, jak

w przypadku narodu polskiego, rozczłonkowanego przez trzech zaborców, zmuszonego

broni

ć własnej tożsamości (szczególnie w okresie tzw. Kulturkampf w zaborze pruskim).

Zob.: J. Czaja, Europa warto

ści – pytania o tożsamość Unii Europejskiej, „Przegląd Europejski”,

nr 2(3)2001, s. 22-39.

J. Pruszy

ński, Dziedzictwo kultury polskiej... wyd. cyt., s. 62.

A. Kłoskowska, Kultura narodowa, [w:] Encyklopedia kultury polskiej XX wieku, pod red.

A. Kłoskowskiej, Wyd. UW, Wrocław 1991, s. 51

I dzi

ś obawa o utratę tożsamości kulturowej i narodowej jest stałą troską

społecze

ństw, w tym także społeczeństwa polskiego, czego wyrazem są debaty i dyskusje

polityczne towarzysz

ące wchodzeniu Polski do Unii Europejskiej toczone w różnych

środowiskach. Uzasadnione obawy wynikają jednak z innych powodów i rzeczywistych

zagro

żeń: niekontrolowanego napływu kultury masowej, afirmacji tzw. kultury śmierci,

masowej migracji, kryzysu warto

ści, dezintegracji tradycyjnych struktur społecznych.

Pojawia si

ę problem bezpieczeństwa kulturowego.

Rozdział 2.

BEZPIECZE

ŃSTWO KULTUROWE – ASPEKTY POJĘCIOWE

Specjali

ści od teorii bezpieczeństwa wskazują zarówno jego aspekty obiektywne

(zagro

żenia realne), jak i subiektywne (mispercepcja)

. Mimo

że generalnie zachodzi dość

ża zmienność w czasie i przestrzeni czynników bezpieczeństwa, a także ich percepcji,

ocena stanu bezpiecze

ństwa kulturowego jest znacznie trudniejsza niż w innych kategoriach.

Wynika to ze specyfiki kulturowej, sposobu jej tworzenia i miejsca w działalno

ści i polityce

ństwa. Mając podstawowe znaczenie dla tożsamości narodowej, nie podlega ona, zwłaszcza

w pa

ństwach demokratycznych, takiej kontroli jak bezpieczeństwo militarne i wewnętrzne,

trudno jest bowiem zamkn

ąć granice przed napływem idei, prądów, mody, kanonów

i wzorów kulturowych. Próby wprowadzenia takiej kontroli dokonywane w pa

ństwach

totalitarnych doprowadziły do wytworzenia stanów patologii, napi

ęć i konfliktów

społecznych i w konsekwencji – mimo ograniczania przepływów kulturowych – do

pogorszenia stanu bezpiecze

ństwa. Można więc powiedzieć, że o ile bezpieczeństwo

w innych dziedzinach jest wzgl

ędnie mierzalne czy nawet wymierne (np. w zakresie zagrożeń

militarnych), o tyle w kulturze trudno jest stworzy

ć jakiekolwiek obiektywne wskaźniki

zagro

żenia, a więc stanu bezpieczeństwa kulturowego.

Mówimy oczywi

ście o stanach bezkonfliktowych, o okresie pokoju w stosunkach

ędzynarodowych. W warunkach konfliktów zbrojnych, w okresie wojny, sytuacja jest inna.

Wtedy kultura i jej dobra dziel

ą losy narodu i narażone są na wszelkie niebezpieczeństwa,

w tym zniszczenie, rabunek, zagini

ęcie. Okres wojny jest okresem nadzwyczajnym,

a tragiczne i niszczycielskie do

świadczenia zwłaszcza II wojny światowej sprawiły, że

społeczno

ść międzynarodowa, działając przede wszystkim poprzez ONZ i UNESCO,

wprowadziła szereg uregulowa

ń międzynarodowych mających na celu ochronę dóbr kultury

w czasie konfliktów zbrojnych, pocz

ąwszy od przytoczonej wyżej konwencji haskiej z 1954 r.

Poj

ęcie bezpieczeństwa kulturowego jest stosunkowo nowe, choć historia potwierdza,

że historycznie doskonale znane. Zagrożenia dla kultury istniały od wieków (a nawet

tysi

ącleci) i były skutkiem najazdów zbrojnych, podbojów kolonialnych (a nawet odkryć

R. Zi

ęba, Instytucjonalizacja bezpieczeństwa europejskiego, Scholar, Warszawa 1999, s. 27-30. D. Frei,

Sicherheit. Grundfragen der Weltpolitik, Stuttgart: Verlag W. Hohlhammer 1977, s. 17-21.

geograficznych) oraz spotka

ń kultur. Często doprowadzały do zniszczenia kultur wyższych,

maj

ących jednak słabsze zaplecze w postaci oręża zbrojnego. Niekiedy kultury etniczne były

niszczone, jak słusznie podkre

śla Zygmunt Bauman, w toku historycznych procesów

tworzenia pa

ństw narodowych, co wiązało się ze swoistym kanibalizmem kultur małych grup

społecznych, „po

żeranych” po drodze przez grupy i plemiona dzielnicowe, a następnie

kształtowan

ą kulturą narodową

Szczególn

ą uwagę na zjawiska przepływów kulturowych zwrócono przy okazji

zorganizowania Konferencji Bezpiecze

ństwa i Współpracy w Europie oraz na tzw.

konferencjach przegl

ądowych (1973-1975 i okresy następne). Przy tej okazji, na tle

rozpatrywania problematyki tzw. III koszyka KBWE, który zajmował si

ę przepływem osób,

idei, informacji, my

śli i wytworów kultury, a także prawami człowieka, ukazało się wiele

publikacji na te tematy

. Prowadzona była te

ż zażarta walka ideologiczna w tych kwestiach

ędzy Wschodem i Zachodem. Publikacje te, aczkolwiek pisane z różnych pozycji – z jednej

strony system demokracji i pluralizmu politycznego, z drugiej za

ś, system totalitarny, który

ścił sobie prawo do kontroli wszystkiego, także kultury – uświadamiały społeczeństwom po

obu stronach „

żelaznej kurtyny” jeśli nie istotę problemu, to przynajmniej jego zarys.

Komunizm zaplanował siebie jako władz

ę wszechogarniającą, której celem była nie

tylko likwidacja zagro

żeń (kulturalnych i ideologicznych), ale pozytywne regulowanie

wszelkich przejawów

życia zbiorowego, włączając ideologię, język, literaturę, sztukę, nauki,

rodzin

ę, a także sposób ubioru – napisał w reakcji na upadek realnego socjalizmu w Polsce

Leszek Kołakowski

Te wzorce były narzucane społecze

ństwu przez elity i partie komunistyczne,

jednocze

śnie zaś struktury państwa komunistycznego, aparat polityczno-partyjny, propaganda

i cenzura bezwzgl

ędnie chroniły je przed konfrontacją z kulturą zachodnią, mogącą naruszyć

lub podda

ć w wątpliwość budowane wzorce zachowań, symboli, standardy życia, kanony

sztuki i estetyki. Jak podkre

śla Grażyna Michałowska, ingerencja w merytoryczną zawartość

tworzonej kultury symbolicznej, krytyczne podej

ście do liberalnych tradycji narodowych i nie

usankcjonowanej zgod

ą państwa innowacyjności oraz stosowane środki administracyjne

dostatecznie gwarantowały bezpiecze

ństwo kulturowe państw i względnie stabilny rozwój

Z. Bauman, Kryzys pa

ństwa narodowego we współczesnej Europie, „Przegląd Zachodni”, nr 4, 1994,

s. 10-11.

Np. Ideologia a współczesne stosunki mi

ędzynarodowe, pod red. J. Przewłockiego, W.J. Szczepańskiego,

Katowice 1981; J. Kossak, Podstawy polityki kulturalnej PZPR, Warszawa 1977; J. Tunstall, The Media are
American: Anglo-American Media in the World, Constable, London 1977.

L. Kołakowski, Cywilizacja na ławie oskar

żonych, „Res Publica”, Warszawa 1990, s. 297.

stosunków mi

ędzynarodowych w dziedzinie kultury

. Pozostaje jednak problem, w jakim

zakresie było to identyczne z bezpiecze

ństwem kulturowym narodów.

Temu modelowi pa

ństwa totalitarnego zachodnie demokracje przeciwstawiały

instytucje narodowe i mi

ędzynarodowe, które były demokratycznymi i instytucjonalnymi

gwarancjami bezpiecze

ństwa kulturowego tych państw. Tworzyły ją: polityka wewnętrzna,

sprzyjaj

ąca wartościom kultury własnego narodu i kultury europejskiej, a także współpraca

regionalna, najpierw w sprawach kultury w ramach Rady Europy, a potem tak

że w ramach

integracji europejskiej. Napór wpływów kulturowych z zewn

ątrz był słaby, gdyż od Wschodu

oddzielała je „

żelazna kurtyna”, wpływy zaś amerykańskie nie urosły jeszcze w siłę,

nadszarpni

ęte maccartyzmem, ograniczone samoizolacją Stanów Zjednoczonych, zaś

ameryka

ńska kultura masowa i przemysł rozrywkowy nie były jeszcze tak ekspansywne jak

dzi

ś.

żna więc powiedzieć, że do początków lat 70. XX wieku, gdy nasiliły się procesy

dyfuzji kultury masowej, ruchów migracyjnych i ekspansja kultury ameryka

ńskiej,

bezpiecze

ństwo kulturowe demokratycznych krajów Europy Zachodniej miało charakter

obiektywny

chroniony

instytucjami

politycznymi

korzystnymi

porozumieniami

ędzynarodowymi

. W nast

ępnych okresach, także w związku z ekspansją języka

angielskiego, rozwojem masowej informacji, telewizji satelitarnej, zalewem filmów i seriali

ameryka

ńskich, bezpieczeństwo to zaczęto kwestionować.

Gł

ębokie zmiany przyniósł dopiero upadek komunizmu, gdyż wraz z nim nastąpiła

eliminacja barier, tworzenie si

ę nowego ładu międzynarodowego i doszło do rozlania się

szerokiego strumienia globalizacji, dla której podło

że kulturowe było równie naturalne co

podło

że gospodarcze. Skutki tego procesu opisaliśmy wyżej, posiłkując się niezwykle trafną

obserwacj

ą Samuela Huntingtona podnoszącego kwestię rewaloryzacji we współczesnym

świecie pojęcia tożsamości we wszystkich odmianach: kulturowej, zbiorowej i narodowej.

Poj

ęcie to okazało się niezwykle ważne w bezimiennym świecie globalizacji, ale jeszcze

żniejsze dla narodów Europy Środkowo-Wschodniej, które po blisko półwieczu odzyskały

suwerenno

ść.

Przewarto

ściowanie nastąpiło także w kwestiach percepcji zagrożeń bezpieczeństwa

narodowego pa

ństw i bezpieczeństwa międzynarodowego. Radykalnie spadło poczucie

zagro

żenia konfliktem nuklearnym, wojną światową, totalną konfrontacją. Miejsce tych tzw.

G. Michałowska, Bezpiecze

ństwo kulturowe... wyd. cyt., s. 132-133.

Tam

że, s. 134.

„twardych zagro

żeń” zajęły ich „miękkie” odmiany. Konflikty etniczne i religijne,

rozprzestrzeniaj

ące się konflikty wewnętrzne, terroryzm i przestępczość międzynarodowa

stały si

ę dominującymi zagrożeniami i wyzwaniami. Sytuacja na Bałkanach (w tym Bośnia

i Kosowo jako symbole konfliktów etnicznych), wojna w Czeczenii, niebezpiecze

ństwo

zawładni

ęcia bronią masowego rażenia przez terrorystów i grupy przestępcze, wyzwania ze

strony tzw. zbójeckich krajów (Irak, Iran, Korea Północna), wreszcie zamachy terrorystyczne

11 wrze

śnia 2001 r., wszystko to zmieniło sposób patrzenia na bezpieczeństwo

ędzynarodowe. Uwypukliło jednocześnie znaczenie podłoża kulturowego (także

etnicznego, religijnego) dla bezpiecze

ństwa. Coraz częściej mówiono o bezpieczeństwie

kulturowym, tym bardziej

że zaczęto odczuwać w tej płaszczyźnie także negatywne wpływy

globalizacji. Problem ten stał si

ę przedmiotem prac studyjnych i naukowych, tematem

konferencji i sympozjów, przedmiotem wyst

ąpień polityków, wszedł w zakres działania

i kompetencje organów pa

ństwowych i polityki państw

Poj

ęcie „bezpieczeństwa kulturowego” zaczęto odnosić do zagrożeń tożsamości

kulturowej, a tym samym do zagro

żeń bezpieczeństwa narodu. Uwagę na zagrożenia tego

typu zacz

ęły zwracać także oficjalne doktryny bezpieczeństwa państw. Specjaliści od teorii

bezpiecze

ństwa klasyfikują bezpieczeństwo kulturowe w oparciu o kryterium przedmiotowe

jako jeden z typów bezpiecze

ństwa, obok takich rodzajów tego stanu, jak: bezpieczeństwo

polityczne, militarne, ekonomiczne, społeczne, ideologiczne, ekologiczne

Podejmowane próby zdefiniowania bezpiecze

ństwa kulturowego wskazują na kilka

istotnych dla tej kategorii elementów: zachowanie to

żsamości kulturowej, czystości języka,

kultury, istotnych dla narodów zwyczajów i religii. Niektóre definicje podkre

ślają znaczenie

wolno

ści myśli, stylu życia, praw przynależności etnicznej, płci. Pewna grupa definicji

akcentuje zagro

żenia tożsamości kulturowej, widząc je w naruszeniach praw grup etnicznych,

prawa do kultury i innych gwarantowanych mi

ędzynarodowo praw. Podkreślają one ścisłe

zwi

ązki między bezpieczeństwem kulturowym a prawami i wolnością człowieka. Większość

definicji, je

śli nie expressis verbis, to w sposób pośredni wiąże bezpieczeństwo kulturowe

z bezpiecze

ństwem narodowym. Niektóre z nich łączą bezpieczeństwo kultury symbolicznej

z ochron

ą dziedzictwa kulturowego narodu. Wiele z definicji odnosi bezpieczeństwo

kulturowe zarówno do praw jednostki, jak i grup etnicznych oraz narodu zorganizowanego

w pa

ństwo narodowe. Nie brak też poglądów, że w dzisiejszym zglobalizowanym świecie

Problem bezpiecze

ństwa kulturowego (i tego rodzaju terminy) pojawił się w wystąpieniu sejmowym

polskiego ministra spraw zagranicznych D. Rosatiego 9 maja 1996 r.

R. Zi

ęba, Instytucjonalizacja bezpieczeństwa europejskiego... wyd. cyt., s. 31.

bezpiecze

ństwo kulturowe jest fikcją

Maj

ąc świadomość zróżnicowanego podejścia do omawianego zagadnienia, warto

przytoczy

ć niektóre z definicji i koncepcji bezpieczeństwa kulturowego. Zacznijmy od

zbiorowej

próby

zdefiniowania

bezpiecze

ństwa kulturowego podjętej przez grupę

naukowców pochodz

ących z różnych kręgów kulturowych na konferencji w Berlinie

w 1999 r. Zdaniem uczestników konferencji bezpiecze

ństwo kulturowe jest wymiarem, jakże

ęsto niedocenianego, bezpieczeństwa ludzkiego. Składa się z bezpieczeństwa jednostkowego

oraz poczucia zbiorowej to

żsamości, które są tak charakterystyczne dla naszego

postmodernistycznego

świata. Zawiera – choć się do tych aspektów nie ogranicza – wolność

śli, sumienia, mowy, stylu życia, przynależności etnicznej, płci, poczucie przynależności do

stowarzysze

ń, związków, obejmuje także kulturalne i polityczne współzawodnictwo

W Stanach Zjednoczonych, gdzie do ochrony przed zagro

żeniami kultury narodowej

powołano specjalne biuro

, bezpiecze

ństwo kulturowe określone jest jako zdolność

społecze

ństwa do ochrony jego specyficznego charakteru, w zmieniających się warunkach

oraz wobec rzeczywistych lub pozornych zagro

żeń. Bezpieczeństwo wiąże się z zachowaniem

trwało

ści tradycyjnych schematów językowych, kultury, stowarzyszeń, tożsamości,

narodowych zwyczajów i praktyk religijnych, przy uwzgl

ędnianiu tych zmian, które są zgodne

z tymi zasadami i mo

żna je zaakceptować

. Definicja ta podkre

śla to, co dla rozwoju kultury

jest niezwykle istotne, czyli jej ewolucj

ę, rozwój przez internalizację (dokładanie)

niesprzecznych (z to

żsamością kulturową) elementów, wkomponowanie we własny system

warto

ści.

Na podobnej zasadzie oparta jest definicja, któr

ą posługuje się Grażyna Michałowska.

Według tej autorki: Bezpiecze

ństwo kulturowe w wymiarze narodowym oznacza warunki,

w których społecze

ństwo może utrwalać i pielęgnować wartości decydujące o jego

żsamości, a jednocześnie swobodnie czerpać z doświadczeń i osiągnięć innych narodów.

Jest wi

ęc stanem pewnej równowagi niezbędnym, lecz ani teoretycznie, ani empirycznie

niemo

żliwym do określenia

Dla Tadeusza Jemioło bezpiecze

ństwo kulturowe państwa to jego zdolność do

pomna

żania dotychczasowego dorobku kulturalnego oraz obrony przed niepożądanym

Wypowiada taki pogl

ąd np. Z. Bauman, Kryzys państwa narodowego... wyd. cyt., s. 13.

Por. www.toda.org/conferences/berlin/papers/tehranian.html.

Chodzi o Homeland Security Cultural Bureau działaj

ące w ramach The Office of Homeland Security.

J. Tardif, P.J. Benghozi, G. Junne, G. Ross and other members of Planet agoras Scientific Committee.

www.globalpolicy.org/globaliz/cultural/2002/09intercultural.html.

G. Michałowska, Bezpiecze

ństwo kulturowe... wyd. cyt., s. 132.

wpływem innych kultur

. Andrzej Dawidczyk i Jacek Czaputowicz opieraj

ą swoje definicje

na podobnych zało

żeniach: Bezpieczeństwo kulturowe to konieczność zapewnienia ochrony

żsamości narodowej, przeciwdziałanie zagrożeniom dla kultury (w związku z napływem

obcych warto

ści z innych kręgów kulturowych), religii, języka

. Obiektem bezpiecze

ństwa

w obu opiniach jest jednostka, ale i grupa społeczna, tak

że społeczeństwo. Waldemar Kitler

mówi, w kontek

ście bezpieczeństwa kulturowego o podejmowaniu przez państwo wszelkich

działa

ń celem ochrony dóbr kultury, a także o wykorzystaniu dorobku kulturalnego narodu na

rzecz kształtowania po

żądanych stanów w środowisku międzynarodowym oraz umacniania

siły narodowej zgodnie z celami siły narodowej

. Autor ten odnosi wi

ęc bezpieczeństwo

kulturowe do ochrony dziedzictwa kulturowego, a potencjał (dorobek) kulturalny czyni

ężem zagranicznej polityki kulturalnej państwa w celu umacniania się jego siły narodowej.

Bior

ąc pod uwagę dotychczasowe rozważania aspektów pojęciowych, a także dorobek

śmiennictwa naukowego na ten temat, jak również praktyczne przejawy postaw państw

i polityki w tym zakresie, bezpiecze

ństwo kulturowe można określić jako zdolność państwa

ochrony

żsamości kulturowej, dóbr kultury i dziedzictwa narodowego,

w warunkach otwarcia na

świat, umożliwiających rozwój kultury poprzez internalizację

warto

ści niesprzecznych z własną tożsamością. Tak pojęte bezpieczeństwo kulturowe

obejmuje nast

ępujące czynniki:

1) Ochron

ę wartości kultury symbolicznej (duchowej), istotnych dla tożsamości

narodowej (j

ęzyk, religia, zwyczaje, tradycje historyczne, literatura, filozofia,

ideologia itd.)

;

2) Ochron

ę materialnych dóbr kultury i dziedzictwa kulturowego (zabytki,

pomniki narodowe, obiekty uznane za cz

ęść dziedzictwa światowego,

ścioły, zamki i pałace projektowane przez wybitnych architektów,

kompleksy miejskie o starej zabudowie, dzieła sztuki i rzemiosła artystycznego

oraz inne obiekty o szczególnej warto

ści);

T. Jemioło, Bezpiecze

ństwo kulturowe w warunkach globalizacji i procesów społecznych, [w:] Kultura

narodowa w kształtowaniu

świadomości obronnej społeczeństwa i bezpieczeństwa państwa, „Zeszyt

Problemowy TWO”, 3/25/2001, s. 20.

Zob. A. Dawidczyk, Nowe wyzwania, zagro

żenia i szanse dla bezpieczeństwa Polski u progu XXI wieku,

AON, Warszawa 2001, s. 16; J. Czaputowicz, Kryteria bezpiecze

ństwa międzynarodowego państwa – aspekty

teoretyczne, [w:] Kryteria bezpiecze

ństwa międzynarodowego państwa, pod red. S. Dębskiego i B. Górki-

-Wintera, PISM, Warszawa 2003, s. 24-25.

W. Kitler, Obrona narodowa III RP, „Zeszyty Naukowe AON”, Warszawa 2002, s. 339.

ą to tzw. dominanty kulturowe, czyli te cechy, które nadają kulturze tożsamość.

3) Poczucie bezpiecze

ństwa kulturowego dotyczy zarówno narodu (tożsamość

narodowa), jak i jednostek (swoboda tworzenia, kontaktów) i grup etnicznych

(odr

ębności kulturowych związanych z etnicznością, mniejszościami

narodowymi). Wyrazem tego jest pojawienie si

ę prawa do kultury, prawa

człowieka z zakresu praw trzeciej kategorii;

4) Poj

ęcie otwartości kultury, niezwykle ważne dla jej historycznego rozwoju,

polega przede wszystkim na zachowaniu stanu równowagi mi

ędzy jej

wewn

ętrznym rozwojem opartym na rodzimych wartościach a ochroną przed

niepo

żądanymi

wpływami

jednoczesn

internalizacj

elementów

niesprzecznych. Ta równowaga ma kluczowe znaczenie dla bezpiecze

ństwa

kulturowego w zakresie kultury duchowej;

5) Wa

żnym czynnikiem bezpieczeństwa kulturowego jest prowadzenie

zagranicznej polityki kulturowej obliczonej z jednej strony na promocj

własnej kultury i kraju, z drugiej za

ś, na tworzenie sprzyjających warunków

zewn

ętrznych do rozwoju kultury;

Tak poj

ęte bezpieczeństwo kulturowe jest ściśle związane z polityką wewnętrzną

i zagraniczn

ą państwa oraz polityką bezpieczeństwa narodowego i strategią bezpieczeństwa

narodowego.

2.1. Bezpiecze

ństwo kulturowe w obszarze kultury duchowej

Specyficzn

ą cechą bezpieczeństwa kulturowego jest trudność zastosowania

jakichkolwiek obiektywnych mierników jego zagro

żenia. Każda ocena stanu bezpieczeństwa

zawiera wi

ęc jakąś dozę subiektywizmu. Dopiero kompleksowe badania stanu kultury, opinie

twórców i specjalistów i ich konfrontacja z ocenami instytucji odpowiedzialnych za ochron

dóbr kultury i bezpiecze

ństwo kulturowe pozwalają na bardziej zobiektywizowaną

identyfikacj

ę rzeczywistych zagrożeń. Obecne niepokoje o stan bezpieczeństwa kulturowego

zwi

ązane są w decydującym stopniu z procesami globalizacji i dotyczą głównie sfery kultury

symbolicznej. Historycy mogliby oczywi

ście powiedzieć, że obecna fala globalizacji nie jest

czym

ś niezwykłym, gdyż kultury miały z nią do czynienia od samych początków

uniwersalizacji

świata. Pierwszym historycznie znanym przypadkiem globalizacji jako

spotkania i mieszania si

ę kultur był okres hellenizmu. Powstała wówczas ekumena od słupów

Herkulesa po Indie. Inne fale globalizacji zwi

ązane były z realizacją idei Imperium

Rzymskiego,

ewangelizacjami

religijnymi,

odkryciami

geograficznymi

procesami

modernizacyjnymi – a

ż do współczesnych zmian wynikających z rozwoju telekomunikacji

i informatyki.

Specyfika obecnego etapu globalizacji polega na tym,

że szok kulturowy związany

z nieustannym napływem produktów kultury masowej jest nie tylko bezprecedensowy w swej

skali, ale równie

ż dlatego, że ma charakter globalny, a nie – jak to bywało w historii –

jednostkowy czy lokalny. Dzi

ś media, a także internet, powodują, że szoku można dostać

równie

ż na odległość, bez konieczności fizycznego, cielesnego zetknięcia. Dlatego

globalizacji kontaktu, jak słusznie podkre

śla Ryszard Paradowski, towarzyszą świadomość

globalizacji i, poniek

ąd, globalizacja świadomości

. Ró

żne wymiany współczesnych

procesów globalizacyjnych przyczyniaj

ą się do powstania nowego kosmopolitycznego stylu

życia polegającego na zaniku roli religii, moralności, rodzimej kultury i narodowości jako

wyznacznika zachowa

ń. Powszechnie odbierana jako ujednolicenie, uosabiana jako

mcdonaldyzacja

świata, powoduje zabijanie lokalnej wytwórczości lub jej marginalizację,

a tym samym degradacj

ę lokalnych tożsamości

. Procesy te przebiegaj

ą w skali całego globu

w dwóch aspektach:

świat jako całość dzięki środkom komunikacji o światowym zasięgu stał

ę terenem konfrontacji kulturowej i, z drugiej strony, każdy kraj z osobna staje się takim

terenem. Analitycy tych procesów podkre

ślają, że w zasadzie nie ma już żadnego kraju na

świecie, w którym konfrontacja kulturalna przebiegałaby według dawnego schematu, zgodnie

z którym rz

ądzi niepodzielnie jakiś typ kultury, zaś typ konkurencyjny zajmuje jedynie jakąś

wydzielon

ą mu niszę

Ta konfrontacja kultur narodowych i lokalnych z globaln

ą kulturą masową nie odbywa

ę w sposób prosty i jednopłaszczyznowy, lecz rodzi różne reakcje i zjawiska. Mogą to być

formy przekornej gry mi

ędzykulturowej, akceptacji, lecz także wrogości i protestu. Im

bardziej kultura masowa, oddziałuj

ąc poprzez media elektroniczne, uderza we wzorce,

tradycje narodowe i religi

ę (a więc podstawy tożsamości kulturowej), tym bardziej rodzić

że postawy dezaprobaty, konflikty, protesty, a nawet swoiste wojny kulturowe. Zjawisko

nie jest nowe. Ju

ż w latach 60. i 70. XX wieku amerykańską ekspansję w zakresie mediów

(głównie telewizj

ę, sprzęt RTV, reklamę, film, programy stacji radiowych) zaczęto traktować

J. Paradowski, Globalizacja w

świetle teorii dominant kulturowych, [w:] Kultury pozaeuropejskie

i globalizacja, pod red. J. Zdanowskiego, „Elipsa”, Warszawa 2000, s. 23.

Mcdonaldyzacja, cho

ć jest to proces odnoszący się do upowszechniania się zasad działania restauracji

szybkich da

ń, oddziałuje nie tylko na gastronomię, ale również na sposób, w jaki zdobywa się wykształcenie,

pracuje, sp

ędza wolny czas, odżywia, uprawia politykę, traktuje rodzinę, czyli praktycznie na każdą dziedzinę

życia społecznego. Staje się w praktyce synonimem pewnej kultury globalnej. Zob. G. Ritzer, Mcdonaldyzacja
społecze

ństwa, Spectrum, Warszawa 1999, s. 16-17.

J. Paradowski, Globalizacja w

świetle teorii... wyd. cyt., s. 24.

w wielu krajach

świata (i to nie tylko socjalistycznych, także zachodnich) jako przejaw

imperializmu informacyjnego, jako jeden z aspektów d

ążenia amerykańskiego kompleksu

wojskowo-przemysłowego, by sprawowa

ć kontrolę nad światem, szpiegować elektronicznie

i zala

ć ujednoliconą amerykańską kulturą komercyjną

. Szczególnie cz

ęsto występowały

tego typu reakcje w Ameryce Łaci

ńskiej

, nie brak ich było nawet w Kanadzie.

Reakcje pa

ństw i grup państw na globalizację kultury są różne. Europejczycy, dopóki

sami byli głównym eksporterem kultury, traktowali j

ą jako narzędzie dominacji, polityki

i utrwalania wpływów. Jednak dramatyczne wydarzenia i wojny XX wieku i pozostawanie

przez dziesi

ątki lat w cieniu rywalizacji ideologiczno-militarnej supermocarstw osłabiły

wpływy Europy. Globalizacja, której kołem zamachowym i głównym beneficjentem

jednocze

śnie są Stany Zjednoczone, a symbolem McDonald jawiący się na kształt McŚwiata,

wywołuje w Europie zarówno odruchy obronne (procesy integracyjne, próby reglamentacji

dopływu kultury masowej), jak i d

ążenie do tego, by stać się jednym z ośrodków globalizacji,

głównie poprzez proces jednoczenia si

ę kontynentu.

Niekiedy kraje izoluj

ą się przed globalizacją, czy to ze względów politycznych (np.

Korea Północna), czy to polityczno-religijnych (np. Bhutan, w którym dopiero w 1958 r.

zdelegalizowano niewolnictwo, a w 1999 r. zalegalizowano telewizj

ę). Częściej jednak

globalizacja i b

ędąca na jej usługach kultura masowa wywołuje kontrofensywę ze strony

ró

żnych „dżihadów”

. S

ą to wojny i konflikty na podłożu religijno-kulturowym, o których

mówił i przed którymi przestrzegał Samuel Huntington. Wojny te s

ą swoistymi wojnami

o to

żsamość toczonymi na obszarach kręgów cywilizacyjnych, wojnami na kresach, wojnami

lokalnymi

. Zagro

żenie tego typu konfliktami rośnie, tym bardziej że przeradzają się one

w konflikty z u

życiem siły, głównie w postaci terroryzmu, czego wyrazem były zamachy

11 wrze

śnia 2001 r.

Zło

żone relacje między globalizacją a czynnikami narodowymi i lokalnymi rodzą

ró

żne skutki, pozytywne i negatywne, mogą być szansą, ale i zagrożeniem. Są groźne dla

żsamości lokalnych, ale doprowadzają do likwidacji patologii, przesądów, niosą często

ższy poziom świadomości społecznej, zdrowia i higieny, kultury, wprowadzają ważny dla

rozwoju czynnik modernizacyjny. Nic tak nie zmieniło Indii, jak

środki masowego przekazu,

J. Tunstall, Czy imperializm w dziedzinie komunikowania masowego? „Przekazy i Opinie”,

X-XII.1978, s. 23-26.

Por.: A. Wells, Picture – tube Imperialism? The impact of US. Television on Latin America, Orbis

Books, Maryland, New York 1972, s. 121.

Jest to temat ksi

ążki: B.R. Barber, Dżihad kontra McŚwiat, Muza S.A., Warszawa 2000.

B. Balcerowicz, Pokój i nie-pokój, AON, Warszawa 2001, s. 115.

zwłaszcza

telewizja,

oddziałuj

ąc na mentalność ludzi, przezwyciężanie przesądów

i kastowo

ści, podkreślają obserwatorzy. Spełniły one funkcję przekazu wiedzy, a praktycznie

przekazu kultury

Mówi

ąc o relacjach między globalnością a lokalnością, należy dostrzegać także takie

zjawiska, jak nierzadkie przypadki gry i wykorzystywania kultury masowej przez kultury

lokalne, etniczne i religijne u

żywające do tego mediów elektronicznych i internetu. Te próby

oddziaływania à rebours słu

żą kulturze lokalnej (a głównie centrom politycznym) jako środek

publicznej manifestacji i prezentacji na globalnej scenie albo we wzajemnej walce o wpływy,

o zaj

ęcie korzystniejszego stanowiska wobec kultury dominującej. Jak pisze B.R. Barber:

Kultura globalna dostarcza kulturze lokalnej

środka przekazu i publiczności, formułuje także

jej roszczenia

. Nie sposób nie dostrzec tak

że zjawiska nazywanego „trybalizmem”

i tworz

ących się w jego wyniku tzw. „nowoplemion”. Ich poczucie tożsamości wyrasta

z wi

ęzi z innymi, często odległymi przestrzennie osobami nie w wyniku wspólnego

wychowania i przebywania, lecz wskutek wspólnych zainteresowa

ń, pomysłu na czas wolny,

wspólnych ideałów czy pogl

ądów

Przedstawione aspekty procesu globalizacji nie wyczerpuj

ą jej złożoności. Generalnie

żna jednak powiedzieć, że stanowią one zagrożenie dla bezpieczeństwa kulturowego

wtedy, gdy narzucana przez nie standaryzacja przekształca si

ę w uniwersalizację i zagłusza

kultur

ę wyższą decydującą o charakterze narodowym tożsamości kulturowej. Zagrożenie to

nie działa erga omnes, jest zró

żnicowane i zależne od zdolności adaptacji różnych grup

i narodów do nowych sytuacji – jak słusznie podkre

śla G. Michałowska – od możliwości

bezkonfliktowej internalizacji warto

ści dotąd obcych czy nieznanych

. Jest to te

ż kwestią

swoistego

instynktu

samozachowawczego

narodu,

zachowa

ć pewien margines

samowystarczalno

ści i oryginalności, niezbędny dla żywotności narodowej kultury.

Trzeba te

ż powiedzieć, że na marginesie procesu globalizacji zachodzą w kulturze

ró

żne inne zjawiska, niektóre wyraźnie z nią związane, inne pozostające z nią w sprzeczności.

Równie

ż one rodzą różne skutki i zagrożenia dla kultury. Obok bowiem związanych

z procesem globalizacji tendencji do scalania i przekształcania

świata w „światową wioskę”,

mamy do czynienia tak

że z procesem odwrotnym: różnicowania, współwystępowania wielu

A. Ziemilski, Mechanizmy społeczne „przekazu wiedzy” i ich funkcja w relacjach mi

ędzynarodowych,

„Problemy kultury współczesnej”, Instytut Kultury, Warszawa 1976, s. 69.

B.R. Barber, D

żihad kontra McŚwiat... wyd. cyt., s. 25.

M. Golko, Cywilizacja. Europa. Globalizacja, Pozna

ń 1999, s. 155.]

G. Michałowska, Bezpiecze

ństwo kulturowe... wyd. cyt., s. 140.

kultur na tym samym obszarze geograficznym, co prowadzi do zjawiska wielokulturowo

ści.

Siła tych procesów, a zwłaszcza ich skutki s

ą różne na różnych obszarach. O ile

wielokulturowo

ść oparta o różne grupy etniczne, emigrantów była od samego początku cechą

immanentn

ą Stanów Zjednoczonych, które stworzyły pojęcie people na określenie narodu

ameryka

ńskiego (lecz nie nation), o tyle w Europie państwa narodowe tworzone były

w oparciu o wspólny j

ęzyk, homogeniczność kultury i pojęcie narodu (właśnie nation).

Dlatego

emigracja,

która

jest

głównym

źródłem wielokulturowości, dla Stanów

Zjednoczonych

jest

czym

ś naturalnym (choć ze względów ekonomicznych –

reglamentowanym),

dla

Europy

ś złożonym procesem polityczno-kulturowo-

-ekonomicznym, a tak

że społecznym. Niewątpliwie procesy migracyjne, napływ szczególnie

przybyszów z biednych krajów Południa, zwłaszcza z krajów o innej religii (głównie jest to

islam) i obyczajowo

ści, rodzi różne problemy i zagrożenia. Grupy te w krajach bogatych

znajduj

ą schronienie, opiekę zdrowotną, pomoc materialną, a niekiedy pracę, ale mają

niewielkie szanse na szybk

ą integrację z lokalnym środowiskiem. Z czasem uświadamiają

sobie coraz bardziej swoj

ą odrębność psychokulturową, żądają więc prawa do pokazywania

tej odr

ębności, czerpania z niej poczucia godności, także w sferze publicznej.

W warunkach demokracji te ró

żnice kulturowe wynikające z różnej etniczności

emigrantów maj

ą szanse przekształcić się w postulaty uzasadniające polityczną i kulturową

żsamość, prowadząc do wielokulturowości społeczeństwa. W warunkach polityzacji tych

grup narzuconej przez o

środki fundamentalizmu politycznego wielokulturowość przekształca

ę w rodzaj ideologii, swoisty integryzm kulturowy, multikulturalizm. Świadomie czy nie,

etniczno

ść lub wielokulturowość staje się kanonem, swoistą kulturą, zamknięciem

w schemacie my

ślenia. Grozi to fragmentaryzacją społeczeństwa, destrukcją społecznych

identyfikacji, rozpadem na konkuruj

ące getta i diaspory. Może też prowadzić do wzajemnego

odrzucenia, a w skrajnych przypadkach do postaw nacjonalistycznych. W takich sytuacjach

grozi pa

ństwu wewnętrzna destabilizacja społeczna, a problemy współistnienia różnych

żsamości kulturowych stają się sprawą polityczną generującą napięcia wewnętrzne, a także

ędzynarodowe.

Nasilaj

ąca się migracja, zwłaszcza nielegalna, a także stopniowe otwieranie granic,

zarówno w ramach integracji europejskiej, jak i w stosunkach transatlantyckich, ułatwia

aktywno

ść elementów niepożądanych, fundamentalistów religijnych, terrorystów, grup

przest

ępczych działających w sferze gospodarki, handlu bronią, narkotykami, żywym

towarem. Przenikanie do tych grup daje szanse szybkiego bogacenia si

ę, ochrony, czasem

płaszczyzn

ę identyfikacji z nowym środowiskiem. Stwarza warunki odnajdywania tożsamości

w subkulturach przest

ępczych lub działających na granicy prawa

. Z kolei narzucane przez

reklamy i media wzorce, cele, daj

ą impuls tworzenia kontrkultury niszczącej uznane wartości

i kanony, kreuj

ące nowe symbole, cele, sposoby życia i awansu. Sprzyja to rozwojowi

przemocy, narkomanii, przest

ępczości, osłabianiu moralności i religii. Zamazuje, zwłaszcza

śród młodych ludzi, granice między dobrem i złem.

Rozprzestrzenianiu tych społeczno-kulturowych patologii sprzyja kryzys, a cz

ęsto

rozpad tradycyjnych komórek i instytucji społecznych i grup identyfikacyjnych: rodziny,

szkoły, ko

ścioła, klasy społecznej. Ma to ścisły związek z sytuacją społeczno-gospodarczą,

przemianami społecznymi, sekularyzacj

ą i komercjalizacją życia. Dotkliwie daje się odczuć

spadek autorytetu tych instytucji i autorytetów w ogóle. W warunkach bezrobocia, do

wyobra

źni młodych ludzi przemawiają amerykańskie filmy afirmujące łatwy pieniądz

zdobyty nielegalnie, z u

życiem przemocy, ukazujące wszechwładzę międzynarodowej,

zorganizowanej

przest

ępczości, karteli narkotykowych, swoisty urok działalności

i obyczajowo

ści mafii.

Problemem podstawowym dla bezpiecze

ństwa kulturowego w obszarze kultury

duchowej jest pytanie, na ile opisywane zjawiska zagra

żają tym wartościom, które stanowią

o to

żsamości kultury danego narodu? Pytanie to pośrednio stawiane było już w kontekście

skutków globalizacji, ale ró

żnorodność oddziaływań na kulturę poprzez procesy społeczne,

rozwojowe, pr

ądy i mody oraz nowe zjawiska jest tak wielka, że postawienie tej kwestii,

wydaje si

ę być jak najbardziej uzasadnione. Trzeba jednak pamiętać, jak to wyżej

wskazali

śmy, że bezpieczeństwo kulturowe niełatwo poddaje się miernikom, a tożsamość

kulturowa kształtuje si

ę przez wieki i jest przekazywana z pokolenia na pokolenie, zaś

symbole i warto

ści kulturowe są głęboko zakorzenione w świadomości społecznej narodu.

Poza tym, o najwy

ższych wartościach decyduje kultura wyższa, choć nigdy nie jest ona

udziałem wi

ększości społeczeństwa. Zawsze, jak podkreślają specjaliści, istnieje jej

spopularyzowana ludyczna wersja. Dzi

ś ma ona kształt popkultury (kultury popularnej) lub

kultury masowej dost

ępnej dla szerokich kręgów społecznych

. To na te kr

ęgi głównie

oddziałuj

ą środki masowego komunikowania, kształtując swego rodzaju kosmopolityczną

kultur

ę i styl życia. Poprzez ujednolicanie, kontakty międzynarodowe jest ona częścią

procesów rozwojowych, a uboga warstwa intelektualna zdaje si

ę nie naruszać narodowych

świętości i symboli. Tak jednak być nie musi, bo procesy kulturowe przynoszą zmiany

Tam

że, s. 141.

Tam

że, s. 140.

dopiero po latach. Dlatego potrzebny jest instynkt samozachowawczy, dyskusje społeczne,

debaty polityczne oraz

świadoma polityka kulturalna. Mimo wielu zagrożeń z powodu

napływu masowej kultury ameryka

ńskiej ani w Polsce, ani w Europie nie ma takich zagrożeń,

jakie stały si

ę udziałem podbijanych narodów kolonialnych tracących swe państwa i struktury

społeczne w wyniku dominacji or

ęża i kultury, zresztą europejskiej. Skutkiem były zależności

kulturowe, a wi

ęc sytuacje, w których dany naród lub lud zostawał całkowicie lub częściowo

pozbawiony to

żsamości kulturowej, na skutek tego, że jego własna kultura była

zdegradowana

. Niebezpiecze

ństwo takie nie wynika także z postępów integracji

europejskiej, wbrew opiniom ekspertów partii politycznych o zabarwieniu narodowym, bo

cho

ć Unia Europejska od Traktatu z Maastricht deklaruje gotowość budowania własnej

żsamości, to jednocześnie solennie deklaruje obronę tożsamości poszczególnych państw

członkowskich. Jak dotychczas,

żadne z tych państw nie straciło swej tożsamości, a sytuacja

mogłaby si

ę zmienić jedynie wtedy, gdyby UE stała się federacją, swoistym superpaństwem.

Taki trend nie dominował jednak ani w pracach Konwentu Europejskiego, ani nie wynika ze

zdecydowanych d

ążeń jakiegokolwiek z państw europejskich.

2.2. Bezpiecze

ństwo w obszarze kultury materialnej

Niew

ątpliwie zagrożenia w obszarze kultury materialnej są znacznie bardziej

uchwytne ni

ż w kulturze symbolicznej, a tym samym określenie stanu bezpieczeństwa

kulturowego łatwiejsze i bardziej wymierne. Dotyczy to zwłaszcza zagro

żeń w czasie

konfliktów zbrojnych, cho

ć i w okresie pokoju zagrożeń dla kultury materialnej też nie

brakuje. Oczywi

ście w tym kontekście od razu pojawia się problem ochrony i tego, co ma być

chronione. Sprawy te, szczególnie po tragicznych do

świadczeniach i zniszczeniach, jakie

tak

że w zakresie dóbr kultury przyniosła II wojna światowa, zaczęły być regulowane

w postaci porozumie

ń i konwencji prawnomiędzynarodowych, a także ustawodawstwa

narodowego w poszczególnych krajach. Cho

ć i w okresach wcześniejszych nie brak było

ędzynarodowych uregulowań, wystarczy choćby wspomnieć o pakcie waszyngtońskim

z 15 kwietnia 1953 r. (tzw. pakt Roericha) o ochronie instytucji artystycznych i naukowych

oraz zabytków, to prawdziwym przełomem była cytowana ju

ż wcześniej konwencja haska

K. Jakubowicz,

Środki masowego przekazu a zależność kulturowa, „Przekazy i opinie”,

X-XII 1978, s. 50.

o ochronie dóbr kultury w razie konfliktu zbrojnego, zawarta pod egid

ą UNESCO w 1954 r.

Definiowała ona poj

ęcie dóbr kultury, łącząc je z pojęciem dziedzictwa kulturalnego narodu

oraz wyliczaj

ąc, jakie wytwory kultury można do tej kategorii zaliczyć. Wyliczenie to jest

niepełne i w du

żej części opisowe – o tym, że jakieś dobro podlega ochronie decyduje

bowiem narodowy charakter dzieła, jego artystyczne wykonanie, czyli kryterium etniczne

i estetyczne oraz praetium affectionis pewnych dóbr, podniesiona do wymiarów narodowych.

To emocjonalne i uczuciowe przywi

ązanie narodu do niektórych dóbr kulturalnych czyni je

swego rodzaju

świętościami narodowymi (np. Luwr w Paryżu czy Wawel w Krakowie)

i powoduje,

że ich ochrona staje się nie tyle prawem, co imperatywem moralnym.

Spo

śród wielu zagrożeń dóbr kultury wojna (konflikt zbrojny) pozostaje tym

najwi

ększym. Przestrogę przed jej zgubnymi skutkami dla dóbr kultury zawarły państwa-

-sygnatariusze ju

ż w preambule konwencji haskiej, stwierdzając, że: Niszczenie dobra

kulturalnego nale

żącego do jakiegokolwiek człowieka jest równoznaczne z uszczerbkiem

dokonanym w dziedzictwie kulturowym całej ludzko

ści, bowiem każdy człowiek wnosi swój

wkład do kultury naszego

świata.

Konwencja haska opiera si

ę na trzyfazowych operacjach zabezpieczających. Pierwsza

faza to planowanie na wypadek sytuacji wyj

ątkowych. Każde państwo na tym etapie ma

dokona

ć inwentaryzacji dóbr kulturalnych, zadbać, by zostały wpisane do rejestru obiektów

szczególnie chronionych, dokona

ć ich oznaczenia symbolem ochronnym. Ważnym zadaniem

jest przeszkolenie i przygotowanie sił zbrojnych do realizacji postanowie

ń konwencji

W fazie rozpocz

ęcia i trwania konfliktu pojawią się inne zadania. Dotyczą one

poszanowania dóbr kulturalnych przeciwnika, bez wzgl

ędu na to, czy są one oznakowane

symbolami konwencji, czy te

ż nie, według zasad szczególnej ochrony takich dóbr kultury.

Istnieje te

ż zobowiązanie do przeciwdziałania grabieży, kradzieżom i sprzeniewierzeniom

oraz do powstrzymywania si

ę od rekwirowania ruchomych dóbr kultury. W czasie okupacji

jest to zobowi

ązanie do wspierania kompetentnych władz państwowych kraju okupowanego

w zakresie ochrony i zabezpieczenia jego dóbr kultury oraz do powstrzymywania si

ę od

jakichkolwiek „aktów odwetu” w stosunku do dóbr kultury. Zgodnie z protokołem do

Pierwsze porozumienie o mi

ędzynarodowej współpracy kulturalnej pod auspicjami UNESCO zawarto

w 1950 r. i dotyczyło ono kształcenia, osi

ągnięć naukowych i dóbr kultury. UNESCO jest obecnie

odpowiedzialna za ponad 100 innych instrumentów prawnomi

ędzynarodowych, dotyczących m.in. ochrony dóbr

kultury. Ci

ągle jednak konwencja haska pozostaje jednym z najdonioślejszych aktów prawnych, jakie

organizacja przyj

ęła.

Przytaczam w oparciu o informacj

ę Lyndela V. Protta, eksperta Wydziału Dziedzictwa Kulturalnego

UNESCO. Zob.: „Ochrona i konserwacja zabytków”, nr 4, Warszawa 1997, s. 7-9

konwencji siły okupacyjne b

ędą przeciwdziałały wywozowi dóbr kultury, natomiast

wszystkie kraje członkowskie konwencji, które nie bior

ą udziału w tej okupacji, będą

zatrzymywały dobra kulturalne nielegalnie wywo

żone z kraju okupowanego. Państwa są

tak

że zobowiązane do pociągania do odpowiedzialności oraz nakładania kar i sankcji

dyscyplinarnych na te osoby, bez wzgl

ędu na ich narodowość, które gwałcą lub nakazują

gwałcenie konwencji.

Po zako

ńczeniu działań wojennych pojawiają się kolejne zobowiązania. Zatrzymane

dobra kultury powinny zosta

ć zwrócone władzom uprzednio okupowanych terytoriów. Dobra

takie nie powinny nigdy by

ć zatrzymywane jako reparacje wojenne. Obowiązek ścigania

przest

ępców pozostaje nawet po zakończeniu danego konfliktu.

Zawarcie konwencji haskiej stanowiło epokowe wydarzenie w zakresie kodyfikowania

zasad i norm mi

ędzynarodowej ochrony dóbr kultury w czasie działań militarnych

i pozamilitarnych. Warto podkre

ślić, iż opierała się ona na prawie zwyczajowym

i selektywnych regulacjach niektórych aspektów ochrony dóbr kultury w zwi

ązku

z działaniami militarnymi i konfliktami zbrojnymi. W trakcie prawie 50-letniego okresu jej

obowi

ązywania wybuchło wiele konfliktów zbrojnych, podczas których dobra kulturalne

doznały powa

żnego uszczerbku. Wystarczy przytoczyć takie przypadki, jak: kradzież dóbr

kultury z północnych rejonów Cypru, kradzie

że i zniszczenia w Kambodży, Wietnamie,

Jugosławii oraz w ci

ągu 20-letniej wojny domowej w Afganistanie i podczas ostatniej batalii

z talibami i terroryzmem

. Dotyczy to tak

że wojny w Libanie, gdzie ogromną część

spu

ścizny kulturalnej wywieziono z kraju w czasie trwania konfliktu i po jego zakończeniu,

a tak

że sytuacji w Kuwejcie, gdzie zbiory muzeum narodowego zostały zrabowane przez

oddziały irackie, a katalogi uległy zniszczeniu. Ciemn

ą kartą historii zabiegów o ochronę

dóbr kultury jest sytuacja w Iraku, gdzie w nast

ępstwie dwukrotnej interwencji zbrojnej

przeciwko re

żimowi Saddama Husajna, w 1991 i 2003 r. zniszczonych lub zagrabionych

zostało

tysi

ące bezcennych eksponatów i obiektów archeologicznych starożytnej

Mezopotamii i Babilonu. Symbolem swoistego triumfu profanum nad sacrum stał si

ę fakt

ochrony gmachu Ministerstwa Ropy Naftowej w Bagdadzie, podczas ostatniej interwencji

oraz całkowita bezczynno

ść i brak takiej ochrony w przypadku muzeów.

Mimo to, a mo

że także ze względu na to, że fakty takie ciągle się zdarzają, konwencja

zachowuje prawie całkowit

ą aktualność we współczesnych warunkach. Konieczność

Cho

ć być może największych zniszczeń dóbr kultury dokonali sami talibowie w trakcie swych

kilkunastoletnich rz

ądów w Afganistanie.

dostosowania jej do dzisiejszych wymogów dotyczy trzech aspektów:

1) Post

ępu i zmian w rozwoju technologii wojskowych, które powodują, że

naprowadzanie na cel tzw. m

ądrych bomb czy rakiet odbywa się bez udziału

człowieka,

w zwi

ązku z tym oznakowanie obiektów chronionych nie zawsze spełnia swoją

funkcj

ę;

2) Wzi

ęcia pod uwagę zmiany natury konfliktów, które coraz rzadziej są

konfliktami mi

ędzynarodowymi, angażującymi dwa lub więcej państw i nie

zawsze anga

żują siły zbrojne;

3) Konieczno

ść dostosowania konwencji do najnowszych osiągnięć w dziedzinie

kontroli mi

ędzynarodowej, takimi jakie ma ONZ w zakresie utrzymania

pokoju.

Dalszych post

ępów wymaga sprawa upowszechniania i promowania konwencji w celu

przył

ączenia się do niej większej liczby krajów, poszukiwania sposobów skuteczniejszego

wdra

żania międzynarodowych zobowiązań, precyzyjnego planowania przez państwa

wszystkich faz zabezpieczania i ochrony dóbr kultury, rozszerzania programu edukacji

i szkole

ń z zakresu konwencji wśród kadry oficerskiej i żołnierzy. Dyskutowana jest także

w gronie ekspertów mi

ędzynarodowych sprawa zasadności zapisu konwencji o tzw. wyższej

konieczno

ści wojennej, która w trudno definiowalnych warunkach pozwala siłom zbrojnym

na odst

ępstwo od jej postanowień.

Wojna i konflikty zbrojne zawsze stanowiły i stanowi

ą największe zagrożenia dla dóbr

kultury materialnej, ale nie s

ą to jedyne zagrożenia. Niewątpliwie jednak źródła wielu

zniszcze

ń i strat, a zwłaszcza pospolitego rabunku, korzeniami tkwią w polityce,

w odwoływaniu si

ę do wojny jako swoistego przedłużenia polityki. Powszechną wszak

zasad

ą panującą przez wieki, jeśli nie tysiąclecia, było wymuszanie na pokonanych

kontrybucji materialnej i rabunek wszystkiego, co przedstawiało warto

ść dla najeźdźców.

Prawo zwyci

ęzców do łupu (ius spoli) ma – jak słusznie zauważa J. Pruszyński – korzenie

rzymskie

. Łupy i trofea obejmowały przede wszystkim symbole zwyci

ęstw, ale rychło

zacz

ęły obejmować wszelkie przedmioty należące do pokonanego wroga, w tym dzieła sztuki.

Sprawa była tak powszechna i tak nabrzmiała w skutkach mi

ędzy państwami (a także

w stosunkach lokalnych, dzielnicowych),

że począwszy od XIV i XV wieku zaczęła

wywoływa

ć pierwsze refleksje wśród najświatlejszych umysłów europejskich. Należeli do

J. Pruszy

ński, Dziedzictwo kultury... wyd. cyt., s. 192.

nich tacy my

śliciele i prekursorzy prawa narodów, jak: Hugo de Groot (Grocjusz), Emeric de

Vattel, Suarez czy Polak Paweł Włodkowic. Opinie o niedopuszczalno

ści tego typu praktyk,

postulaty zasadno

ści ochrony obiektów kultury, dzieł sztuki czy księgozbiorów ginęły na

ołtarzu polityki i kra

ńcowo przeciwnych doktryn. Bywało, że dokonywano zniszczeń

i rabunku w imi

ę religii. Islam w swym pochodzie do Europy niszczył dzieła sztuki

i architektury (niektóre przebudowywał), bo były dziełami niewiernych, chrze

ścijaństwo –

zwłaszcza krzy

żowcy – bo były dziełem pogan. W imię wiary i potęgi katolickich królów

Hiszpanii rabowano złoto i dzieła sztuki nowego

świata, „za wiarę” najemne wojska cesarza

Karola V dokonały w 1527 r. słynnego sacco di Roma.

Od ko

ńca XVIII i w XIX wieku zasadność ekspropriacji, czyli po prostu rabunku,

przybierała

niekiedy

kuriozalne

formy.

Uchwały

francuskich

ądów Dyrektoriatu

i Konwentu z 1796 r., a tak

że późniejsze uchwały uzasadniły zdobycze Wielkiej Armii gen.

Napoleona Bonapartego (m.in. w Egipcie) konieczno

ścią „zapewnienia im ochrony godnej

arcydziełom”. Zrabowane dzieła sztuki miały trafia

ć do „ojczyzny wszelkiej sztuki

i geniuszu”. Prawo do łupu miało wi

ęc wynikać z „wyższości cywilizacyjnej”

Argumentacja tego typu towarzyszyła grabie

żom dzieł sztuki dokonywanym przy

ró

żnej okazji, także przy okazji legalnych i nielegalnych prac archeologicznych, przez cały

niemal

że XX wiek, a i dziś nie brak tego typu argumentów w przypadkach kradzieży

i przemytu dzieł sztuki z miejsc starych cywilizacji znajduj

ących się na obszarze krajów

rozwijaj

ących się. Gigantycznych zniszczeń, grabieży i przemieszczeń (wynikających

z nowego podziału terytorialnego) dóbr kultury dokonano w czasie II wojny

światowej

i dopiero ogrom strat w dziedzictwie kulturowym Europy, przede wszystkim za

ś dziesiątki

milionów ofiar, z których wiele te

ż zostało ograbionych z majątku, w tym z posiadanych dzieł

sztuki, doprowadził do nawi

ązania pozytywnej współpracy państw w zakresie ochrony dóbr

kulturalnych. Wiele jednak problemów zwi

ązanych z restytucją zagarniętych w trakcie

II wojny

światowej (i w innych wojnach) dzieł sztuki nie zdołano rozwiązać, choć

o rewindykacji postanawiało ju

ż w 1946 r. tzw. prawo norymberskie. Wprowadziło ono

jednocze

śnie budzącą do dziś kontrowersje instytucję tzw. restytucji zastępczej, polegającej

na oddaniu poszkodowanemu przedmiotów podobnych do zniszczonych.

Wyrazem d

ążeń do zapobieżenia nielegalnemu wywozowi dzieł sztuki i zabytków

maj

ących znaczenie dla dziedzictwa kulturalnego było zalecenie UNESCO z 19 listopada

1964 r. w sprawie

środków zakazu i zapobiegania nielegalnemu wywozowi, przywozowi

Tam

że, s. 194.

i przenoszeniu dóbr kultury. Generalna zasada, na jakiej oparto zalecenie, mówiła,

że nie

że być uznany za legalny żaden przywóz dobra kultury, jeśli jego wywóz podlega

ograniczeniom ze strony wła

ściwych organów państwa, z którego go dokonano. W tym

ędzynarodowym akcie stwierdzono jednocześnie, że: Restytucja lub zwrot dóbr kultury

ędą prowadzone zgodnie z obowiązującym prawem państwa, w którym dany obiekt się

znajduje. Za podstawowy instrument ochrony maj

ący znaczenie dla dóbr kultury uznano

narodowe inwentarze (rejestry) zabytków prowadzone przez wła

ściwe organy.

Kolejnym aktem prawnomi

ędzynarodowym dążącym do bardziej szczegółowego

uregulowania tych spraw, była konwencja paryska z 14 listopada 1970 r. w sprawie

środków

zakazu i zapobiegania nielegalnemu przywozowi, wywozowi i przenoszeniu własno

ści dóbr

kultury, w której zawarto do

ść obszerny spis przedmiotów sztuki zasługujący na ochronę

Uregulowaniami

dopełniaj

ącymi kwestię nielegalnego obrotu dziełami sztuki była

rekomendacja UNESCO z 15 marca 1993 r. w sprawie zwrotu dóbr kultury wywiezionych

nielegalnie z terytorium pa

ństwa członkowskiego oraz konwencja rzymska z 25 czerwca

1995 r. dotycz

ąca zwrotu dzieł skradzionych lub bezprawnie wywiezionych. Dotyczą one

dóbr podlegaj

ących ochronie zgodnie z prawem danego państwa i określają warunki,

procedury i okres prekluzyjny dla roszcze

ń o restytucję dóbr (50 lat).

Na gruncie omawianych aktów prawnomi

ędzynarodowych J. Pruszyński formułuje

tez

ę, że przedmioty wywiezione z pogwałceniem prawa państwa, z którego następuje wywóz,

nie staj

ą się własnością osób na terytorium kraju przywozu, choćby przywóz taki nie

kolidował z jego prawem

. Stały rozwój prawa zwi

ększającego zakres ochrony dóbr kultury,

w tym zaostrzenie rygorów dotycz

ących wywozu, przywozu i przenoszenia własności dzieł

sztuki, rosn

ąca ochrona praw do nich, wzbudza pewien niepokój wśród importerów dzieł

sztuki, którzy uwa

żają, że nadmierne restrykcje w zakresie obrotu nimi działają na szkodę

kultury, hamuj

ą rozwój artystyczny, ograniczają i zubożają muzea. Państwa importerzy, takie

jak Stany Zjednoczone, Japonia, Szwajcaria, s

ą przeciwne jakimkolwiek ograniczeniom

wywozu dzieł sztuki, z kolei grupa krajów ubo

ższych, z których terytorium następuje

masowy, najcz

ęściej nielegalny, wywóz składników ich dziedzictwa kulturowego (kraje

byłego

ZSRR,

Azji

Południowej

Południowo-Wschodniej)

jest

ich

ększą

reglamentacj

ą.

Unia Europejska, zachowuj

ąc powściągliwość w kwestii uwspólnotowienia niektórych

Wykaz zawarty jest w art. 1 konwencji. Tekst: DzU, nr 20, poz. 106.

J. Pruszy

ński, Dziedzictwo kultury... wyd. cyt., s. 203.

obszarów współpracy, w tym kultury, zdecydowała w regulaminie Rady Wspólnot

Europejskich z 9 grudnia 1992 r.,

że wywóz dóbr kultury poza obszar celny Wspólnot podlega

obowi

ązkowi przedstawienia pozwolenia wywozowego wydanego przez właściwy organ

ństwa, z którego terytorium następuje wywóz, a odmowa pozwolenia może nastąpić jedynie

w przypadku, gdy okre

ślone dobra kultury są przez ustawodawstwo ochronne zaliczone do

skarbów narodowych z uwagi na warto

ść artystyczną, historyczną bądź archeologiczną

Reasumuj

ąc te z konieczności niepełne uwagi i rozważania na temat zagrożeń

i ochrony materialnych dóbr kultury, nale

ży stwierdzić, że państwa i narody, a także grupy

etniczne coraz cz

ęściej dostrzegają potrzebę ochrony swojej tożsamości kulturowej, co

przejawia si

ę także w skoordynowanych i zinstytucjonalizowanych formach współpracy

ędzynarodowej. Wyrazem tego jest przyjęcie w 1972 r. w ramach UNESCO konwencji

o ochronie

światowego dziedzictwa kulturowego i naturalnego, która w preambule stwierdza,

że dziedzictwu temu coraz bardziej zagraża zniszczenie nie tylko wskutek szkód wywołanych

przyczynami tradycyjnymi (wojny, wywóz za granic

ę, grabież, kradzież), lecz także wskutek

przeobra

żeń społecznych i gospodarczych, które pogarszają sytuację przez zjawiska jeszcze

gro

źniejszych szkód lub zniszczeń, co stanowi nieodwracalne zubożenie dziedzictwa

wszystkich narodów

świata

. Aby temu zapobiec pa

ństwa – strony (w praktyce prawie

wszystkie pa

ństwa świata) postanowiły:

prowadzi

ć politykę ogólną zmierzającą do wyznaczenia dziedzictwu kulturalnemu

i naturalnemu odpowiedniej funkcji w

życiu zbiorowym i włączyć ochronę tego

dziedzictwa do programów planowania ogólnego;

ustanowi

ć na swoim terytorium jedną lub kilka służb ochrony, konserwacji

i rewaloryzacji dziedzictwa kulturalnego i naturalnego;

rozwija

ć studia, badania naukowe i techniczne oraz doskonalić metody

interwencyjne, które pozwol

ą państwu sprostać niebezpieczeństwom zagrażającym

jego dziedzictwu kulturalnemu i naturalnemu;

przedsi

ębrać odpowiednie środki prawne, naukowe, techniczne, administracyjne

i finansowe w celu identyfikacji, ochrony, konserwacji, rewaloryzacji i o

żywienia

lub odtworzenia tego dziedzictwa;

popiera

ć powstawanie i rozwój krajowych albo regionalnych ośrodków kształcenia

w dziedzinie ochrony, konserwacji i rewaloryzacji dziedzictwa kulturalnego i naukowego.

Règlament (CEE), No 3911/92 du Conseil, J.Of.CE, nr L, 395.

DzU, nr 32, poz. 190.

Rozdział 3.

KULTUROWE ZAGRO

ŻENIA BEZPIECZEŃSTWA

RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

3.1.

Źródła zagrożeń

W zglobalizowanym

świecie Polska nie jest enklawą. Docierają do nas wszystkie

zjawiska, jakie globalizacja ze sob

ą niesie, a więc zarówno takie, które rodzą szanse, jak i te,

które s

ą zagrożeniami. Mówimy przede wszystkim o kulturze, bo ten obszar ludzkiej

aktywno

ści i ta sfera zjawisk interesuje nas najbardziej, ale pamiętać należy, że globalizacja

jest zjawiskiem holistycznym i ró

żnych obszarów globalizacji, choćby ekonomii (która jest

chyba pierwszym

żywiołem globalizacji) i kultury, rozdzielić się nie da. O skutkach

globalizacji w kulturze oraz wzajemnych relacjach mi

ędzy globalną kulturą masową

a kulturami narodowymi i lokalnymi pisałem w punkcie po

święconym bezpieczeństwu

kulturowemu w obszarze kultury symbolicznej, stwierdzaj

ąc, że nie są one ani

jednopłaszczyznowe, ani jednorodne i jednokierunkowe. Nie s

ą też ani jednoznacznie

negatywne, ani pozytywne, a ich wpływ zale

żeć może od wielu czynników, ich

powtarzalno

ści, warstwy intelektualnej i artystycznej, jaką niosą (jeśli w ogóle), a także od

swoistej „bariery immunologicznej” systemu, na który oddziałuj

ą. Problem, jaki się pojawia

w odniesieniu do Polski, a tak

że do każdego innego kraju (dotyczy to nawet głównego

„dysponenta” globalizacji, czyli Stanów Zjednoczonych), sprowadza si

ę do pytania, czy

proces internalizacji kultury masowej nie zagra

ża w jakimś stopniu tożsamości kulturowej

tego kraju. Czy jest to tylko bezbolesna konsumpcja, czy te

ż powoduje ona widoczne

i rejestrowalne zmiany w zwyczajach, w percepcji zjawisk, czy wypiera tradycyjne wzorce,

tworzy subkultury? Pami

ętać należy, że kultura masowa bez względu na to, kto jest jej

producentem, czy Stany Zjednoczone (co staje si

ę regułą), czy też karykaturalna odmiana

wzorów ameryka

ńskich w postaci telewizyjnej noweli latynoskiej, oddziałuje erga omnes,

a wi

ęc także na jej producenta i dysponenta. Znany jest wszak fenomen erozji tradycyjnych

protestanckich warto

ści życia i pracy w Stanach Zjednoczonych (tzw. WASP), które ulegają

erozji zarówno pod wpływem silnego bod

źca wielokulturowości, jak i wpływu komercyjnej

kultury masowej. Generalnie nie ulega w

ątpliwości, że globalizacja może być i jest źródłem

zagro

żeń kultury, zwłaszcza gdy otwarcie kraju na wpływy globalnej kultury masowej jest

niekontrolowane i bezrefleksyjne oraz gdy nie towarzyszy temu

świadoma polityka kulturalna

ństwa. Każdy przypadek wymaga jednak pogłębionych analiz, badań i obserwacji. Taki też

jest przypadek Polski.

Źródłem zagrożeń dla kultury może być też regionalizm, czyli najogólniej rzecz biorąc

skoordynowany system współpracy mi

ędzynarodowej państw i społeczeństw danego regionu

oparty na wspólnocie potrzeb i interesów. Warunkiem współpracy, a coraz cz

ęściej integracji,

jest poczucie zwi

ązku z obszarem przynależności, wykształcenie się historycznych więzi

regionalnych opartych na wspólnych warto

ściach oraz uformowanie się poczucia kulturowej,

politycznej i ekonomicznej odr

ębności. Tempo i zakres kształtowania się takiej świadomości

zale

ży od stopnia homogeniczności etnicznej, rasowej, językowej, religijnej i kulturowej

ludno

ści tam zamieszkującej. Wyrazem i jednocześnie przykładem regionalizmu

przemawiaj

ącym do wyobraźni mieszkańców innych kontynentów jest integracja europejska.

Jest to ambitny, epokowy, lecz niełatwy proces maj

ący zarówno historyczne podstawy

w postaci wspólnych korzeni to

żsamości europejskiej wywodzących się jeszcze ze spuścizny

greckiej, rzymskiej i tradycji

średniowiecznej Respublica Christiana, jak i historyczny bagaż

konfliktów, wojen, nacjonalizmu i totalizmu. Rozszerzenie tego procesu na kraje Europy

Środkowo-Wschodniej i objęcie nim Polski, a co za tym idzie rychłe już wstąpienie naszego

kraju do Unii Europejskiej, budzi – obok ró

żnych nadziei i oczekiwań – także obawy o utratę

żsamości kulturowej i narodowej Rzeczypospolitej Polskiej. Ustosunkowanie się do tej

kwestii nie jest prost

ą sprawą i wymaga rozpatrzenia w odrębnym punkcie.

Kolejne

źródło zagrożeń, które jest udziałem Polski i innych krajów Europy

Środkowo-Wschodniej określa się mianem optymistycznie brzmiącego terminu

„modernizacja”. Wypiera ono inny termin „westernizacja” i oznacza przyspieszony rozwój

wzorowany na modelu zachodnim. Teoria modernizacji zakłada,

że przyczyna zacofania leży

w wewn

ętrznej strukturze społeczeństwa tradycyjnego i dalszy jego rozwój wymaga zmiany

elementów strukturalnych, które ten rozwój hamuj

ą i dopływu czynników ze społeczeństw,

które

ż osiągnęły wysoki poziom cywilizacyjny

Modernizacj

ę określają różne

determinanty: ekonomiczne, technologiczne, polityczne, aksjologiczne, kulturowe. Problem

w tym,

że modernizacja to nie tylko dobrodziejstwa. Często niesie ona tak wielkie zmiany, że

jest szokiem i staje si

ę zagrożeniem dla dotychczasowego sytemu, w tym także kultury

żsamości. Jest to kwestia tzw. „złej” modernizacji, określanej często jako

H.C. Veltmeyer, A Central Issue in Dependency Theory, “The Canadian Review of Sociology and

Anthropology”, August 1989, s. 198.

maldéveloppement. Przykładem takiej szokowej modernizacji, której system nie prze

żył, był

Iran w okresie władzy szacha Rezy Pahlaviego, co sko

ńczyło się (a właściwie nadal trwa)

rewolucj

ą islamską ajatollaha Chomeiniego.

Problem ten dotyczy tak

że Polski. Imperatywem dla naszego kraju stało się

osi

ągnięcie pewnego minimum cywilizacyjnego, które było (i w wielu sferach nadal jest)

niezb

ędne jako punkt startu do właściwej modernizacji. W niektórych przypadkach, jak

podkre

ślają Kazimierz Krzysztofek i Andrzej Ziemilski, da się to minimum wymierzyć,

bior

ąc za punkt wyjścia najniższe wskaźniki społeczeństw plasujących się wyżej niż Polska,

w innych jest ono w praktyce niezmierzalne

. Jego osi

ągnięcie w takich warunkach oznaczać

że godzenie się na inwazję wartości i wzorów ze świata zmodernizowanego, często

w postaci drapie

żnego kapitalizmu. Sytuacja Polski, zwłaszcza od 1997 roku, owocująca

dramatycznym bezrobociem, polaryzacj

ą społeczeństwa i pauperyzacją znacznej jego części,

ze skutkami w sferze społecznej i kulturowej, jest tego potwierdzeniem.

Niektóre zagro

żenia rozwoju kultury, a zwłaszcza bezpieczeństwa kulturowego

w Polsce, wynikaj

ą z wyżej wspomnianych przyczyn ekonomicznych. Manifestuje się to nie

tylko w zubo

żeniu znacznej części społeczeństwa, dla którego sprawą ostatecznej potrzeby

staje si

ę nie tylko pożytkowanie kultury wysokiej (co zawsze było pewnym marginesem), ale

nawet zakupienie ksi

ążki. Gorzej, że powiększający się deficyt budżetowy w finansach

ństwowych skutkuje ograniczaniem środków na edukację, oświatę i kulturę. Odbija się to

równie

ż na ochronie zabytków i dóbr kultury materialnej, wyraża w braku środków na ich

renowacj

ę, słabym zabezpieczeniu przed kradzieżą i wywozem z kraju.

Źródłem zagrożeń, którego istnienie już można odnotować i którego znaczenie będzie

rosło, jest migracja, w tym napływ do Polski emigrantów z innych ni

ż europejski obszarów

kulturowych. B

ędzie się to wiązać z członkostwem Polski w Unii Europejskiej. Obecnie

w Polsce przebywaj

ą głównie przybysze ze Wschodu, z obszaru b. ZSRR, a także pewna

liczba emigrantów z Chin, Wietnamu i innych pa

ństw azjatyckich, w tym z krajów

islamskich. Ma to wpływ, cho

ć ciągle ograniczony, na stosunki społeczne i kulturalne, na

przykład w postaci rosn

ącej popularności kuchni chińskiej (i jej dalekowschodnich odmian).

W przyszło

ści mieć może jednak znaczenie głębsze skutki w postaci rosnącego stopnia

wielokulturowo

ści, narastania przedmiotów religijnych i w ogóle problemów etniczności. Już

dzi

ś skutkuje to wzrostem przestępczości (w tym międzynarodowej przestępczości

K. Krzysztofek, A. Ziemilski, Czynnik kulturowy w procesie modernizacji społecznej. Casus Polski na tle

świadczeń międzynarodowych, [w:] K. Krzysztofek, M.S. Szczepański, A. Ziemilski, Kultura a modernizacja

społeczna, Instytut Kultury, Warszawa 1993, s. 170-178.

zorganizowanej z powi

ązaniami mafijnymi), sprzyja rozwojowi takich przestępstw, jak:

przemyt, handel narkotykami, broni

ą, żywym towarem. To głównie z tych środowisk

wywodz

ą się płatni mordercy, egzekutorzy mafijni, egzekutorzy długów. Na tym tle rodzi się

swoista subkultura najokrutniejszych przest

ępstw, bezwzględnych mafiozów, dająca gotowe

scenariusze do filmów i seriali telewizyjnych.

Reasumuj

ąc rozważania na temat źródeł zagrożeń polskiej kultury, można powiedzieć,

że wiążą się one – podobnie jak szanse jej rozwoju – z jej otwarciem na świat, i to zarówno na

globaln

ą kulturę masową (utożsamianą generalnie z komercyjnymi produktami

ameryka

ńskimi), jak i na coraz dalej idącą integrację europejską, przy czym oba procesy

wcale nie s

ą koherentne wobec siebie. Jako całość proces ten jest niezwykle skomplikowany

i konfliktogenny. Trzeba jednak pami

ętać, że zalew wytworami obcej kultury byłby wtedy

rzeczywi

ście niebezpieczny, gdyby napotykał na bezrefleksyjne, tępe społeczeństwo, którego

nie sta

ć na twórczą internalizację, lecz jedynie na bezmyślną imitację. Jak pokazuje historia

narodu polskiego zmuszonego do

życia w obliczu wielu zagrożeń, jego kultura rozwijała się

najlepiej w okresach tych zagro

żeń, często w miejscach ich największej bliskości (np. na

kresach). Nie ma zreszt

ą wśród teoretyków zgody, czy dominują zagrożenia, czy też szanse

cywilizacyjne wynikaj

ące z tego otwarcia. I sprawa na koniec niebagatelna: otwarcie na świat

(Zachód) wynika z naszej suwerennej decyzji, co czyni sytuacj

ę diametralnie różną od tej

z okresu realnego socjalizmu, gdy strumie

ń kultury dominującej (ze Związku Radzieckiego)

był skutkiem tragicznej wojny, Jałty i polityczno-ideologicznego zniewolenia.

3.2. Rodzaje zagro

żeń kulturowych

ć może najbardziej czytelnym kryterium klasyfikacji zagrożeń bezpieczeństwa

kulturowego byłby podział dychotomiczny na takie, które zagra

żają tożsamości kulturowej,

i takie, które maj

ą różne skutki, także destrukcyjne, ale niebezpieczeństwa takiego nie

powoduj

ą. Problem polega jednak, co już sygnalizowaliśmy, na nieuchwytności niektórych

zagro

żeń, a zwłaszcza na braku obiektywnych mierników skali tych zagrożeń i znalezieniu

równowagi, swoistego złotego

środka między szansami a zagrożeniami, które wynikają

z otwarto

ści kultury. W tej sytuacji tylko suma ocen zjawisk kulturowych opartych na ich

obserwacji i badaniu w dłu

ższym okresie, przez różne ośrodki, z uwzględnieniem także

odczu

ć społecznych, obiektywizuje i weryfikuje zagrożenia. O ile nie ma wątpliwości

(badania opinii społecznej to potwierdzaj

ą), że dalsza ateizacja i laicyzacja życia publicznego,

spychanie religii w prywatno

ść, czyli na margines życia, mogłaby wpłynąć na tożsamość

narodow

ą Polaków, o tyle trudniej jest mierzyć zagrożenia kulturowe w innych obszarach,

a zwłaszcza ich wpływ na erozj

ę tożsamości kulturowej. Czy byłoby takim zagrożeniem dla

rodzimej to

żsamości wprowadzenie – pod wpływem pewnej mody i dyfuzji obyczajów –

mał

żeństw homoseksualnych i adopcji przez nie dzieci, eutanazji, pastylki poronnej? Czy

szkody i dewastacja niekonserwowanych zabytków, kradzie

że i wywóz dzieł sztuki (np.

ksi

ążek i rękopisów) za granicę powoduje zagrożenie dla tożsamości kulturowej? Pewnie

w jakim

ś stopniu tak, ale z drugiej strony tożsamość, choć mocno zakorzeniona zdolna jest

prze

żyć długie i skrajnie trudne okresy, jak chociażby 123-letni okres zaborów i niewoli

narodu polskiego.

Z wielu wzgl

ędów celowe byłoby dokonanie podziału zagrożeń bezpieczeństwa

kulturowego odpowiednio do przyj

ętych kategorii kultury – duchowej i materialnej,

przyjmuj

ąc jako dodatkowe kryterium klasyfikacji podział w zakresie źródeł zagrożeń.

Do pierwszej kategorii tego podziału nale

ży zaliczyć zagrożenia w obszarze kultury

symbolicznej

wynikaj

ące z globalizacji. Poprzez standaryzację prowadzą one do

ujednolicenia wzorów, niekiedy ich uniwersalizacji. Wywiera to wpływ zarówno na sfer

prze

żyć estetycznych, jak i na przejawy życia materialnego. Największym wyzwaniem dla

żsamości kulturowej może być rozmywanie symboli narodowych, zachwaszczanie języka

wszechobecn

ą terminologią angielską, osłabianie i relatywizacja tradycji narodowych.

Spektakularnym tego wyrazem dokonanym na oczach milionów widzów był sposób

śpiewania hymnu polskiego na mistrzostwach świata w piłce nożnej w Korei Południowej

przez Edyt

ę Górniak, wykonany zapewne w ten interpretacyjnie swobodny sposób pod

wpływem pewnej mody, która ka

że dokonywać przeróbek i swobodnych interpretacji

najwybitniejszych

dzieł

muzycznych,

panteonu

światowych

arcydzieł.

W kosmopolitycznym stylu

życia, który narzuca globalizacja, giną takie niemodne dziś

warto

ści, jak patriotyzm, tradycje niepodległościowe i tradycje oręża polskiego, wartości

chrze

ścijańskie, a święta Bożego Narodzenia – z najbardziej katolickich, religijnych –

przekształcaj

ą się w swoisty trwający dwa miesiące festiwal komercji. Równocześnie

rozwijaj

ą się bez przeszkód w Polsce nowe zwyczaje, nowe (na ogół amerykańskie) święta

rodzaju

halloween

i walentynek,

kwitnie

swoisty

trybalizm

grup

zawodowych

obrastaj

ących nową subkulturą: te same (co na Zachodzie) hobby, podobne spędzanie czasu

wolnego, podobny styl zakupów, podobny ubiór, te same kultowe motocykle harley davidson.

Globalizacja w sferze kultury symbolicznej to pot

ężne wyzwanie – jeśli nie

deprecjacji – dla kultury elitarnej, kultury oryginalnej twórczo

ści, czego wyrazem jest

znaczne ograniczenie w Telewizji Polskiej (telewizji w ko

ńcu publicznej) mającego duże

tradycje Teatru Telewizji. Przykłady mo

żna by mnożyć i każdy z nich potwierdziłby swoiste

prawo kopernika

ńskie, gdy na wzór pieniądza, kultura niższa (masowa, popularna) wypiera

ższą. Wyrazem tego jest także moda na różnego rodzaju reality shows; organizowanie na

żywo realnych spektakli z udziałem „przeciętnych” osób, którym kamera miesiącami

towarzyszy w najbardziej intymnych czynno

ściach. Te spektakle telewizyjne o przerażająco

niskim poziomie artystycznym i intelektualnym potwierdzaj

ą, że kanony kultury masowej,

kanony sukcesu i pieni

ądza wypierają jakiekolwiek wartości artystyczne. Dotyczy to także

muzyki, a takie jej odmiany, jak: rock, reggae, rap, lambada czy wcze

śniej jazz, wypierają

inne bardziej klasyczne odmiany, tworz

ąc pokusę, by nawet hymn narodowy śpiewać

w jakiej

ś nowej, żywszej odmianie. Wymogi globalizacji i jej ekonomiczne aspekty

powoduj

ą, że ginie rzemiosło i drobna wytwórczość artystyczna, gdyż zamiast płacić

lokalnym wytwórcom za pejza

że czy figurki rzeźbiarskie, nie mówiąc o markowych

przedmiotach u

żytkowych czy odzieży, po prostu zamawia się te przedmioty w Hongkongu,

Szanghaju czy na Tajwanie w formie podróbek, za jedn

ą trzecią ceny. Nie dotyczy to może

jeszcze Polski, ale produkowane w Chinach „ruskie baby” nieomylnie wskazuj

ą, że

niebawem dotknie to i nas.

Globalizacja

ułatwia

równocze

śnie

rozpowszechnianie

znacznie

bardziej

niepokoj

ących zjawisk zwanych kulturą śmierci lub zjawisk z jej pogranicza: bezstresowych

aborcji, kultu szatana, przemocy, terroryzmu, narkomanii, zorganizowanej przest

ępczości,

gloryfikowania wyzwolenia poprzez samobójstwo, sekt religijnych. Zjawisko to nie omija

Polski, a wr

ęcz nasila się.

Drug

ą kategorią, nie tyle może zagrożeń (choć tak pojmuje znaczna część

społecze

ństwa) co obaw, jest regionalizm, przede wszystkim zaś integracja Polski z Unią

Europejsk

ą. Jest to tak ważna kwestia, że omawiam ją oddzielnie, w tym miejscu należy

jednocze

śnie zaznaczyć, że coraz większe nastawienie na związki z Europą Zachodnią (bo tak

jest pojmowana integracja), powoduje osłabienie tradycyjnych zwi

ązków kulturowych

z Rosj

ą, ale także z najbliższymi sąsiadami: Czechami, Słowakami, Białorusinami (choć tu

żą względy polityczne), a także, mimo pozorów, z Litwinami i narodami bałtyckimi.

Problemy te powinna dostrzega

ć polityka kulturalna państwa, choćby po to, by zachować

żliwość alternatywnej oferty, równowagi kulturowej, ciągłości kulturowej.

Trzecia kategoria zagro

żeń wynika z procesów transformacji i modernizacji. Mimo

niezaprzeczalnych sukcesów transformacja realizowana w oparciu o „niewidzialn

ą rękę

rynku”, czyli w wersji czystego liberalizmu, ma tak wiele mankamentów,

że większość

społecze

ństwa polskiego w przeprowadzanych ankietach wypowiada się z rosnącym

sentymentem za czasami PRL-u, gdy

życie, przy całym ubóstwie, nie wymagało tak wielkiej

determinacji w zdobywaniu

środków finansowych, a państwo gwarantowało pewne

minimum. Wi

ąże się to również z tym, że modernizacja w Polsce, w kraju, który

zapocz

ątkował cały cykl transformacji w byłym obozie socjalistycznym, została oparta na

dopływie czynników i wzorów z Zachodu, cz

ęściowo ze Stanów Zjednoczonych, częściowo

z Europy Zachodniej. Ten p

ęd nie zawsze przynosił, bo i nie mógł przynieść w realiach kraju

postkomunistycznego, dobre rezultaty. Dlatego cz

ęsto modernizacja stawała się złą

modernizacj

ą, ową maldéveloppement. Przestrzegał przed nią T.W. Adorno, by w pogoni za

unowocze

śnianiem nie przeskakiwać etapów, nie dezawuować wartości, nie dać zwieść się

niejednoznacznej aksjologii współczesnego

świata

Podobne zjawisko społecznej erozji warto

ści w związku z modernizacją następuje

tak

że w Polsce: demokracja jest wartością kontestowaną i niepewną, prywatyzacja najczęściej

okre

ślana jest jako złodziejska, a państwo prawa staje się synonimem wielkich przekrętów.

Kulturowa aksjologia Zachodu, której symbolem w Polsce coraz cz

ęściej stają się materializm

i ateizacja, eutanazja i

śluby homoseksualne, hedonizm i egoizm, znajduje się, przynajmniej

w percepcji znacznej cz

ęści społeczeństwa polskiego, w kryzysie. Na takim bagażu uprzedzeń

i rozczarowa

ń trudno jest budować własną kulturę polityczną, trudno wierzyć w wartości,

które były motorem przemian.

Kolejna kategoria zagro

żeń związana jest z procesami migracyjnymi, co wiąże się,

w miar

ę napływu przybyszów ze wzrostem świadomości własnego statusu, z poczuciem

etniczno

ści. Prowadzi to do różnych skutków, które w Polsce dopiero zaczynają się ujawniać,

co nie znaczy,

że nie istnieją. Opisałem je w punkcie poświęconym źródłom zagrożeń.

W naszym kraju, podobnie jak w innych krajach Europy

Środkowo-Wschodniej (szczególnie

na W

ęgrzech, Słowacji i w Rumunii), istotne obawy budzi ożywienie tzw. etniczności

miejscowej zwi

ązanej z mniejszościami etnicznymi zamieszkującymi dany region. Ich prawa

i aspiracje w okresie komunizmu były ograniczane i tłumione, a w niektórych przypadkach

odrzucano w ogóle jakiekolwiek formalnoprawne podstawy do takich roszcze

ń. Po upadku

komunizmu mniejszo

ści zaczęły wyraźnie i zdecydowanie egzekwować prawa przysługujące

im z mocy konwencji mi

ędzynarodowych i umów dwustronnych. Obok roszczeń czysto

kulturalnych dotycz

ących pielęgnacji języka, edukacji, reaktywowania miejsc kultu, dostępu

środków masowego przekazu pojawiają się roszczenia o charakterze majątkowym,

administracyjnym, a tak

że politycznym. Towarzyszą im niekiedy postawy nacjonalistyczne,

Odniesienie do T.W. Adorno, za: K. Krzysztofek, A. Ziemilski, Czynnik kulturowy... wyd. cyt., s. 175.

konfrontacyjne,

tworz

ące napięcia i problemy współistnienia różnych tożsamości

kulturowych. Szczególnie kłopotliwe, mo

żna powiedzieć, że niebezpieczne dla wewnętrznej

stabilizacji pa

ństwa, są otwarte roszczenia grup etniczno-kulturowych, by uznać je za odrębny

naród, jak ma to miejsce w przypadku ludno

ści śląskiej na obszarze Górnego Śląska w Polsce.

Niezwykle wa

żną grupę stanowią zagrożenia dotyczące materialnych dóbr kultury.

Ochronie tych dóbr po

święcona jest większość uregulowań prawnomiędzynarodowych

i narodowych, w tym wspomniana ju

ż konwencja haska z 1954 r. o ochronie dóbr kultury

w razie konfliktu zbrojnego. Podstawowym zagro

żeniem dla dóbr kultury są wojny

i konflikty zbrojne

, jednak równie

ż w okresie pokoju nie brak zagrożeń. Polska ustawa

o ochronie dóbr kultury z 1962 r. mówi (art. 25.1) o takich zagro

żeniach, jak: zniszczenia,

uszkodzenia, dewastacja, zagini

ęcie, a także nieuprawniona przeróbka dzieła, rekonstrukcja,

odbudowa itp. Ustawa reguluje równie

ż szereg innych sytuacji i czynności dotyczących

zabytków, w tym: konserwacji, remontów, u

żytkowania. Ustawodawca wyszedł z założenia,

że nieodpowiednie obchodzenie się z zabytkami stanowi dla nich równie poważne zagrożenie

jak działania z zamiarem ich uszkodzenia. W sposób rygorystyczny traktowana jest sprawa

wywozu dóbr kultury za granic

ę, co jest zrozumiałe w kraju, takim jak Polska, gdzie ogromna

liczba zabytków została w wyniku wojen zniszczona albo zrabowana i wywieziona za

granic

ę. I dziś, kradzieże i przemyt dzieł sztuki za granicę stanowią jedno z największych

zagro

żeń dziedzictwa kulturowego. Dotyczy to zarówno dzieł sztuki znajdujących się

w muzeach pa

ństwowych, kościołach, galeriach, jak i w prywatnych kolekcjach. Niepokojący

jest brak w wielu przypadkach inwentaryzacji dzieł sztuki i dokumentacji faktograficznej, co

ułatwia kradzie

że i utrudnia ich ściganie, nie mówiąc o konieczności posiadania solidnych

i nowoczesnych zabezpiecze

ń. Dotyczy to w szczególności obiektów sakralnych, lecz także

szacownych bibliotek i muzeów, w tym tak

że kolekcji prywatnych. Nietrudno odgadnąć, że

ąże się to z sytuacją ekonomiczną i nakładami na kulturę.

Wymienione kategorie zagro

żeń dla bezpieczeństwa kulturowego i dóbr kultury na

pewno nie wyczerpuj

ą całego katalogu. Są raczej jedną z prób ich identyfikacji czy

sygnalizowania. Próby takie s

ą podejmowane coraz częściej, gdyż bezpieczeństwo kulturowe

staje si

ę ważnym czynnikiem bezpieczeństwa międzynarodowego i bezpieczeństwa

narodowego

ństw. Badania takie podjęte zostały również w Akademii Obrony

Zob. na ten temat: Wł. Białek, Ochrona dóbr kultury w czasie zagro

żenia bezpieczeństwa państwa

i wojny, AON, Warszawa 1996, oraz Mi

ędzynarodowe konflikty zbrojne a ustalenia haskiej konwencji

o ochronie dóbr kultury, pod red. L. Łukaszuka, W.

Śmiałka, D. Drewniackiego, AON, Warszawa 1997.

Narodowej

. W

śród różnych scenariuszy rozwoju zagrożeń dla bezpieczeństwa kulturowego

Polski, za najbardziej prawdopodobne uznano nast

ępujące zagrożenia:

−

pogłębiający się kryzys tożsamości narodowej;

−

spadek poczucia więzi kulturowej wśród Polaków;

−

ograniczenie suwerenności państwa;

−

internacjonalizacja zagrożeń społecznych;

−

wzrost zależności kulturowej i powielania zachodnich wzorów;

− spadek środków na kulturę i politykę kulturalną.

Za mniej prawdopodobne uznano takie zagro

żenia, jak:

−

kryzys państwa narodowego i jego przeniesienie na kulturę;

−

uniformizacja treści przekazywanych przez media;

−

wzrost ekspansji kultury masowej;

−

wzrost dezorientacji i kryzys wartości związanych z ekspansją kultury masowej;

−

przyspieszenie procesu rozkładu tradycyjnych więzi międzyludzkich.

Wyniki tych bada

ń w wielu przypadkach potwierdzają badania prowadzone przez inne

środki, a także odczucia i opinie społeczne. Dotyczy to, np. takich zagrożeń, jak kryzys

autorytetów i wi

ęzi międzyludzkich, np. instytucji rodziny, kryzys wartości, uniformizacja

wzorców i tre

ści serwowanych przez media, niepohamowana ekspansja kultury masowej.

W innych przypadkach, np. ograniczania suwerenno

ści państwowej, kryzysu tożsamości

narodowej, wnioski wydaj

ą się iść zbyt daleko.

3.3. To

żsamość kultury polskiej a integracja europejska

Integracja Polski z Uni

ą Europejską budzi żywe namiętności. Być może osłabi je

rozstrzygni

ęte dość znaczną większością głosów na „tak” powszechne referendum, nie na tyle

jednak, by nie od

żywały one w różnych momentach prawie pewnego już członkostwa Polski

w UE. S

ą one najżywsze wśród dwóch grup społecznych: rolników i wśród grupy

„stra

żników” tożsamości narodowej. Obawy o utratę tożsamości kulturowej i narodowej

wypowiadane s

ą generalnie przez przedstawicieli różnych grup społecznych (politycy partii

prawicowych, narodowych i chłopskich, sympatycy Radia Maryja, niektórzy działacze

kultury, cz

ęść duchowieństwa), choć większość społeczeństwa zdaje się bądź ich nie

Ich wyniki zawarte zostały w pracy magisterskiej kpt. M. Mastyki, Bezpiecze

ństwo kulturowe Polski

w warunkach globalizacji procesów społecznych, AON, Warszawa 2003.

podziela

ć, bądź – co jest bardziej prawdopodobne – nie ma takiej świadomości. Niezależnie

jednak od tego, kto obawy te wyra

ża, jak je formułuje i jaką treść w nie wkłada, problem ten

wymaga szerokich społecznych dyskusji zarówno w Polsce, w krajach członkowskich

(i kandydackich) UE, jak i w samej Unii. Sprawa jest o tyle istotna,

że począwszy od Traktatu

z Maastricht (TUE) powołuj

ącego UE, wśród celów integracji europejskiej wymienia się

potwierdzenie

arenie

ędzynarodowej tożsamości nowej struktury, czyli Unii

Europejskiej

. Jednocze

śnie, aby uprzedzić ewentualne obawy o kolizję tożsamości państw

członkowskich z budowan

ą tożsamością Unii, TUE w wersji z Amsterdamu w art. 6 pkt. 3

zawiera wa

żne twierdzenie, iż: Unia szanuje tożsamość narodową państw członkowskich.

Mimo tego wa

żnego zapisu traktatowego, nie wydaje się jednak, by na tym można

było poprzesta

ć, czego zresztą potwierdzeniem jest fakt, iż nie tylko w Polsce, ale we

wszystkich krajach kandydackich do Unii jednym z najwa

żniejszych tematów w ramach

kampanii przedreferendalnej był wła

śnie spór o to, czy członkostwo kraju w UE nie

spowoduje utraty to

żsamości narodowej kandydata. Czy więc – ograniczając się do własnego

podwórka – członkostwo Polski w Unii Europejskiej poci

ąga za sobą zagrożenia dla polskiej

kultury, czy grozi utrat

ą przez Polskę tożsamości kulturalnej i narodowej?

Z góry nale

ży zastrzec, że próba pełnego rozważenia wszystkich kwestii, które się

tym

ążą, przekroczy ramy tego opracowania, gdyż wymaga potraktowania

monograficznego, dlatego te

ż z konieczności ograniczę się tylko do kilku uwag o charakterze

ogólnym.

Integracja europejska liczy sobie ju

ż ponad pięćdziesiąt lat doświadczeń, także

w zakresie współistnienia i kształtowania si

ę tożsamości państw członkowskich Wspólnot

Europejskich. Polska od dwunastu lat (od zawarcia w 1991 r. układu stowarzyszeniowego

tzw. Układu Europejskiego) coraz mocniej integruje si

ę z Unią, mając dziś blisko 70%

handlowych i gospodarczych powi

ązań z UE. Mamy więc w tym względzie pewne

świadczenia. Na kanwie zmniejszania się roli państwa narodowego (szczególnie odczuwały

to małe pa

ństwa), a jednocześnie wzrostu globalizacji i regionalizmu, taki sam paradygmat

ęku w związku z członkostwem we Wspólnotach Europejskich (i szerzej, z ogólnymi

procesami), jaki dzi

ś towarzyszy niektórym kręgom w Polsce, był udziałem takich krajów,

jak: Dania, Irlandia, Portugalia i Hiszpania. Słabiej (lub wcale) odczuwały to kraje, jak

słusznie podkre

śla norweski filozof polityki Johann Galtung, na których obszarze leżą „święte

miejsca Europy” (np. we Włoszech – Rzym, Watykan czy klasztor benedykty

ński na Monte

Zob. J. Czaja, Europa warto

ści... wyd. cyt., s. 29-31.

Cassino, Grecja – Ateny, Niemcy – grób Karola Wielkiego w Akwizgranie), czy pa

ństwa

maj

ące metropolie będące symbolami europejskości (np. Paryż, Londyn)

. Narody maj

ące

w swym patrymonium „

święte miejsca Europy” nie mają problemów ze swą europejską

identyfikacj

ą. Francuzi, Anglicy, Niemcy czy Włosi nie spierają się o to, jaka powinna być

relacja kulturowa mi

ędzy ich „europejskością” a narodowością.

Równie

ż w krajach mniejszych, w których wyrażano obawy o dezintegrację kultury

narodowej, czy to w pa

ństwach inicjatorach procesu zjednoczeniowego, czy też w tych, które

przyst

ąpiły do Wspólnot i UE później, nie nastąpiło żadne dramatyczne zderzenie ich

żsamości z kosmopolitycznym tworem europejskim, czego tak obawiali się niektórzy

przeciwnicy integracji. Przeciwnie, kultury narodowe europejskiej Pi

ętnastki mają się dobrze,

a dziedzictwo kulturalne w miar

ę wzrostu zamożności jest coraz skuteczniej chronione. To

samo dotyczy j

ęzyków narodowych, które na obszarze Unii są chronione szczególnie.

I cho

ć kościoły w Hiszpanii, Grecji czy Portugalii nie są tak pełne jak kiedyś (dotyczy

to tak

że Polski, choć jeszcze nie jesteśmy w UE), państwa te nie są mniej religijne niż

kilkadziesi

ąt lat temu. Irlandia, kraj przez wieki zdominowany przez Brytyjczyków, osiągnęła

poprzez członkostwo w Unii niebywałe sukcesy, przez co irlandzka to

żsamość – i to nie ta,

która w malowniczych formach jest co roku prezentowana w Dzie

ń Świętego Patryka

w Nowym Jorku przez

środowiska emigracyjne – znalazła niespotykane dotąd możliwości

rozwoju i promieniowania. Obecnie problemem w Unii Europejskiej jest nie tyle

kształtowanie jakiej

ś ponadnarodowej kultury, ile utrzymanie bogactwa różnorodności

wielokulturowo

ści

przy

świadomości

istnienia

wspólnych

grecko-rzymskich

i judeochrze

ścijańskich korzeni. Kształtowanie wspólnych standardów dotyczy jedynie

kultury politycznej, strategicznej, demokracji, praw człowieka, pa

ństwa prawa, tolerancji.

Generalnie w tym zakresie (cho

ć niekoniecznie w poszczególnych kategoriach) standardy

osi

ągnięte przez Polskę i inne kraje Europy Środkowo-Wschodniej z oczywistych względów

mog

ą różnić się od poziomu osiągniętego w Europie Zachodniej, jednak nie tak bardzo, aby

zagra

żało to czyjejkolwiek tożsamości. Znacznie większe zagrożenia płyną stąd, że kultura

krajów Europy Zachodniej wykazuje cechy okre

ślane terminem „kultury ponowoczesnej”. Są

to takie cechy, jak: przemiany w sferze kultury artystycznej (zwi

ązane z opisaną wyżej

inwazj

ą kultury masowej oraz postmodernizmu), malejące znaczenie przeszłości jako ważnej

sfery do

świadczeń życiowych i narodowych, dający się odczuć w Europie proces laicyzacji

J. Galtung, Paper presented on the International Conference: „Integration Cultural Shock of Small and

Medium Size upon Joining the UE”, Bratislava, 10-11 September 1999.

i spychania religii na margines prywatno

ści (prowadzący do spadku religijności)

. Ta

pierwsza cecha wynika przede wszystkim z globalizacji i kojarzy si

ę Europejczykom głównie

z ekspansj

ą amerykańskiej kultury komercyjnej. Zalew tanich produktów kultury zza oceanu

(podobnie jak w handlu import coraz ta

ńszych dóbr użytkowych i elektroniki z Chin i Azji

Południowo-Wschodniej)

jest

dla

wielu

krajów

europejskich,

szczególnie

Francji,

najwi

ększym wyzwaniem dla kultury, znacznie większym niż jakiekolwiek kontrowersyjne

zjawiska kulturowe wynikaj

ące z integracji europejskiej.

Zagro

żenia kulturowe dla Polski związane z członkostwem w UE odnoszone są często

do naszej to

żsamości narodowej i kulturowej. Rozważmy więc, co jest esencją polskiej

żsamości i na ile jest ona zagrożona przez coraz bliższe związki Polski z Unią Europejską.

Przyjmijmy, za Leszkiem Kołakowskim i Hieronimem Kubiakiem,

że tożsamość narodowa

jest syndromem pi

ęciu składników, z których pierwszy ma zdecydowanie nieempiryczny,

metafizyczny charakter

. Cztery pozostałe s

ą, w taki czy inny sposób, empirycznie dostępne.

Pierwszy składnik to swoisty „duch narodu”, heglowski Volksgeist, byt metafizyczny

stanowi

ący glebę zjawisk kulturalnych, ale nie tożsamy z nimi. Składnik drugi to pamięć

historyczna, nieodł

ączny element każdej tożsamości zbiorowej, a więc także narodowej.

Trzeci składnik to antycypacja przyszło

ści, ważny zarówno w wymiarze jednostkowym, jak

i wspólnotowym, cho

ć ta ostatnia raczej nie antycypuje swojej śmierci

. Składnik czwarty to

cielesna to

żsamość: terytorium, szczególny krajobraz, fizyczne artefakty przeobrażające

środowisko naturalne. Piąty składnik odnoszony jest do świadomości, wyraźnie określonego

w czasie pocz

ątku własnych dziejów, zwykle występującego w formie mitu etnicznego.

Najwa

żniejszy w odniesieniu do tożsamości jest oczywiście duch narodu, choć i inne

elementy składowe s

ą niezwykle ważne. W ocenie H. Kubiaka żaden z tych składników nie

jest przez członkostwo Polski w UE zagro

żony, gdyż integracja europejska nie jest

skierowana przeciwko narodom i ich to

żsamości, lecz sprzyja sposobom jej potwierdzania

Bior

ąc jednak pod uwagę, że dominującą koncepcją czasu społecznego w krajach Europy

Zachodniej jest zorientowanie na tera

źniejszość, przy malejącym znaczeniu przeszłości jako

punktu odniesienia, ten czynnik mo

że weryfikować nadmierną skłonność Polaków do

A. Szpoci

ński, O polskiej tożsamości narodowej w perspektywie wejścia do Unii Europejskiej, [w:]

Rocznik polskiej polityki zagranicznej 1998, pod red. B. Wizimirskiej, Warszawa 1998, s. 196.

L. Kołakowski, O to

żsamości narodowej, [w:] Tożsamość w czasach zmiany. Rozmowy w Castel

Gandolfo, Kraków 1995, s. 48-49; H. Kubiak, To

żsamość kultury i integracja europejska, [w:] Kultura polska

w zintegrowanej Europie – szanse czy zagro

żenia?, pod red. R. Rybińskiego, Wyd. A. Marszałek, Toruń 2003,

s. 52-53.

L. Kołakowski, O to

żsamości narodowej... wyd. cyt., s. 50.

H. Kubiak, To

żsamość kultury i integracja... wyd. cyt., s. 55.

patrzenia na

życie przez pryzmat przeszłości, traktowanie wszystkich wydarzeń w kategoriach

historycznych, solenne obchodzenie wszystkich wielkich dat z przeszło

ści, którymi

wypełniony jest kalendarz.

Najwa

żniejszymi składnikami polskiej tożsamości jest duch narodu, coś, co określić

żna jako „polskość”. Wbrew pozorom nie jest łatwo określić ową polskość, tym bardziej

że jest to kategoria historycznie zmienna. Czym innym była za Jagiellonów, w warunkach

wieloetniczno

ści (i mocarstwowości), czym innym w okresie zaborów, czym innym wreszcie

w zadekretowanej monoetniczno

ści w PRL-u. Bywa więc polskość definiowana jako

świadoma przynależność do polskiej wspólnoty narodowej

czy te

ż jako sposób przeżycia

„narodowego legendarium”: archetypów-toposów, obrazów, wzorów obrz

ędowości, znaków-

-symboli. Obj

ęcie tego uniwersum znaków-symboli jest aktem świadomym. Wartością samą

w sobie jest definicja polsko

ści zapisana w Kronice Emigracji Polskiej w okresie utraty przez

naród polski własnego pa

ństwa, wiążąca polskość z narodowością: Jest to udzielność

przyrodzona narodu, która jest podstaw

ą, duszą, rękojmią udzielności politycznej. Spólność

krwi, Religia, Mowa, Literatura, Prawa, Obyczaje, Zwyczaje, Pomniki, Ziemia na koniec,

a na niej groby ojców – oto s

ą pierwiastki narodowości

. Okre

ślenia te nie wyczerpują głębi

i ró

żnorodności wielu prób zdefiniowania polskości. Można jednak, uogólniając, powiedzieć,

że polskość to uniwersum znaków-symboli związanych z narodem, ziemią, językiem,

kolorami (białym i czerwonym), hymnem, ksi

ęgami, muzyką, krzyżem. Polskość to także

ściół katolicki i ludowa religijność, to polski charakter – mieszanina pańskości

i szlachetno

ści, poczucia honoru, humoru i często zawiści. To także etos chłopski

z irracjonalnym (dla cudzoziemców) przywi

ązaniem do ziemi, ludowym kolorytem,

malowniczym nieładem. To wreszcie konglomerat trzech czynników: tolerancji (co czyniło

Polsk

ę wolną od wojen religijnych), tradycji wielonarodowych jako spadku po

Rzeczypospolitej Obojga Narodów (których było w praktyce wi

ęcej) i tradycji wolności oraz

niepodległo

ści.

Które z tych składników polsko

ści mogą ulec osłabieniu w warunkach członkostwa

w Unii Europejskiej? Czy symbole, religia, pami

ęć i odwoływanie się do izolacji? Być może

w miar

ę kształtowania się tożsamości Unii i umacniania jej symboli: hymnu, gwiaździstej

flagi, euro, paszportu, pewnemu osłabieniu ulegnie demonstrowana religijno

ść (czy jednak

faktyczna?) Polaków, publiczna moralno

ść przesunie się w kierunku większej tolerancji, np.

T. Łepkowski, Historyczne kryteria polsko

ści, [w:] A. Kłoskowska (red.), Oblicza polskości, Warszawa

1990, s. 88.

Kronika Emigracji Polskiej, Pary

ż 1937, t. VI, s. 98.

dla homoseksualistów, eutanazji, rewaloryzacji, za

ś pamięć o czasach tolerancji przyniesie

aprobat

ę wielokulturowości i wielonarodowości. Pamiętać trzeba, że Polska była otwarta na

świat w okresie rozkwitu naszej państwowości, gdy nikt nie dyktował nam warunków,

a strach przed „obcym” i ksenofobia pojawiały si

ę w okresach utraty suwerenności, gdy

polecenia i decyzje przychodziły z zewn

ątrz. To jedno z niebezpieczeństw, doskonale

wyczuwane przez partie narodowe, skumulowane w ha

śle: „Wczoraj Moskwa, dziś

Bruksela”. To jednak tylko jeden z aspektów. W decyzji o wej

ściu do Unii Europejskiej,

przez wielu porównywanej z przyj

ęciem chrztu w 966 r. czy zawarciu unii z Litwą, są

równie

ż i szanse. Także i te, o których zwykle myśliciele nie pamiętają: zasypania wreszcie

skutków wielkiego podziału materialnego i cywilizacyjnego mi

ędzy wschodem i zachodem

Europy, datuj

ącego się od wielkiej schizmy w 1054 r.

Rozdział 4.

SYSTEM BEZPIECZE

ŃSTWA KULTUROWEGO

RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Tytuł tego rozdziału został sformułowany mo

że nieco na wyrost. Nie istnieje bowiem

ś, co można by z czystym sumieniem nazwać systemem bezpieczeństwa kulturowego

Rzeczypospolitej Polskiej. Nawet wi

ęcej: żaden z aktów prawnych, od konstytucji RP po

ustaw

ę o ochronie dóbr kultury, nie mówi o bezpieczeństwie kulturowym. Jak to już

zasygnalizowałem we wst

ępnej części tego opracowania sam termin „bezpieczeństwo

kulturowe” pojawił si

ę stosunkowo niedawno, ale wszedł już do oficjalnej terminologii

i słownictwa, zarówno z zakresu kultury i bezpiecze

ństwa, zaś w wielu krajach utworzono

instytucje, których zadaniem jest zajmowanie si

ę bezpieczeństwem kulturowym. Jedną

z pierwszych takich instytucji jest ameryka

ńskie (sic!) Krajowe Biuro Bezpieczeństwa

Kulturowego (The Homeland Security Cultural Bureau). Pewne zdziwienie bierze si

ę stąd, że

ameryka

ńska kultura i jej dziedzictwo to patrimonium stosunkowo młode, do tego zaś to

wła

śnie reszta świata obawia się inwazji amerykańskiej kultury masowej. W przypadku

ameryka

ńskim chodzi jednak przede wszystkim o ochronę dóbr kultury przed atakami

terrorystycznymi, na co Amerykanie po 11 wrze

śnia 2001 r. są szczególnie uczuleni.

W Polsce poj

ęcie „bezpieczeństwo kulturowe” nie przeniknęło jeszcze ani do aktów

prawnych i instytucji kultury, ani do doktryn i instytucji zwi

ązanych z bezpieczeństwem

narodowym. Mo

że to budzić zaskoczenie w przypadku kraju o starej kulturze, która doznała

w przeszło

ści tylu strat, zniszczeń i grabieży. Na szczęście w praktyce niewiele ma to

wspólnego z rzeczywist

ą ochroną i bezpieczeństwem kulturowym, którego elementy, choć

inaczej nazywane, wykazuj

ą cechy systemowe, podejście celowe i holistyczne. Dlatego też,

cho

ć polska Konstytucja i polski ustawodawca mówi jedynie o „ochronie dóbr kultury

i dziedzictwa narodowego”, nie za

ś o bezpieczeństwie kulturowym, możemy uznać, że

cało

ściowo wszystkie odnośne akty prawne, doktryny i strategia polityczna, układy

sojusznicze i współpraca mi

ędzynarodowa oraz świadoma polityka kulturalna państwa tworzą

ramy systemu. Odr

ębną sprawą, przekraczającą zakres tego opracowania, jest jego praktyczna

efektywno

ść i wydolność.

4.1. Ramy polityczno-prawne systemu

Sprawy

kultury

zakorzenionej

chrze

ścijańskim

dziedzictwie

Narodu

i ogólnoludzkich warto

ściach oraz ochrona dziedzictwa narodowego wymienione są wśród

najwi

ększych wartości, na jakich opiera się Konstytucja RP, czyniąc państwo (art. 5)

odpowiedzialnym za t

ę ochronę. Jednocześnie ustawodawca w art. 6 za jedną z naczelnych

powinno

ści demokratycznego państwa uznaje stworzenie warunków upowszechniania

i równego dost

ępu do dóbr kultury, będącej źródłem tożsamości narodu polskiego, jego

trwania i rozwoju. Integraln

ą częścią tej tożsamości są związki Polaków zamieszkałych za

granic

ą z narodowym dziedzictwem kulturalnym (art. 6.2). Dopełnieniem tych postanowień

ą zawarte w Konstytucji prawa i wolności do twórczości artystycznej, wolności korzystania

z dóbr kultury, a tak

że prawa mniejszości narodowych i etnicznych do zachowania i rozwoju

własnego j

ęzyka, obyczajów, tradycji, rozwoju własnej kultury, ochrony tożsamości religijnej

(art. 73 i 35).

Bezpiecze

ństwo kulturowe zostało wpisane w projekcję strategicznych celów polskiej

polityki bezpiecze

ństwa. Przyjęta 4 stycznia 2000 r. Strategia bezpieczeństwa RP w pkt. 1.1

śród celów tych wymienia stworzenie jak najlepszych warunków do wszechstronnego

i stabilnego rozwoju społecznego i gospodarczego kraju, dobrobytu jego obywateli, a tak

że

zachowania dziedzictwa narodowego i rozwoju narodowej to

żsamości. Cel ten ujmowany

jest w szerszej płaszczy

źnie współpracy w zakresie bezpieczeństwa z państwami NATO

i Unii Europejskiej realizuj

ącej wizję wolnej i demokratycznej Europy, gdzie bezpieczeństwo,

dobrobyt i sprzyjaj

ące warunki rozwoju kulturowego i zachowania tożsamości narodowej

stanowi

ą wspólne i niepodzielne dobro jednoczącego się kontynentu (pkt 1.2). W tym ujęciu

bezpiecze

ństwo pojmowane jest całościowo, holistycznie. Jak podkreśla Roman Kuźniar:

idzie nie tylko o przetrwanie, integralno

ść czy niezawisłość, lecz także o bezpieczeństwo

rozwoju, o zapewnienie ochrony i wzbogacenie to

żsamości jednostek, społeczności i narodów,

o respektowanie imponderabiliów, takich jak honor i tradycja, bez których narody trac

dusz

ę, a jednostki poczucie patriotyzmu i gotowość do poświęceń

. Chodzi równie

ż o to, by

był to wysiłek wspólny, bo w warunkach globalizacji, gdy ro

śnie ilość zagrożeń o podłożu

religijno-kulturowym, tak

że w formie aktów terrorystycznych, ich zwalczanie także musi być

wspólne.

R. Ku

źniar, Wstęp, [w:] Polska polityka bezpieczeństwa 1989-2000, pod red. R. Kuźniara, Scholar,

Warszawa 2001, s. 13.

Ochrona dziedzictwa kulturowego i to

żsamości staje się strategicznym celem

narodowej polityki bezpiecze

ństwa oraz polityki Sojuszu Północnoatlantyckiego, gdzie

wspólnota wspólnie podzielanych warto

ści demokratycznych jest najwyższym dobrem,

a kultura jest czynnikiem, który słu

ży umacnianiu i konsolidacji państwa, co znajduje wyraz

tak

że w omawianej Strategii bezpieczeństwa: (...) postępy w dziedzinie edukacji i kultury

przyczyniaj

ą się do wzrostu zarówno obiektywnego bezpieczeństwa, jak i subiektywnego

poczucia bezpiecze

ństwa (pkt. 3.1.1). Zaś potencjał gospodarczy, militarny, polityczny,

demograficzny i kulturowy naszego kraju pozwala na realizacj

ę interesów bezpieczeństwa

Polski przez działania narodowe lub poł

ączenie działań samodzielnych z działaniami innych

podmiotów mi

ędzynarodowych (art. 3.1.2).

żnym elementem systemu bezpieczeństwa kulturowego RP, wyrazem realizacji

zasad konstytucyjnych, s

ą ustawy i akty prawne niższego rzędu (akty wykonawcze,

resortowe, akty normatywne) dotycz

ące ochrony dóbr kultury w Polsce. Podstawowym aktem

prawnym w tym zakresie jest Ustawa z 15 lutego 1962 r. o ochronie dóbr kultury,

z pó

źniejszymi wielokrotnymi nowelizacjami (dokonywanymi po przemianach w latach

1989-1990), z których najwa

żniejsze to nowelizacja ogólna z 1990 r. oraz z 1996 r. dotycząca

muzeów

. Ustawa, okre

ślając dobra kultury jako „zabytki” (co zdaniem specjalistów jest

zaw

ężeniem tego pojęcia

) i stwierdzaj

ąc, że są one „bogactwem narodowym”, nakłada

obowi

ązek ich ochrony na „wszystkich obywateli”. Ten obowiązek skierowany erga omnes

nale

ży traktować jak postulat edukacyjny, natomiast właściwe obowiązki nakładane są na

organy pa

ństwowe i samorządowe, które z kolei są zobowiązane do zapewnienia warunków

prawnych, organizacyjnych i finansowych do ochrony dóbr kultury (art. 1.2). Ustawa nakłada

obowi

ązki również na właścicieli i użytkowników, których zadaniem jest utrzymanie

nale

żących do nich dóbr kultury we właściwym stanie (art. 1.3). Ustawa formułuje również

cel ochrony dóbr kultury, którym jest ich zachowanie, nale

żyte utrzymanie oraz społecznie

celowe

wykorzystanie

i udost

ępnienie

dla

celów

naukowych,

dydaktycznych

i wychowawczych, tak aby słu

żyły nauce oraz popularyzacji wiedzy i sztuki, stanowiły trwały

element rozwoju kultury i były czynnym składnikiem

życia współczesnego społeczeństwa

(art. 3.1). Ochrona dóbr kultury, w rozumieniu ustawy polega na zabezpieczeniu ich przed

zniszczeniem, uszkodzeniem, dewastacj

ą, zaginięciem lub wywozem za granicę, na

zapewnieniu im warunków trwałego zachowania, na opracowaniu dokumentacji naukowej,

DzU z 1962 r., nr 4, poz. 16; DzU z 1990 r., nr 56, poz. 332; DzU z 1996 r., nr 106, poz. 496; DzU

z 1997 r., nr 5, poz. 24.

Zob. J. Pruszy

ński, Dziedzictwo kultury... wyd. cyt., s. 42-45.

ewidencji i rejestracji oraz na ich konserwacji, restauracji lub odbudowie, opartych na

zasadach naukowych (art. 3.2).

Niezwykle wa

żne dla ochrony dóbr kultury jest określenie w ustawie przedmiotu

ochrony zwanego przez ustawodawc

ę „zabytkiem”. Zabytkami, najogólniej rzecz biorąc

(wykaz takich dóbr, te

ż zresztą uogólniony, zawierają art. 4 i 5 ustawy), są dobra wpisane do

rejestru zabytków (zgodnie z postanowieniami UNESCO), wpisane w muzeach do inwentarza

i wchodz

ące w skład bibliotek, oraz inne dobra, jeżeli ich charakter zabytkowy jest oczywisty.

Pod wzgl

ędem rzeczowym mogą to być:

− dzieła budownictwa, urbanistyki i architektury, historyczne założenia

urbanistyczne, parki, ogrody dekoracyjne, cmentarze;

− obiekty etnograficzne, w tym osiedla i budowle wiejskie, wytwory artystycznej

twórczo

ści ludności;

− dzieła sztuk plastycznych (np. rzeźby, malarstwa, grafiki, dekoracji, broni,

numizmatyki itp.);

− pamiątki historyczne (np. pola bitew, obozy zagłady);
− obiekty archeologiczne i paleontologiczne (np. grodziska, cmentarzyska, kurhany);
− obiekty techniki i kultury materialnej (np. stare kopalnie, huty, środki transportu);
− rzadkie okazy przyrody żywej (o ile nie podlegają przepisom o ochronie

przyrody);

− materiały i zbiory biblioteczne (rękopisy, autografy, starodruki, cymelia, mapy,

zapisy obrazu i d

źwięku);

− kolekcje i zbiory o wartości historycznej lub artystycznej;
− pracownie i warsztaty wybitnych twórców, w tym dokumenty i przedmioty

zwi

ązane z ich życiem;

− inne przedmioty nieruchome i ruchome mające szczególną wartość naukową,

historyczn

ą i naukową;

− krajobraz kulturowy (np. strefy ochrony konserwatorskiej, rezerwaty, parki

kulturowe).

żnym aktem prawnym z zakresu bezpieczeństwa kulturowego w Polsce jest

Ustawa o j

ęzyku polskim z 7 października 1999 r. (DzU z dnia 8 listopada 1998 r.) dotycząca

ochrony naszego j

ęzyka i używania go w działalności publicznej oraz w akcie prawnym na

terytorium Rzeczypospolitej Polskiej. W art. 3.1 ustawa precyzuje,

że ochrona języka

polskiego polega w szczególno

ści na:

1) dbaniu o poprawne u

żywanie języka i doskonaleniu sprawności językowej jego

żytkowników oraz na stwarzaniu warunków do właściwego rozwoju języka jako

narz

ędzia międzyludzkiej komunikacji;

2) przeciwdziałaniu jego wulgaryzacji;

3) szerzeniu wiedzy o nim i jego roli w kulturze;

4) upowszechnianiu szacunku dla regionalizmów i gwar, a tak

że przeciwdziałaniu ich

zanikowi;

5) promocji j

ęzyka polskiego w świecie;

6) wspieraniu nauczania j

ęzyka polskiego w kraju i za granicą.

żnym elementem ochrony języka polskiego jest wprowadzenie zakazu

posługiwania si

ę w obrocie prawnym na terytorium RP wyłącznie obcojęzycznymi

okre

śleniami – określenia takie dotyczą opisu towarów i usług, a obcojęzyczne oferty

i reklamy wprowadzane do obrotu prawnego musz

ą mieć polską wersję językową. Za

naruszenie tych postanowie

ń grożą kary i sankcje finansowe.

Inne wa

żne dla systemu ochrony dóbr kultury w Polsce akty prawne to:

− Ustawa z dnia 21 listopada 1996 r. o muzeach (DzU z 20 stycznia 1997 r., nr 5,

poz. 24);

− Rozporządzenie Rady Ministrów z 23 kwietnia 1963 r. w sprawie prowadzenia

rejestru zabytków i centralnej ewidencji zabytków (DzU, nr 19, poz. 101; zm. DzU

z 1986 r., nr 42, poz. 204);

− Rozporządzenie ministra kultury i sztuki z 11 stycznia 1994 r. o zasadach i trybie

udzielania zezwole

ń na prowadzenie prac konserwatorskich przy zabytkach oraz

prac

archeologicznych

wykopaliskowych,

warunkach

ich

prowadzenia

i kwalifikacji osób, które maj

ą prawo prowadzenia tej działalności (DzU, nr 16,

poz. 55);

− Rozporządzenie ministra kultury i sztuki z 10 lipca 1963 r. w sprawie

szczegółowego trybu post

ępowania przy przejmowaniu zabytków ruchomych na

własno

ść państwa (DzU, nr 32, poz. 183);

− Uchwała nr 179 Rady Ministrów z 8 grudnia 1978 r. w sprawie wykorzystania

zabytków nieruchomych na cele u

żytkowe (M.P. nr 37, poz. 142);

− Rozporządzenie ministra kultury i sztuki z 30 czerwca 1965 r. w sprawie trybu

zgłaszania wniosków oraz wydawania za

świadczeń i zezwoleń na wywóz dóbr

kultury za granic

ę (DzU, nr 31, poz. 206).

4.2. Instytucje ochrony dóbr kultury w Polsce

Konstytucja RP, mówi

ąc o szczególnej ochronie, jakiej podlega dziedzictwo

kulturalne i to

żsamość narodowa, czyni państwo odpowiedzialnym za tę ochronę. W oparciu

o Konstytucj

ę, a także ustawy i inne akty prawne należy stwierdzić, że centralne instytucje

ństwowe (Sejm RP, Senat RP, Rada Ministrów, Ministerstwa) są odpowiedzialne za

przygotowanie, wydanie i realizacj

ę niezbędnych aktów normatywnych, na podstawie których

żliwa jest ochrona i zabezpieczenie dóbr kultury przed wszelkimi zagrożeniami okresu

wojny i pokoju. Transformacja systemowa, która ma miejsce w Polsce od przełomu lat

1989-1990, wpłyn

ęła także na reorganizację zarówno instytucji państwowych zajmujących się

kultur

ą, jak i modyfikację aktów prawnych dotyczących ochrony dóbr kultury.

Podstawowa dla ochrony dóbr kultury ustawa z 1962 r., po nowelizacjach w 1990

i 1996 roku, stanowi,

że ochronę dóbr kultury sprawują następujące organy:

− minister kultury i sztuki (a po zmianie nazwy i nadaniu nowego statutu minister

kultury do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego); Zarz

ądzenie nr 44

prezesa Rady Ministrów z 29 marca 2002 r. (M.P. z 5 kwietnia 2002 r.);

− Generalny Konserwator Zabytków działający w imieniu ministra kultury;
− wojewoda przy pomocy wojewódzkiego konserwatora zabytków jako kierownika

jednostek organizacyjnych (wojewódzkiego oddziału Pa

ństwowej Służby Ochrony

Zabytków) wchodz

ącej w skład rządowej administracji ogólnej w województwie;

− dyrektorzy (kierownicy) muzeów w stosunku do zabytków znajdujących się

w muzeach;

− dyrektorzy Ośrodka Dokumentacji Zabytków kierujący centralną ewidencją dóbr

kultury;

− dyrektorzy (kierownicy) jednostek organizacyjnych powołanych do ochrony

zabytków;

− Biblioteka Narodowa w Warszawie i biblioteki wyznaczone przez ministra kultury

w porozumieniu z wła

ściwymi ministrami (kierownikami urzędów centralnych)

i Polsk

ą Akademię Nauk w stosunku do zabytkowych materiałów bibliotecznych

w zakresie im zleconym.

Naczelny nadzór nad ochron

ą dóbr kultury należy do ministra kultury. Aparatem

wykonawczym ministra do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego jest

Ministerstwo Kultury, które działa zgodnie z jego zarz

ądzeniami, wytycznymi i poleceniami

oraz pod jego bezpo

średnim nadzorem i kierownictwem. Minister kieruje ministerstwem przy

pomocy sekretarza stanu, podsekretarzy stanu, dyrektorów generalnych, dyrektorów

departamentów i równorz

ędnych komórek. W nowej strukturze Ministerstwa Kultury

szczególn

ą funkcję w zakresie ochrony dóbr kultury spełniają: Departament Dziedzictwa

Narodowego i Departament Ochrony Zabytków.

W imieniu ministra kultury bezpo

średni nadzór nad dobrami kultury spowoduje

Generalny Konserwator Zabytków. W strukturze władzy pa

ństwowej odpowiedzialność za

organizacj

ę przygotowania i aktualizację planów odnowy i zabezpieczenia dóbr kultury przed

skutkami zagro

żeń wynikających z klęsk żywiołowych oraz konfliktów zbrojnych spoczywa

na Generalnym Konserwatorze Zabytków, szefie Cywilnej Obrony Kraju i wojewodach. Na

jednostkach organizacyjnych (dyrektorach muzeów oraz u

żytkownikach i właścicielach dóbr

kultury) spoczywa główna odpowiedzialno

ść za opracowanie i aktualizację planów ochrony

i zabezpieczenie oraz zapewnienie sił i

środków na ich realizację, przy współpracy ze

starostami powiatów i wójtami gmin (prezydentami i burmistrzami miast).

W przypadku powstania zagro

żenia wskutek klęsk żywiołowych lub innych

kataklizmów, w tym konfliktu zbrojnego, bezpo

średnia opieka nad dobrami kultury

wynikaj

ąca z ustawowej odpowiedzialności spoczywa na dyrektorach i kierownikach

muzeów oraz innych u

żytkownikach i właścicielach obiektów zabytkowych. W zależności od

stopnia zagro

żenia i odpowiednio do decyzji nadrzędnych organów administracji publicznej

podejmuj

ą oni działania, wykorzystując wszystkie dostępne środki, aby nie dopuścić do

powstania strat lub je zminimalizowa

ć. Na administracji terenowej spoczywa obowiązek

przydziału niezb

ędnych środków w celu realizacji zadań ochrony dóbr kultury

Organem

decyzyjnym

nadzoruj

ącym i kontrolnym w zakresie ochrony

i zabezpieczenia dóbr kultury w granicach administracyjnych województwa jest wojewoda

działaj

ący z jego upoważnienia Wojewódzki Konserwator Zabytków. Organem

wykonawczym jest wojewódzki oddział Pa

ństwowej Służby Ochrony Zabytków wchodzący

w skład rz

ądowej administracji ogólnej urzędu wojewódzkiego. Organy te przy współpracy

z Wojewódzkim Inspektoratem Obrony Cywilnej opracowuj

ą i uaktualniają plany ochrony

dóbr kultury, ich zabezpieczenia i ewakuacji.

Nadzór specjalistyczny nad ochron

ą dóbr kultury sprawuje Generalny Konserwator

Instytucje ochrony dóbr kultury i ich zadania omawiam w oparciu o ustaw

ę o ochronie dóbr kultury oraz

opracowanie: W. Białek i A. Białek-Guillemette, Instytucje ochrony dóbr kultury w Polsce zajmuj

ące się

organizacj

ą ich zabezpieczenia przed zagrożeniami okresu wojny i pokoju, „Ochrona i Konserwacja Zabytków”,

nr 5, Warszawa 1997, s. 50-57.

Zabytków. Kieruje on Pa

ństwową Służbą Ochrony Zabytków działającą przy ministrze

kultury. Do zada

ń Generalnego Konserwatora Zabytków należy:

1) Opracowywanie projektów planów ochrony dóbr kultury oraz zało

żeń polityki

konserwatorskiej

poszczególnych

dziedzinach,

regionach

kulturowych,

wojewódzkich powiatach i gminach;

2) Dokonywanie ocen stanu zachowania dóbr kultury, kierunków działa

ń i zadań

resortowych w tym zakresie;

3) Prowadzenie nadzoru i kontroli realizacji zada

ń związanych z ochroną dóbr

kultury;

4) Działanie na rzecz integracji dóbr kultury z przyrod

ą i środowiskiem,

planowaniem przestrzennym oraz budownictwem;

5) Wyst

ępowanie z inicjatywą organizacji służb ochrony zabytków na szczeblach

administracji rz

ądowej i samorządowej;

6) Inicjowanie rozwi

ązań prawnych dotyczących ochrony dóbr kultury;

7) Realizacja zada

ń wynikających z międzynarodowej współpracy w zakresie

ochrony dziedzictwa kulturowego.

W gminach lub miastach, w powiatach, na których terenie znajduje si

ę większa liczba

zabytków nieruchomych albo te

ż zabytek lub zabytki o szczególnej wartości, wojewoda może

ustanowi

ć rejonowego, gminnego lub miejskiego konserwatora zabytków jako zamiejscową

komórk

ę organizacyjną i powierzyć mu prowadzenie w jego imieniu spraw z zakresu

kompetencji konserwatorskich, w tym wydawanie decyzji administracyjnych na terenie

swojego działania.

Równoległ

ą strukturą organizacyjną odpowiedzialną za ochronę dóbr kultury przed

szczególnymi zagro

żeniami jest Obrona Cywilna Kraju. Jej główna rola polega na tym, że

ochrona dóbr kultury realizowana jest poprzez struktury organizacyjne obrony cywilnej na

wszystkich

szczeblach

administracji

ądowej

samorz

ądowej

jednostek

administracyjnych wł

ącznie.

Poza Ministerstwem Kultury funkcjonuj

ą wyspecjalizowane instytucje resortowe

podległe bezpo

średnio ministrowi, które z jego upoważnienia prowadzą działalność

administracyjn

ą, naukowo-badawczą, nadzorczo-kontrolną, usługowo-administracyjną

w zakresie swych statutowych uprawnie

ń wspomagania merytoryczną opieką dóbr kultury

w całym kraju. Nale

żą do nich:

− Ośrodek Ochrony i Konserwacji Zabytków;
− Ośrodek Dokumentacji Zabytków;

− Ośrodek Ochrony Zabytkowego Krajobrazu;
− Biblioteka Narodowa.

Przedmiotem działania O

środka Ochrony i Konserwacji Zabytków jest ochrona

zbiorów publicznych, badanie, dokumentowanie i upowszechnianie zasad, metod i technik

ochrony dóbr kultury, organizacja działalno

ści informacyjnej, szkoleniowej i wydawniczej,

prowadzenie centralnej ewidencji skradzionych dóbr kultury oraz współdziałanie przy

realizacji tych zada

ń z Państwową Służbą Ochrony Zabytków, muzeami, organami

administracji pa

ństwowej i samorządowej, jak również organizacjami społecznymi i innymi

jednostkami organizacyjnymi. Zadania o

środka poszerzono o uczestnictwo w realizacji umów

i porozumie

ń międzynarodowych, których Polska jest stroną. Działalność Ośrodka Ochrony

i Konserwacji Zabytków ma istotne znaczenie w przypadku: zabezpieczenia dóbr kultury

przed przest

ępczością zorganizowaną i pospolitymi kradzieżami, propagowania najnowszych

systemów technik zabezpieczenia przeciwko włamaniom do obiektów zabytkowych lub

miejsc przechowywania dóbr kultury i po

żarom w tych miejscach, odzyskiwania utraconych

dóbr

kultury

oraz

poprawy

stanu

konserwacji

zabytkowych

obiektów,

zespołów

architektonicznych i urbanistycznych.

środek Dokumentacji Zabytków prowadzi centralną ewidencję zabytków w Polsce,

rozpoznanie i dokumentowanie

środowiska kulturowego oraz studia naukowo-badawcze

w zakresie metodologii dokumentacji dóbr kultury i ochrony zabytków. O

środek prowadzi

dokumentacj

ę układów przestrzennych miast, osiedli, wsi, parków, cmentarzy oraz stanowisk

archeologicznych, zabytków architektury, budownictwa wiejskiego i przemysłowego,

zabytków sztuki, techniki i rzemiosła artystycznego, zbiorów muzealnych i kolekcji. Rola

środka jest bardzo istotna, zarówno w sytuacjach niszczenia i kradzieży dóbr kultury, jak

i poszukiwa

ń i starań o ich odzyskanie w oparciu o posiadaną dokumentację świadczącą

o pochodzeniu, przynale

żności i własności dóbr kultury. W warunkach konfliktu zbrojnego

daje podstaw

ę do ubiegania się o odszkodowanie w zakresie zniszczonych dóbr kultury lub

odbudowy zniszczonych w czasie działa

ń zbrojnych obiektów zabytkowych.

Głównym zadaniem O

środka Ochrony Zabytkowego Krajobrazu jest działanie na

rzecz konserwacji i piel

ęgnacji zabytkowej zieleni i ochrony krajobrazu kulturowego,

opracowywanie ekspertyz historycznych i przyrodniczych oraz prowadzenie fachowego

nadzoru nad pracami konserwatorskimi. O

środek prowadzi prace badawcze, ewidencyjne

i projektowe oraz remontowo-konserwacyjne zabytkowej zieleni, w celu zachowania

historycznego krajobrazu kulturowego Polski. W przypadku zniszczenia zabytkowego

krajobrazu w wyniku kl

ęsk żywiołowych lub działań zbrojnych ośrodek będzie dążył do

rekonstrukcji, odbudowy i konserwacji zabytkowego krajobrazu, aby w miar

ę możliwości

zachowa

ć jego historyczne walory.

Biblioteka Narodowa, posiadaj

ąca w swoich zbiorach przeszło 4 mln zbiorów

głównych i około 900 tys. zbiorów specjalnych (i około 1 mln nieopracowanych), pełni

funkcj

ę książnicy narodowej, gromadząc piśmiennictwo polskie i dotyczące Polski na użytek

obecnego i przyszłych pokole

ń. Jest biblioteką naukową o profilu humanistycznym mającą

obok pi

śmiennictwa polskiego bogaty wybór dzieł zagranicznych, ze szczególnym

uwzgl

ędnieniem wydawnictw encyklopedyczno-informacyjnych. Stanowi narodową centralę

opracowuj

ącą bieżącą i retrospektywną bibliografię narodową. Realizuje zadania centralnego

środka ochrony dóbr kultury sprawującego kontrolę nad wywozem z kraju materiałów

bibliotecznych, wydawanych przed 1945 r. Biblioteka gromadzi, opracowuje, przechowuje

i udost

ępnia zarówno piśmiennictwo polskie, jak i obce, niezbędne do rozwoju nauki i kultury

polskiej

z zakresu

nauk

społecznych

humanistycznych,

tak

że dokumentów

ikonograficznych,

kartograficznych,

muzycznych,

audiowizualnych,

elektronicznych

wytwarzanych w Polsce lub dotycz

ących Polski

Podobne

zbiory

warto

ści zabytkowej posiada Biblioteka Uniwersytetu

Jagiello

ńskiego w Krakowie oraz biblioteki innych uniwersytetów, biblioteki PAN, Centralna

Biblioteka Wojskowa, biblioteki zakonne i uczelnie teologiczne, a tak

że Archiwum Akt

Dawnych i Archiwum Akt Nowych. W sumie zbiory specjalistyczne o du

żej wartości

zabytkowej posiada 145 bibliotek w Polsce. Zbiory biblioteczne i archiwalne o warto

ści

zabytkowej podlegaj

ą szczególnej ochronie, gdyż stanowią największą skarbnicę nie tylko

dorobku polskiego, ale i innych narodów.

Organizacja ochrony dziedzictwa kulturowego narodu nale

ży do ustawowych

obowi

ązków państwa, stąd funkcjonowanie w strukturze administracji państwowej instytucji,

które z racji swych statutowych powinno

ści zajmują się organizacją ochrony dóbr kultury.

Współpraca i współdziałanie tych instytucji pod kierownictwem Ministerstwa Kultury

i Dziedzictwa Narodowego stanowi bardzo istotny element systemowych działa

ń w zakresie

zapewnienia tym dobrom warunków przetrwania i ochrony przed zagro

żeniami zarówno

okresu pokojowego, jak i na wypadek konfliktu zbrojnego

Jak łatwo zauwa

żyć, opisane instytucje oraz ich działalność służą przede wszystkim

ochronie dóbr materialnych, cho

ć oczywiście trudno jest sprowadzać wartość księgozbioru,

W. Białek, A. Białek-Guillemete, Instytucje ochrony dóbr... wyd. cyt., s. 56.

Tam

że, s. 57.

galerii sztuki i obrazów do materialnych obiektów tam zgromadzonych. Brak jest instytucji,

która by dbała o bezpiecze

ństwo kulturowe w obszarze kultury duchowej. Należy oczywiście

zdawa

ć sobie sprawę, że w kraju, który całkiem niedawno zniósł cenzurę polityczną

dotykaj

ącą w pierwszym rzędzie twórców kultury, pisarzy i artystów, tego typu instytucja

mogłaby wywoła

ć protesty i niezdrowe skojarzenia, ale w rzeczywistości chodzi o co innego.

Chodzi o monitorowanie, sygnalizowanie i przeciwdziałanie jawnej i szkodliwej dyfuzji

zjawisk niszcz

ących język polski, deformujących narodowe symbole i uświęcone wzorce. Nie

ma to nic wspólnego (nie powinno mie

ć) z „zamykaniem” kraju, z ograniczaniem kontaktów

artystycznych, dyfuzj

ą kultury z zewnątrz. No, może z wyjątkiem tej najgłupszej i najbardziej

masowej. Je

śli we Francji (a także w innych krajach) szacowne instytucje, łącznie

z L’Academie Française, pracuj

ą z zaangażowaniem w obronie czystości języka, zastępując

ameryka

ńskie terminy neologizmami francuskimi i karząc wielkie koncerny ogromnymi

kwotami za arogancj

ę językową (np. sprzedaż z anglojęzycznymi nalepkami, instrukcjami), to

dlaczego w Polsce – mimo obowi

ązywania ustawy o ochronie języka polskiego – nikt

w praktyce nie dba o egzekucj

ę zawartych postanowień ochronnych, nikt nie prowadzi

efektywnej polityki audiowizualnej, która starałaby si

ę wyrównywać dysproporcję między

masowymi produktami napływaj

ącymi z Ameryki a produktami rodzimymi i europejskimi.

Nie nale

ży również absolutyzować tezy, że kultura masowa i komercyjna nie zagraża

żsamości kulturowej, gdyż „spływa” po społeczeństwie jak przysłowiowa woda po kaczce,

bo jest płytka intelektualnie. Problem w tym,

że ci, którzy ją masowo konsumują, nie mają na

ogół ambicji intelektualnych, ci za

ś, którzy je mają (a jest ich niestety niewielu), nie oddają

ę na ogół ich konsumpcji. Na szczęście kultura masowa nie wyczerpuje całości zjawisk

kulturalnych, a jej konsumpcja cało

ści społecznych zachowań.

4.3. Społeczne ramy systemu

Dziedzictwo kulturowe i to

żsamość narodowa dotyczą najważniejszych spraw narodu.

Dobrze, gdy na stra

ży zachowania decydujących dla niego wartości stoją instytucje

wyra

żające siłę państwa, Konstytucja i dobre ustawy, potęga materialna, a nawet militarna

oraz sojusze mi

ędzynarodowe, ale jeszcze lepiej, gdy systemowi temu towarzyszy

świadomość społeczna, a ochrona dóbr kultury przeradza się w swoisty imperatyw moralny.

To za

ś jest możliwe wtedy, gdy tradycyjne wartości mają ugruntowanie w strukturach

społecznych, gdy elity intelektualne s

ą świadome swojej odpowiedzialności, a wszystkie

grupy społeczne maj

ą warunki rozwoju. Gdy brak jest takich warunków, co zdarza się

w okresach kryzysów społecznych i gospodarczych, a tak

że w czasach transformacji, stosunki

w społecze

ństwie zaostrzają się, słabną więzy międzyludzkie, następują przyspieszone

przeobra

żenia społeczne. Często w społeczeństwie takim panuje bezkrytycyzm wobec

zast

ępowania utrwalonych w rodzimej kulturze zjawisk, wzorców i tradycji wzorami

i kanonami napływowymi. Wtedy

żadne zakazy, żadna cenzura i żadne służby ochrony dóbr

i warto

ści kulturalnych nie są w stanie procesu tego zahamować. Nie zawsze zresztą ma on

skutki negatywne, cz

ęsto mieszane i wieloznaczne, czasem ozdrowieńcze. Bywa jednak, że

grozi erozj

ą tożsamości kulturowej. Dlatego dla bezpieczeństwa kulturowego, zarówno

w jego wymiarze jednostkowym, jak i zbiorowym, narodowym, licz

ą się wszystkie elementy

systemu społecznego, takie jak: instytucje – ostoje tradycyjnych warto

ści, religia i kościół

(ko

ścioły, związki wyznaniowe), stopień wykształcenia społeczeństwa obywatelskiego,

system edukacji i wychowania, szkoła, dom, praca, rodzina. Licz

ą się media, moralność

publiczna, osobowo

ść i autorytety, które są w stanie przełamywać bariery mentalne,

polityczne, ideologiczne i kulturowe. Przykładem, do którego odwołuje si

ę cały świat, jest

wybór Polaka kardynała Karola Wojtyły na papie

ża i jego pierwsza wizyta w Polsce jako Jana

Pawła II oraz znamienne słowa wypowiedziane w Warszawie: Niech zst

ąpi Duch Święty

i odmieni oblicze ziemi. Tej ziemi. Skutki znamy wszyscy.

Nie jest mo

żliwe – biorąc pod uwagę zakres tego opracowania – omówienie

wszystkich aspektów społecznego podło

ża bezpieczeństwa kulturowego, dlatego też

ogranicz

ę się tylko do tych najważniejszych dla Polski, takich jak:

1. Rola religii i Ko

ścioła katolickiego;

2. Rola kultury ludowej i etosu chłopskiego;

3. Rola tradycyjnych struktur społecznych: rodziny, szkoły, ko

ścioła;

4. Rosn

ąca rola społeczeństwa obywatelskiego, w tym rola gospodarki i kultury

liberalnej;

5. Wzrost oddziaływania kultury masowej.

Ad. 1. Chrze

ścijaństwo wraz z całym systemem wartości, które ze sobą niosło, stało

ę dominantą kultury polskiej. Nic w tym dziwnego, w tym aspekcie kultura polska jest

ęścią kultury europejskiej, Europa zaś jako całość, jako zespół narodów i państw

kształtowała si

ę równocześnie z chrystianizacją zamieszkujących ją ludów. Zrodziło to

pierwsz

ą jedność europejską opierającą się na wspólnych zasadach i wartości religii

chrze

ścijańskiej w ramach tzw. Respublica Christiana. I mimo że później drogi Europy często

ę rozchodziły, nadal wartości te – czerpiące inspiracje z uznania godności osoby ludzkiej

oraz poszanowania potrzeby jej wolnego rozwoju w klimacie ludzkiej solidarno

ści, co

znalazło wyraz w koncepcji praw człowieka – s

ą w pełni aktualne. O wartościach tych mówił

papie

ż Jan Paweł II w tzw. Akcie Europejskim w Santiago de Compostella: Jeszcze dzisiaj

dusza Europy pozostaje zjednoczona, poniewa

ż oprócz tych wspólnych początków żyje

wspólnymi warto

ściami chrześcijańskimi i ludzkimi, takimi jak godność osoby ludzkiej,

gł

ębokie przywiązanie do sprawiedliwości i wolności, pracowitość, duch inicjatywy, miłość

rodzinna, szacunek do

życia, tolerancja, pragnienie współpracy i pokoju, które są jej cechami

charakterystycznymi

Dodajmy,

że w europejskim kręgu kulturowym, w obszarze chrześcijaństwa, zrodził

ę dualizm sacrum i profanum (choć synteza dawała często właśnie w kulturze dzieła

epokowe) oraz regnum i sacerdotium (rozdział ko

ścioła od państwa), co dziś jest standardem

demokracji. W Polsce, podobnie jak w całej kulturze europejskiej, przez wieki trwał proces

inkulturacji, przesi

ąkania kultury wartościami i inspiracjami chrześcijaństwa. Wartości

chrze

ścijańskie są trwale zakorzenione w kulturze polskiej i tożsamości narodowej, są

z pewno

ścią ostoją polskości, o czym świadczy też rozpowszechniony w świecie synonim

„Polaka i katolika” (ok. 92-93% Polaków jako wyznanie podaje katolicyzm). Nurt katolicki

znajduje dodatkowe, niezwykle silne zakorzenienie w tradycjach i kulturze ludowej,

w obrz

ędach świąt Bożego Narodzenia, Wielkanocy, Zielonych Świątek. Stanowi on trwałe

ramy systemu kulturowego Polski i jego bezpiecze

ństwa. Dlatego opinie i prognozy

wieszcz

ące kryzys cywilizacji chrześcijaństwa i upadek Zachodu, wypowiadane przez takich

filozofów kultury, jak Johan Huizinga i Oswald Spengler, budz

ą pewien niepokój także

w Polsce. Od czasu do czasu nawi

ązuje do nich także papież: Znajdujemy się w Europie,

w której wzrasta pokusa ateizmu i sceptycyzmu, w której szerzy si

ę bolesna niepewność

moralna (...), w której panuje niebezpieczny konflikt idei i pr

ądów. Nie to jednak dominuje.

Papie

ż, choć zatroskany laicyzacją jednoczącej się Europy, co znajduje wyraz w odmowie

Konwentu Europejskiego umieszczenia w preambule przyszłej konstytucji Europy Invocatio

Dei, jednak wierzy w Europ

ę i zdecydowanie poparł wstąpienie Polski do UE. Również

i dlatego,

że obecność Polski w Unii, w co nikt nie wątpi, wzmocni nurt chrześcijański w jej

strukturach.

Znaczenie religii i Ko

ścioła katolickiego dla zachowania tożsamości kulturowej

i narodowej Polaków jest ogromne i ujawniało si

ę w momentach największego zagrożenia dla

narodu: w okresie zaborów i Kulturkampfu, po odzyskaniu niepodległo

ści w 1918 r.,

Tekst wyst

ąpienia: J. Życiński, Europejska wspólnota ducha. Zjednoczona Europa w nauczaniu Jana

Pawła II, wyd. ATK, Warszawa 1998, s. 155-159.

w procesie odbudowy pa

ństwowości i scalania i niwelowania pozostałości trzech zaborów,

a tak

że w okresie PRL-u, gdy kościół pełnił często funkcję jedynej opozycji i zapory przed

dalsz

ą komunizacją kraju. I dzisiaj ta rola kościoła jako ostoi polskości pozostaje ważna,

zwłaszcza wobec inwazji warto

ści komercyjnych, kosmopolitycznych, a także obaw

zwi

ązanych z integracją Polski z UE.

Ad. 2. Tradycyjne warto

ści narodowe, polskie, zachowuje kultura ludowa

Przetrwała ona jako jedna z dwóch typów kultury, obok kultury „pa

ńskiej” (szlacheckiej,

ziemia

ńskiej), okres zaborów. Walory kultury ludowej odkrył Romantyzm, a do kultury

narodowej z powodzeniem zacz

ęto je wcielać w okresie Młodej Polski, w czym duże zasługi

poło

żył Stanisław Wyspiański, tworząc Wesele, narodowy dramat na kanwie autentycznych

wydarze

ń. Kultura „pańska” nie przeżyła stalinizmu i komunizmu, kultura ludowa, choć

z trudno

ściami, przetrwała i stała się jedną z ostoi polskości. Po części zawdzięcza to swemu

zamkni

ęciu, na tyle, na ile zamknięty jest (choć ciekawy świata) polski chłop. Dlatego kultura

ludowa petryfikuje folklor i zwyczaje wiejskie, chłopskie „trwanie przy tradycji”, zachowuje

stroje ludowe, koloryt mowy, ta

ńca, obrządków gospodarskich. Wyraża kryteria chłopskiego

warto

ściowania, pracy na roli, miłości i szacunku do ziemi. Upolitycznienie w toku walki

klasowej (okres mi

ędzywojenny) zmierzało do nadania kulturze swojej klasy wartości

autonomicznych, a nast

ępnie ogólnonarodowych. W okresie PRL-u, obok Kościoła

katolickiego, chłopi stali si

ę zaporą przed wkraczaniem komunizmu na wieś. Dzięki temu

zachowano na wsi pewn

ą dozę kulturowego i ekonomicznego autentyzmu, co było

ewenementem w ówczesnych realiach

świata komunistycznego. Przyczyniło się również do

zachowania dziedzictwa kulturowego.

Dzi

ś, w warunkach ostrego kryzysu ekonomicznego, przy dramatycznie niskim tzw.

parytecie dochodów, wie

ś polska wyludnia się (żyje na niej 38% populacji), a ziemia stoi

odłogiem. Zmiany społeczne i ekonomiczne, post

ęp technologiczny, wszystko to doprowadza

do zmian kulturowych na wsi. Kultura ludowa jest w kryzysie, dodatkowo pot

ęgowanym

brakiem

środków do jej kultywowania. Dalszy kryzys może nastąpić w związku

z członkostwem Polski w Unii Europejskiej i szybkim ograniczeniem zatrudnienia

w rolnictwie. Cho

ć są to zmiany nieuniknione, jeszcze jedna tkanka społecznego systemu

kulturowego w Polsce mo

że zaniknąć.

Mówi si

ę również o kulturze wsi, pojęciu szerszym niż kultura ludowa. Kultura ludowa wyrosła

w okresie podda

ństwa i pańszczyzny, rozkwitła po uwłaszczeniu. Odzwierciedlała wieś tradycyjną, zamkniętą

w sobie, samowystarczaln

ą. Była odbiciem warunków, w jakich żyli chłopi, próbą sformułowania etosu

chłopskiego.

Ad. 3. W tradycji polskiej ogromn

ą rolę odgrywają podstawowe instytucje życia

społecznego. Szczególnie wi

ąże się to z rolą trzech głównych czynników związanych ze

środkowoeuropejskim (określanym także jako niemiecki) kręgiem kulturowym, zwanych

zespołem trzech „k”, czyli zestawem trzech pierwszych liter oznaczaj

ących w języku

niemieckim: Kürche, Küche, Kinder (Ko

ściół, kuchnia, dzieci). Był to co prawda wzorzec

przeznaczony dla kobiety, ale w praktyce stanowił symbol

życia rodziny jako podstawowej

komórki społecznej. Ko

ściół, zwłaszcza na wsiach, był w tych warunkach nie tylko domem

żym, ale instytucją kulturalną zaspokajającą zarówno potrzeby wiary, jak i widowiska oraz

kontaktów mi

ędzyludzkich. Socjalizm, z formalną emancypacją kobiet, powszechnym

zatrudnieniem za minimum wynagrodzenia i zrównywaniem wszystkiego ze wszystkim

(termin urawniłowka), spowodował erozj

ę tych wzorców. Model wychowania rodzinnego

zacz

ęła zastępować szkoła (a często ulica), obiad rodzinny został zastąpiony ideą zbiorowego

żywienia. Wzorce czerpano ze Związku Radzieckiego, gdzie wychowanie i wyżywienie przez

szkoły i zakłady zbiorowe były cz

ęsto jedynym rozwiązaniem, zwłaszcza po wojnie, gdzie

miliony kobiet – wdów po

żołnierzach Armii Czerwonej pozostały same z małymi dziećmi.

Do tego wyrugowano religi

ę nie tylko ze szkół, ale z całego procesu wychowania, spychając

ą poza jakikolwiek margines. Wzorce te wdrażano w Polsce, często z nadmierną gorliwością.

Upadek komunizmu i przemiany po 1989-1990 r. sytuacj

ę tę niewiele zmieniły,

a w niektórych aspektach nawet pogorszyły, gdy

ż ograniczyły środki na edukację

i szkolnictwo, radykalnie obci

ęły subwencje na zbiorowe żywienie, a problemy społeczne

i ekonomiczne, zwłaszcza bezrobocie, zaostrzyły stosunki mi

ędzyludzkie. Pod wpływem

kultury masowej i wsz

ędzie wdzierającej się reklamy zaczęła dominować filozofia „mieć”.

Nast

ąpił wzrost obojętności społecznej, egoizmu, wszechwładnej roli pieniądza. Coraz

ększe trudności zaczęła przeżywać rodzina trawiona alkoholizmem, przemocą domową,

rosn

ącą przestępczością przeciwko rodzinie. Nasiliły się trudności wychowawcze związane

z narkotykami, przest

ępczością nieletnich, brakiem zatrudnienia dla absolwentów szkół.

Problemem społecznym stał si

ę rozpad rodzin, rozwody, życie w konkubinacie, choć – co jest

słabym pocieszeniem – nasilenie tych patologicznych zjawisk nast

ępowało w mniejszym

stopniu ni

ż w innych krajach Europy. Problemy te, a także inne negatywne zjawiska

społeczne, afery gospodarcze, polityczne prowadz

ą do rozczarowań, postaw zniechęcenia,

kryzysu autorytetów, szczególnie kryzysu klasy politycznej. Spadek zaufania i autorytetu nie

omin

ął także Kościoła katolickiego. Jedynie autorytet papieża Jana Pawła II nie ulega żadnej

erozji, pozostaj

ąc niezmiennie dla Polaków źródłem satysfakcji i dumy narodowej.

W tym trudnym dla

życia społecznego czasie, mimo postępów w budowie

społecze

ństwa obywatelskiego, rodzina nadal pozostaje dla Polaków ostoją polskości, prawd

życiowych, także patriotyzmu. I to mimo piętrzących się problemów. Do największych należą

trudno

ści mieszkaniowe, a to często skazuje Polaków na wspólne zamieszkiwanie

z dziadkami. Ma to i dobre strony, bo cz

ęsto wychowanie w rodzinie przejmują babcie

i dziadkowie. Według bada

ń CBOS to właśnie dziadkowie wyposażają wnuki w podstawy

wiedzy o historii kraju, o cnotach obywatelskich i patriotyzmie, zaznajamiaj

ą z dziejami

rodziny

. Ucz

ą także życia w wierze i miłości do ojczyzny. Są jednocześnie nauczycielami

elementarnych zasad: obowi

ązkowości, pracowitości, samodyscypliny.

Mimo nieefektywno

ści tzw. polityki prorodzinnej, zwłaszcza jeśli chodzi o jej aspekty

socjalne, ekonomiczne i demograficzne (brak stanu prostej reprodukcji demograficznej

i osi

ągnięcie przez Polskę tzw. ujemnego przyrostu demograficznego), Polska na tle Europy

w wielu wska

źnikach nie przedstawia się najgorzej. Dotyczy to na przykład liczby rozwodów,

przest

ępstw przeciwko rodzinie, narkomanii. Polacy są przywiązani do symboli narodowych.

Ogromna wi

ększość, 88% populacji, odczuwa dumę z faktu bycia Polakiem, 51% deklaruje

silne poczucie dumy, a jedynie 9% nie jest z tego zbyt dumna; 3% nie ma zdania na ten temat.

Poczucie identyfikacji lokalnej jest silniejsze (lub równie silne, w zale

żności od profilu

bada

ń) od identyfikacji narodowej. Poczucie identyfikacji europejskiej jest jeszcze na niskim

poziomie

Ad. 4. Proces budowy społecze

ństwa obywatelskiego w Polsce nie omija także sektora

kultury. Wynika to zarówno z konieczno

ści dokonania zmiany sposobu zarządzania kulturą,

jak i wprz

ęgnięcia struktur społecznych w ochronę i bezpieczeństwo dóbr kultury. Chodzi

tak

że o zwiększanie stopnia świadomości społecznej co do istoty procesów kulturowych, ich

znaczenia dla społecze

ństwa, zarówno w zakresie zdolności i możliwości twórczych,

finansowania i sponsorowania kultury, jak i tworzenia społecznych warunków dla

bezpiecze

ństwa kulturowego. Podstawowe systemowe zmiany, jakie nastąpiły w tym

sektorze, polegały na decentralizacji zada

ń i środków na kulturę, likwidacji Funduszu

Rozwoju Kultury oraz przej

ęciu przez samorządy zadań w tym zakresie. Przejęcie to nastąpiło

w kilku etapach, z których najwa

żniejsze były: przekazanie kompetencji gminom

utworzonym w 1990 r. oraz powiatom i województwom, które rozpocz

ęły samodzielny byt

1 stycznia 1999 r. Decentralizacja zada

ń i środków kultury, choć nie była polskim

wynalazkiem, lecz tylko powielała dobre wzory reformowania tego sektora, zmieniła

Zob.: CBOS. Badanie Aktualne problemy i wydarzenia, 10-13.11.2000 r., [w:] www.cbos.pl/.

CBOS. Badanie Omnibus, [w:] www.cbos.pl/.

w sposób istotny realia zarz

ądzania kulturą. Już w 1996 r., po raz pierwszy od momentu

rozpocz

ęcia procesu decentralizacji, wydatki gmin na kulturę były wyższe od wydatków

bud

żetu państwa

Lokalne i regionalne władze odpowiedzialne za zaspokajanie potrzeb mieszka

ńców

oraz stwarzanie warunków do rozwoju swoich społeczno

ści i z tego rozliczane dość szybko

zdały sobie spraw

ę z faktu, że polityka kulturalna stanowi cywilizacyjny aspekt rozwoju

społeczno

ści lokalnych i regionalnych, decyduje o jakości życia mieszkańców, stwarza im

szanse indywidualnego rozwoju i stanowi bardzo wa

żny czynnik budowania przewagi

konkurencyjnej podnosz

ącej atrakcyjność zamieszkiwania

Polityka taka w obszarze lokalnym coraz cz

ęściej sięga do miejscowego podłoża

historyczno-cywilizacyjnego, lokalnego dziedzictwa kulturowego, odwołuje si

ę do korzeni

swych małych ojczyzn, odkrywa, zwłaszcza na Ziemiach Zachodnich i Północnych,

nieujawnione dot

ąd związki kulturowe, często przeczące oficjalnej tezie obowiązującej

w PRL-u o ich całkowicie polskiej przynale

żności. Z drugiej strony związki te pomagają

budowa

ć tożsamość tych ziem, przywracają ciągłość tej tożsamości, pokazują ich powiązania

z kultur

ą europejską i światową. Procesy te pomagają także w tworzeniu klimatu

sprzyjaj

ącego bezpieczeństwu kulturalnemu tych obszarów.

W procesie zarz

ądzania sprawami kultury, w uspołecznianiu i decentralizacji, widać

pewne przejawy subsydiarno

ści polegające na delegowaniu wykonywania dużej części zadań

na stowarzyszenia, pocz

ąwszy od szczebla narodowego, poprzez szczeble wojewódzkie,

powiatowe i gminne. W 1991 r. przy Prezydencie RP (Lechu Wał

ęsie) powołana została Rada

ds. Kultury jako organ doradczy. 7 maja 2002 r. utworzone zostało Narodowe Centrum

Kultury współpracuj

ące z Ministerstwem Kultury w sprawach popularyzacji i promocji

dziedzictwa narodowego. Jednym z jego celów jest edukacja obywatelska, inspirowanie

społecznego ruchu kulturowego i aktywnego uczestnictwa w kulturze, a tak

że prowadzenie

informacji kulturalnej. Coraz wi

ęcej stowarzyszeń zarządzających kulturą powstaje na

szczeblach regionalnych (wojewódzkich) oraz lokalnych (powiat, gmina). Stwarzaj

ą one

dodatkowe mo

żliwości sięgania do środków pozabudżetowych, środków fundacji, sponsorów

prywatnych. Nie obywa si

ę także bez problemów i konfliktów, kwestionowane są często,

zwłaszcza na styku ze strukturami samorz

ądowych, ich kompetencje do współzarządzania

kultur

ą. Również i w tym sektorze budowa społeczeństwa obywatelskiego nie jest łatwa.

D. Ilczuk, Polityka kulturalna w społecze

ństwie obywatelskim, wyd. UJ, Kraków 2002.

G. Prowelska-Skrzypek, Polityka kulturalna polskich samorz

ądów, wyd. UJ, Kraków 2003, s. 241-242.

Ad. 5. Nie ulega w

ątpliwości, że kultura masowa wywiera znaczny wpływ na

społecze

ństwo polskie. Kultura polska (mimo dużych wpływów chrześcijaństwa) przestała

ć kulturą tradycyjną (religijną), gdzie dominującą zasadą było posłuszeństwo (wolność

w granicach zasad wiary i posłusze

ństwa Bogu). Nie zaczęła być jednocześnie w pełni kulturą

liberaln

ą wyrastającą na gruncie społeczeństwa obywatelskiego i liberalnej gospodarki

rynkowej, gdzie zasad

ą jest wolność. Tymczasem, w związku z napływem kultury masowej,

staje si

ę kulturą konsumpcyjną. Tak naprawdę, jak twierdzi Ryszard Paradowski, dzisiejsza

kultura narodowa to wewn

ętrznie sprzeczna jedność kultury tradycyjnej – opartej na religii,

kultury liberalno-demokratycznej – opartej na prawie i kultury konsumpcyjnej. Dewiz

ą tej

ostatniej jest reklama, która mówi: Chcesz by

ć wolny, bądź posłuszny naturze. Kup towar

Do tego dochodzi kultura globalna, która za spraw

ą mediów, kontaktów międzyludzkich,

internetu,

interwencji

humanitarnych,

pomocy

humanitarnej,

eksportu

ideologii,

fundamentalizmu i polityzacji religii oraz wolnego handlu, jest aren

ą rywalizacji tych trzech

systemów kulturowych.

Problem Polski, a chyba i całej Europy, jest taki,

że prawo zysku, naturalne

w liberalnej ekonomii, przenika do kultury, która nie ma ju

ż barier ani w postaci kultury

tradycyjnej

(religia),

ani

postaci

zapór

administracyjno-ideologicznych

(jak

w komunizmie), ani w postaci reguł prawa i estetyki kultury liberalno-demokratycznej. Czy

ęc Polska, a także większość krajów, skazana jest na „zagładę” kulturową, na

wyko

ślawienie swej tożsamości kulturowej? I jakie mechanizmy: społeczne, polityczne,

administracyjne, mog

ą pochód kultury konsumpcyjnej, funkcjonalnej wobec pieniądza

zatrzyma

ć? A może nastąpi mariaż rzeczy dotąd niepołączalnych – religii i liberalnej

demokracji? A mo

że konieczne jest odrodzenie i umocnienie etosu obywatelskiego i kultury

opartej na micie umowy społecznej?

4.4. Polityka kulturalna

Niew

ątpliwie ważnym czynnikiem bezpieczeństwa kulturowego może być mądra

i skuteczna polityka kulturalna. Według Kazimierza Krzysztofka polityka kulturalna to

świadome, zgodne z założonymi celami i wartościami, wpływanie na procesy kulturowe

w celu pobudzenia uczestnictwa w kulturze i jej demokratyzacji, tworzenia korzystnych

warunków dla twórczo

ści, zachowania duchowego i materialnego dorobku pokoleń,

J. Paradowski, Dziedzictwo kultury... wyd. cyt., s. 29.

przygotowania – przez edukacj

ę – nowych pokoleń do dziedziczenia tego dorobku, czyli

przekazu kanonu kultury danej społeczno

ści oraz sprzyjania jej udziałowi w komunikacji

ędzy kulturami

100

Takie pojmowanie polityki kulturalnej jako polityki publicznej jest zasadne tylko

wówczas, je

śli uznaje się, że w państwie i społeczeństwie, a odnosimy to konkretnie do

sytuacji naszego kraju, kultura jest przedmiotem publicznej troski i w zwi

ązku z tym dobra

i usługi kultury uznaje si

ę za dobra publiczne. I to niezależnie od tego, że potrzeby kulturalne

ludzi s

ą zindywidualizowane i trudno je standaryzować. Liczy się to, że stanowią istotę życia

społecznego, tworz

ą kapitał kulturowy, decydują o tożsamości danej grupy społecznej,

stanowi

ą wyznacznik wrażliwości moralnej i estetycznej człowieka.

Co jest wi

ęc przedmiotem polityki kulturalnej? Dorota Ilczuk uważa, że polityka

kulturalna ukierunkowana jest na osi

ągnięcie czterech podstawowych celów: zachowania

żsamości kulturowej narodu, zapewnienia równego dostępu do kultury, promocji twórczości

i wysokiej jako

ści dóbr i usług kulturalnych oraz zróżnicowania oferty pozwalającej każdej

grupie znale

źć w niej coś atrakcyjnego dla siebie. Natomiast podstawowymi zasadami w ich

realizacji s

ą decentralizacja decyzji władczych, postępujące uspołecznienie decyzji i ich

jawno

ści, subsydiarność oraz nadanie kulturze wysokiej rangi w strukturze zadań

administracji publicznej

101

Celowo

ść i sens istnienia polityki kulturalnej nie jest jednak sprawą jednoznaczną.

świecie zderzają się w tym względzie dwie tendencje. Pierwsza wywodzi się z Deklaracji

Praw Człowieka przyj

ętej przez ONZ w 1948 r., głoszącej prawo każdego człowieka do

swobodnego uczestnictwa w

życiu kulturalnym społeczeństwa, do korzystania ze sztuki, do

uczestniczenia w post

ępie nauki i korzystania z jego dobrodziejstw, oraz prawo do ochrony

moralnych i materialnych korzy

ści wynikających (...) z jego działalności (...) literackiej lub

artystycznej (art. 27). Odpowiednio do tego dowodzi si

ę, że to na państwie spoczywa

obowi

ązek stworzenia warunków umożliwiających rzeczywistą realizację tych praw za

pomoc

ą odpowiedniej polityki. Druga tendencja wyraża się w poglądzie, że skoro kultura

artystyczna jest sfer

ą swobodnej kreacji człowieka, to państwo nie powinno ingerować w tę

sfer

ę, tak jak to było do okresu I wojny światowej, a nawet w okresie międzywojennym.

100

K. Krzysztofek, Polityka kulturalna w mi

ędzynarodowych raportach o kulturze, [w:] K. Mazurek-

-Łopaci

ński (red.), Problemy zarządzania sferą kultury i turystyki, wyd. AE im. O. Langego, Warszawa –

Wrocław 1999, s. 11.

101

D. Ilczuk, Cultural Citizenship. Civil Society and Cultural Policy in Europe, Boekmanstudies/ CIRCLE,

Amsterdam 2001, s. 13.

Tendencja ta okre

ślana jest nazwą „laseferyzmu” (od franc. laissez-faire), a jej sens najlepiej

oddała premier Wielkiej Brytanii Margaret Thatcher w 1980 r.: Sztuka nie nale

ży do gałęzi

życia, którymi jestem zainteresowana jako premier. Sztuka i państwo to dwa słowa, które nie

dadz

ą się pogodzić, a poziom sztuki z pewnością nie zależy od wydanych na nią publicznych

pieni

ędzy. (...) Renesans nie nastąpi w tej dziedzinie po zastąpieniu mecenatu prywatnego

przez pa

ństwowy. (...) Nie można dopuścić do powstania ogromnej biurokracji związanej

życiem artystycznym, z czasem stałaby się ona bowiem instrumentem cenzury politycznej

oraz zacz

ęłaby być rządzona przez klikę narzucającą własne gusta artystyczne

102

UNESCO starało si

ę lawirować, przyjmując (wypowiedź centralnego dyrektora René

Moheu w 1967 r.) stanowisko po

średnie. Stwierdził on, że nie może istnieć jedna, wspólna

dla wszystkich krajów polityka kulturalna, lecz ka

żde z państw członkowskich powinno ją

samo okre

ślić, opierając się na przyjętych wartościach i na tej podstawie rozstrzygając

o wyborze celów i preferencji swych działa

103

. Przełom w stanowisku UNESCO nast

ąpił

w 1970 r. w Wenecji na

światowej konferencji na temat polityki kulturalnej. W stanowisku

konferencji stwierdzono,

że uznanie prawa do kultury nakłada na władze publiczne

obowi

ązek dostarczenia środków pozwalających na rzeczywiste korzystanie z tego prawa.

Konferencja zaleciła, by pa

ństwa członkowskie przeznaczyły odpowiednią część swego

bud

żetu na rozwój kultury. Uznano przy tym, że rządy państw członkowskich powinny, po

pierwsze – zapewni

ć odpowiednie finansowanie działalności kulturalnej, oraz po drugie –

wzi

ąć na siebie obowiązek właściwego jej planowania i programowania

104

Zorganizowana dwana

ście lat później druga światowa konferencja UNESCO

w Meksyku potwierdziła dwa typy postaw rz

ądów w kwestii polityki kulturalnej, przyjmując

jednocze

śnie – co wydaje się być obecnie dominującą tendencją – że państwo pełni funkcję

wiod

ącą w kwestii aktywnego i wybiórczego stymulowania twórczości kulturalnej uznawanej

za kulturaln

ą. Oznacza to ochronę społeczeństwa przed narzucaniem z zewnątrz treści

destruktywnych, zubo

żających kulturę, zagrażających jej tożsamości. W sferze materialnej

ństwo zobowiązane jest do tworzenia niezbędnych warunków umożliwiających rzeczywistą

i powszechn

ą realizację prawa do kultury

105

. Nie brakowało jednocze

śnie w Meksyku

zwolenników laseferyzmu oraz oddawania kultury w r

ęce prywatne i samorządowe.

102

Podaj

ę za: M. Chełmińska, Rola UNESCO w kształtowaniu norm polityki kulturalnej, „Kultura

i Społecze

ństwo”, nr 3, 1983, s. 151.

103

Tam

że, s. 146.

104

Rapport finde du Conférence intergouvernementall sur les aspects institutionnels, administratifs et

financiers des politiques culturellas, Venica 24.08-2.09.1970, s. 43.

105

Por.: World Conference on Cultural Policies, Mexico, 26 June-6 August 1982, General Report, s. 87.

Tendencje, które zarysowały si

ę zarówno w podejściu UNESCO, jak i większości

ństw w kwestii polityki kulturalnej trafnie oddaje spostrzeżenie wypowiedziane przez

J.S. Wojciechowskiego: Do rangi zagadnie

ń fundamentalnych urasta zagadnienie tożsamości

(narodowej, regionalnej, osobistej) i dziedzictwo jej

źródła, a także edukacji, jako warunku

świadomego (wolnego) wyboru treści kulturowych, jako podstawy własnego

(zró

żnicowanego) wyboru (...) oraz problem wolności twórczej

106

. Polska polityka kulturalna

okresu transformacji, pocz

ąwszy od 1990 r., przeszła przez kilka okresów.

W pierwszym okresie, w latach 1990-1991, miało miejsce odrzucenie aspiracji

ństwa do zarządzania kulturą. Dokonano prywatyzacji rynku książki i rynku muzycznego

oraz zapocz

ątkowano proces decentralizacji publicznych zadań z zakresu kultury poprzez

przej

ęcie przez gminy większości placówek upowszechniania kultury: bibliotek i domów

kultury, niektórych muzeów. 25 pa

ździernika 1991 r. weszła w życie wielokrotnie

nowelizowana, lecz dot

ąd obowiązująca Ustawa o organizowaniu i prowadzeniu działalności

kulturalnej (DzU z 1997 r., nr 110, poz. 721). Pod koniec tego okresu podj

ęto próbę

systemowej reformy instytucji kultury, w tym instrumentów jej zarz

ądzania, głównie poprzez

decentralizacj

ę.

W drugim okresie (lata 1992-1993) nast

ąpiła pewna modyfikacja podejścia do

zarz

ądzania kulturą, pojawiły się też wyraźne akcenty odpowiedzialności państwa za

bezpiecze

ństwo kulturowe. Wyrazem tego było przyjęcie w 1993 r. przez rząd dokumentu

pod nazw

ą Polityka kulturalna państwa. Założenia. Wskazano w nim, że polityka kulturalna

ństwa: (...) zachowuje użyteczność dopóty, póki państwo nie wyrzeka się wpływu na życie

kulturalne i uczestnictwo społecze

ństwa w kulturze, a także dopóki kultura uznawana jest za

niezbywalny składnik to

żsamości narodowej

107

. Zadeklarowano,

że polityka kulturalna nie

ędzie polegać na sprawowaniu scentralizowanego zarządu i ideologicznej kontroli nad

życiem kulturalnym i działalnością instytucji kultury, zastrzegając jednocześnie, że nie może

ona stroni

ć od wyboru wartości, jednak nie powinna być włączona w spory ideologiczne

108

Wyra

źnie wskazano dwa obszary priorytetowe: ochronę dziedzictwa kulturowego i zabytków

oraz ochron

ę książki.

106

J.S. Wojciechowski, Jakiej wiedzy o kulturze wymaga dzi

ś polityka kulturalna, [w:] S. Bednarek,

Żukasiewicz (red.), Wiedza o kulturze polskiej u progu XXI w. Materiały konferencji przedkongresowej,

Wrocław, 8-10 czerwca 2000, wyd. DTSK Silesia, Wrocław 2000, s. 38.

107

Polityka kulturalna pa

ństwa. Założenia, (mat. powielony), MKiSz, Warszawa, 10 sierpnia 1993, s. 3.

108

Tam

że, s. 3.

Trzeci okres (lata 1993-1997) to kontynuacja decentralizacji kultury i jej

finansowania, m.in. poprzez promocj

ę łączenia środków prywatnych i publicznych. Na

przełomie 1995 i 1996 r. przyj

ęto dokument Zadania Ministerstwa Kultury i Sztuki

1996-1997, w którym utrzymano priorytet dla ksi

ążki, czytelnictwa i ochrony dziedzictwa

narodowego, dodaj

ąc jednocześnie priorytet dla edukacji kulturalnej

109

. W 1996 r. Prezydent

RP przedstawił Kart

ę Kultury Polskiej, gdzie obok wskazania podobnych priorytetów zawarto

postulat usuwania dysproporcji cywilizacyjnych mi

ędzy wielkimi aglomeracjami a prowincją

poprzez przebudow

ę systemu edukacji kulturowej, lepsze przygotowanie nauczycieli

i działaczy kultury oraz umo

żliwienie równego i nieskrępowanego dostępu do kultury.

Czwarty okres to lata 1997-2001 – potwierdzono wówczas wol

ę zaangażowania

ństwa w rozwój kultury przy dalszej decentralizacji kompetencji. W 1998 r., w ramach

formułowania nowej wersji polityki kulturalnej, przedstawiono dziesi

ęć priorytetów

o ró

żnorodnym charakterze, w tym jako kierunki preferowane: ochronę dziedzictwa

kulturowego i promocj

ę polskiej kultury za granicą. W formalnym już dokumencie pt.

Kierunki polityki kulturalnej rz

ądu z 9 marca 1999 r. za podstawowe zadania państwa uznano

podtrzymywanie i rozwój wspólnoty narodowej i obywatelskiej, zachowanie i propagowanie

dziedzictwa narodowego, kształtowanie zasad wspierania twórczo

ści i edukacji kulturalnej,

promocji kultury polskiej za granic

110

ąty okres, związany z kolejną zmianą rządów w Polsce, rozpoczyna się od jesieni

2001 r. W kwietniu 2002 r. minister kultury przedstawił Projekt zmian organizacji

i finansowania kultury, w którym zawarł propozycje zmian sposobów organizowania

działalno

ści kulturalnej nawiązujących, do praktyk zachodnioeuropejskich, np. wprowadzenie

zasady „długiego ramienia”, umo

żliwiającej uniezależnienie działalności kulturalnej od

dora

źnego politycznego sterowania, zapowiedź obowiązku publikowania rocznego raportu

merytorycznego

finansowego,

ększe zaangażowanie instytucji obywatelskich

111

Zaproponowano nowy system finansowania kultury oraz pakiet propozycji legislacyjnych.

109

Oceny periodyzacji polityki kulturalnej w Polsce ró

żnią się w zależności od autorów. Niniejsza próba

opiera si

ę na ujęciach zawartych w publikacjach: K. Krzysztofek, Ewolucja założeń i programów polityki

kulturalnej w Polsce w latach dziewi

ęćdziesiątych, [w:] T. Kostyrko, M. Czerwiński (red.), Kultura polska

w dekadzie przemian, Instytut Kultury, Warszawa, s. 271-280; G. Pawelska-Skrzypek, Polityka kulturalna
polskich... wyd. cyt., s. 19-24. Nieco inna periodyzacja i ocena zaproponowana jest w: J. Purchla, Kultura
a transformacja Polski, „Rocznik Mi

ędzynarodowego Centrum Kultury”, nr 10, Kraków 2001, s. 28-30.

110

K.M. Ujazdowski, Kultura. Racja stanu. Program działania Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa

Narodowego, MKiDz.N., Warszawa 2000, s. 9-10.

111

G. Pawelska-Skrzypek, Polityka kulturalna polskich... wyd. cyt., s. 22.

Zmiana na stanowisku ministra w resorcie kultury dokonana w 2002 r. cz

ęściowo

zdezaktualizowała ten projekt. Obecnie uwaga skierowana jest na zwi

ększenie środków na

finansowanie kultury, bli

ższy kontakt resortu z twórcami kultury, ochronę dziedzictwa

narodowego i promocj

ę polskiej kultury za granicą.

Coraz wi

ększą rolę w ostatnich latach odgrywa zagraniczna polityka kulturalna oraz

dyplomacja kulturalna. Ta pierwsza jest cz

ęścią polityki zagranicznej, a jej celem jest,

poprzez wykorzystanie no

śnych symboli, nazwisk, rocznic i wydarzeń, promowanie własnego

kraju. Akcenty tego typu znajduj

ą się od pewnego czasu w programach działania polskiego

MSZ i s

ą prezentowane w exposé ministrów spraw zagranicznych kolejnych polskich rządów.

Zawieraj

ą je również, jak wyżej podkreślono, także programy Ministerstwa Kultury. Do tej

polityki wykorzystywana jest tak

że pozycja i kontakty polskiej diaspory, Polonii za granicą,

co było szczególnie widoczne, a zarazem efektywne, w zabiegach o poparcie Polski w jej

ążeniach do wejścia do NATO, a obecnie Unii Europejskiej.

Reasumuj

ąc, należy podkreślić, że w polskiej polityce kulturalnej okresu

transformacji, przynajmniej od okresu, gdy zaakceptowana została teza,

że polityka taka jest

dla społecze

ństwa (i kultury) niezbędna, dominują następujące kierunki:

− Ochrona dziedzictwa narodowego, tożsamości kulturowej i dóbr kultury;
− Decentralizacja zarządzania i finansowania kultury;
− Sprzęgnięcie spraw kultury z budową społeczeństwa obywatelskiego;
− Promocja Polski i polskich osiągnięć kulturalnych za granicą;
− Od czasu do czasu – choć nie jest to regułą – pojawiają się akcenty wskazujące na

to,

że polityka kulturalna nie może stronić od wyboru i selekcji wartości, jednak

nie powinna by

ć włączona do spraw ideologicznych.

Rozdział 5.

BEZPIECZE

ŃSTWO KULTUROWE W UNII EUROPEJSKIEJ

I KRAJACH CZŁONKOWSKICH

5.1. Współpraca kulturalna w ramach Unii Europejskiej

Gdybym mógł zacz

ąć jeszcze raz, zacząłbym od kultury – te słowa „ojca” zjednoczonej

Europy Jeana Monneta, wypowiedziane pod koniec

życia (a więc w oparciu o spore już

świadczenia integracji) mówią bardzo wiele. Są też źródłem wielu spekulacji. O co

wła

ściwie chodziło autorowi i architektowi pierwszej Wspólnoty Europejskiej, czy

o integracj

ę w płaszczyźnie kultury, czy też o tworzenie wspólnej kultury współżycia, kultury

politycznej, buduj

ącej rzeczywiste mosty zjednoczenia? Na pewno nie był tym celem moloch

biurokratyczny i technologiczny, na jakiego wyrosła ju

ż wtedy Bruksela, stolica i symbol

integracji.

Współprac

ę w zakresie kultury Wspólnoty Europejskie podjęły późno, formalnie

dopiero po podpisaniu Traktatu z Maastricht, czyli ju

ż w fazie istnienia Unii Europejskiej.

Współpraca nie miała oznacza

ć wspólnej polityki kulturalnej. Powodem była dbałość

o zachowanie to

żsamości kulturowej państw członkowskich, a więc w praktyce szeroko

poj

ęte aspekty bezpieczeństwa kulturowego. Wykluczało to również jakiekolwiek działania

o charakterze ujednolicaj

ącym. Stąd też aktywność Unii w tej dziedzinie zawsze opierała się

na zasadzie subsydiarno

ści

112

Innym wa

żnym powodem niepodejmowania przez Wspólnoty Europejskie współpracy

kulturalnej był fakt, i

ż współpracą tą od 1948 r. zajmowała się Rada Europy, organizacja,

która powstała w kulminacyjnym momencie szerzenia si

ę idei budowy zjednoczonej Europy

jako rezultat Kongresu Europejskiego w Hadze. Rada Europy stanowiła pierwsze ogniwo

integracji, której członkami były wszystkie pa

ństwa – założyciele Europejskiej Wspólnoty

112

G. Michałowska, Kultura jako przedmiot współpracy mi

ędzynarodowej, [w:] Problemy społeczno-

-religijne

świata na progu trzeciego tysiąclecia, W. Lizak, E. Śliwka, E, Haliżak, L. Łukaszuk, Warszawa –

Krynica Morska 2002, s. 143.

ęgla i Stali (i innych wspólnot) i nie było sensu powielać jej inicjatyw. Tak więc państwa

członkowskie Wspólnot Europejskich, współpracuj

ąc w sprawach kultury na forum Rady

Europy, sprawy te wył

ączyły z głównego nurtu integracji, czyniąc zresztą w tym obszarze

pewne odst

ępstwa od przyjętej filozofii wolności gospodarczej. Traktat Rzymski,

wprowadzaj

ąc, obok trzech innych, wolność handlu, czynił jednocześnie odstępstwo od zasad

swobodnego obrotu towarami, zezwalaj

ąc w art. 36 na ograniczenia w obrocie przedmiotami

posiadaj

ącymi wartość artystyczną, historyczną i archeologiczną.

Ostro

żność i obawy o to, by związanie jakąkolwiek formą wspólnotowej polityki

w zakresie kultury nie zagroziło to

żsamości kulturowej członków była tak wielka, że

w czerwcu 1983 r. podczas szczytu w Stuttgarcie przyj

ęto tzw. Uroczystą Deklarację

Stuttgarck

ą wyrażającą wolę coraz ściślejszej współpracy na rzecz wspierania świadomości

wspólnego dziedzictwa kulturowego jako czynnika to

żsamości europejskiej. Nie oznacza to,

że nie było w tym względzie żadnej współpracy w ramach EWG. Działania w tym zakresie

dotycz

ące na przykład ochrony dóbr kultury, ich kradzieży, przemytu, wywozu opierały się na

indywidualnych decyzjach Rady Ministrów Wspólnot, w posiedzeniach której uczestniczyli

ministrowie kultury pa

ństw członkowskich.

Traktat z Maastricht, uznaj

ąc potrzebę rozszerzenia współpracy wspólnotowej także

na sprawy kultury, pozostaje jednak na gruncie dotychczasowej filozofii, zgodnie z któr

główny nurt rozwoju kultury biegnie torem narodowym, za

ś Wspólnota ma inspirować

i uzupełnia

ć działalność państw członkowskich, w takich sprawach, jak: podnoszenie poziomu

wiedzy o historii narodów europejskich; zachowanie i ochrona dziedzictwa kulturowego

o znaczeniu europejskim, niekomercyjna wymiana kulturowej i twórczo

ści artystycznej

i literackiej, w tym audiowizualnej (art. 128 TWE). W Traktacie Amsterdamskim w cz

ęści

zmieniaj

ącej Traktat o Wspólnocie Europejskiej (d. EWG), w art. 151 par. 4 strony

potwierdziły,

że: W działaniach podejmowanych na podstawie pozostałych postanowień (...)

Traktatu, Wspólnota bierze pod uwag

ę aspekty kulturalne, mając w szczególności na

wzgl

ędzie poszanowanie i promowanie różnorodności swoich kultur.

Wykluczenie harmonizacji polityk kulturalnych nie jest równowa

żne z biernością

Unii, nie obejmuje równie

ż rosnącego znaczenia ochrony europejskiego dziedzictwa

kulturowego. W tym zakresie nast

ępuje wyraźna harmonizacja polityk narodowych na forum

Unii. Wymaga to jednak odr

ębnego omówienia.

śli chodzi o mechanizmy funkcjonowania, to w dziedzinie kultury UE ma do

dyspozycji zasadniczo te same instrumenty prawne co w odniesieniu do polityki

wspólnotowej, przy – jak zaznaczono – wykluczeniu harmonizacji przepisów prawnych

i administracyjnych. Najcz

ęściej Rada UE ogranicza się do uchwalenia postanowień

i wniosków, które obowi

ązują państwa członkowskie nie ustawowo, lecz „politycznie”.

Wyposa

żają one jednak Komisję Europejską w ważne instrumenty, na podstawie których

mog

ą być podejmowane działania.

W ramach działalno

ści UE w sferze polityki kulturalnej chodzi, przy uwzględnianiu

polityki gospodarczej i społecznej, o polepszenie ekonomicznego i socjalnego poło

żenia

twórców kultury, jak równie

ż o rozwój europejskiego „przemysłu kultury” w aspekcie

realizacji rynku wewn

ętrznego. Chodzi tu przede wszystkim o kwestie subwencjonowania

i opodatkowania produkcji i dóbr kultury, o prawa autorskie i ochron

ę wytworów kultury,

socjalne

zabezpieczenie

twórców

kultury,

postulat

stworzenia

przemysłu

audiowizualnego, jak równie

ż o kształcenie i dokształcanie w sferze kultury.

Zgodnie z art. 128 Traktatu o Wspólnocie Europejskiej ogólna polityka kulturalna

okre

ślona w Traktacie z Maastricht skierowana jest na przyspieszenie, pomaganie i (jeśli to

konieczne) uzupełnianie działa

ń mających na celu: pogłębianie znajomości i upowszechnianie

kultury oraz historii narodów europejskich; utrzymywanie i ochron

ę dziedzictwa kulturowego

o znaczeniu ogólnoeuropejskim; wymian

ę kulturalną o charakterze niekomercyjnym;

twórczo

ść artystyczną i literacką; współpracę z krajami trzecimi i organizacjami

ędzynarodowymi.

5.2. Bezpiecze

ństwo kulturowe w Unii Europejskiej

Przy tak sformułowanym temacie problem nie jest jednoznaczny. Jednak post

ępująca

zarówno wszerz (rozszerzenie Unii), jak i w gł

ąb (coraz wyższy stopień federalizacji)

integracja europejska ka

że stawiać i takie kwestie, tym bardziej że od Traktatu z Maastricht

Unia (Wspólnoty) buduje własn

ą tożsamość. Taki ambitny cel zakłada zarówno sukces

przedsi

ęwzięcia, jak i możliwość niepowodzenia i porażek. A to nie koniec wątpliwości.

Powołana ponad dziesi

ęć lat temu Unia Europejska, do dziś nie będąca w pełnym tego słowa

znaczeniu ani podmiotem prawa mi

ędzynarodowego, ani organizacją międzynarodową, od

momentu powołania wyra

ża aspiracje do budowy własnej tożsamości (art. 2 TUE). Ponieważ

jest to sprawa delikatna, mog

ąca w pewnym momencie doprowadzić do konfliktu

z to

żsamością narodową państw członkowskich, UE deklaruje poszanowanie dla tożsamości

narodowej pa

ństw członkowskich (art. 6.3 TUE).

Z drugiej strony, pa

ństwa członkowskie Unii, chroniąc własną tożsamość przed samą

Uni

ą Europejską

113

, nie chc

ą nawet słyszeć o uwspólnotowieniu polityki kulturalnej czy

polityki zagranicznej i obrony. Równocze

śnie zarówno Unia jako taka, jak i państwa

członkowskie, czuj

ą się zagrożone w zakresie swojej tożsamości przez konsumpcyjną kulturę

ameryka

ńską.

Niełatwo w tym wszystkim si

ę rozeznać. Być może niektóre z tych kwestii to na razie

problemy hipotetyczne, inne, jak pokazała dyskusja i spory w ramach Konwentu

Europejskiego przygotowuj

ącego konstytucję europejską, już hipotetyczne nie są. Przyjdzie

czas na ich rozwa

żenie, także w kontekście współpracy kulturalnej i tożsamości kulturowej

wtedy, gdy zostan

ą one zaakceptowane – lub zweryfikowane – przez konferencję

ędzyrządową.

Dzi

ś, dla naszych potrzeb, wystarczy stwierdzić, że zagrożenia tożsamości kulturowej

dotycz

ą państw członkowskich UE, które obawy takie wyrażają i które również poprzez Unię

usiłuj

ą tworzyć mechanizmy obronne. Nie zmienia to jednak faktu, iż niektóre z nich

podejrzliwie patrz

ą na rozrost federalizmu Unii Europejskiej, tendencję do tego, aby

przekształci

ć Unię w rodzaj ponadnarodowego superpaństwa. Oznaczałoby to rzeczywistą

gro

źbę dla tożsamości narodowych.

Bezpiecze

ństwo kulturalne państw UE wiąże się z zagrożeniami zewnętrznymi (spoza

Unii) oraz wewn

ątrzunijnymi. Te ostatnie omówiliśmy przy okazji obaw wyrażanych

w naszym kraju w zwi

ązku z przystąpieniem Polski do Unii Europejskiej. Jeśli chodzi

o zagro

żenia zewnętrzne, to z dużą dozą prawdopodobieństwa można powiedzieć, że

ększość tych, które dotyczą Polski, odnosi się – w większym lub mniejszym (na ogół

mniejszym) stopniu tak

że do Europy Zachodniej, choć trzeba też zauważyć, że mechanizmy

obronne krajów zachodnich i ich bezpiecze

ństwo kulturowe miało charakter obiektywny

oparty o prorozwojow

ą politykę kulturalną i doświadczenia współpracy w obszarze kultury

rozwijane w ramach Rady Europy. Wypracowywała ona wzorce, standardy, konwencje

ędzynarodowe. Nie było też, bo nie mogło być, okresu „zachłyśnięcia się” kulturą

zachodni

ą, zwłaszcza amerykańską, bo kultura zachodnia była dla tych krajów kulturą

endemiczn

ą. To samo dotyczy patologii społecznych, przestępczości, pornografii,

narkomanii,

a tak

że nihilizmu i dwuznaczności moralnych, takich jak eutanazja,

homoseksualizm, mał

żeństwa homoseksualne i adopcja przez nie dzieci. Nie wywołuje to

szoku ani poczucia zagro

żenia na Zachodzie w takim stopniu jak w Polsce, bo były one

obecne w społecze

ństwie i mówiono o nich otwarcie (lub je legalizowano). Dziś jednak

113

ństwa kandydackie obaw takich nawet nie kryją.

konsumpcyjna kultura ameryka

ńska wdzierająca się zewsząd, także do krajów UE, stanowi

istotny problem i zagro

żenie, choć bardziej dla Francji czy Niemiec niż dla Wielkiej Brytanii,

cho

ćby z tej racji, że język angielski, choć zachwaszczony, jest jednak głównym kanałem jej

przekazu.

Problem ten jest tylko jednym z czynników globalnych przemian kulturowych

i cywilizacyjnych i ich nie wyczerpuje. Wielki strumie

ń różnych wytworów kulturowych,

produktów ponadnarodowych korporacji płynie do Europy, stwarzaj

ąc dylematy prawne,

polityczne i kulturowe. Do tego dochodz

ą skutki zderzeń i konfliktów cywilizacyjnych,

religijnych, a najcz

ęściej najzwyklejszej biedy, które dla Europy Zachodniej przybierają

posta

ć kolejnych fal migracyjnych z całym bagażem problemów etniczności, języka, religii –

słowem – wielokulturowo

ści.

ą to problemy, z którymi Unia Europejska i kraje członkowskie muszą sobie radzić

zarówno poprzez relacje i polityk

ę wspólnotową (w ramach całego kompleksu uregulowań

z Schengen), jak i poprzez dora

źne rozwiązania w ramach poszczególnych krajów, gdyż

problem etniczno

ści istnieje od dawna, jednocześnie zaś nie ma zapewne dnia, by nowi

emigranci (na ogół nielegalnie) nie przybywali na „ziemi

ę obiecaną” UE. Ich wędrówka,

migracja jest te

ż w dużym stopniu skutkiem globalizacji (bo przecież z mediów dowiadują się

o bogactwie Zachodu), ale oni przybywaj

ą ze świata, który się dezintegruje, ze świata,

w którym rozpada si

ę państwo, nie dlatego, że jest kryzys państwa narodowego, lecz dlatego,

że ich państwo nigdy nie opierało się na narodzie. Była (jest?) to raczej centralna powłoka

naci

ągnięta w okresie dekolonizacji na struktury klanowo-plemienne, które jako jedyne dziś

nadal działaj

ą, ale nie są w stanie rozwiązywać problemów, zwłaszcza biedy, chorób (AIDS),

bezrobocia. I jest to problem rozwoju znacznej cz

ęści globu, w którego rozwikłanie będzie się

musiała Unia Europejska znacznie energiczniej wł

ączyć, gdyż alternatywą będzie

rozwi

ązywanie problemów tych ludzi u siebie, na obszarze unijnym, bo przecież nikt i nic ich

przed emigracj

ą, legalną czy nielegalną, nie powstrzyma.

Póki co problemem, który Uni

ę Europejską najbardziej boli i zagraża jej

bezpiecze

ństwu kulturowemu, jest napływ „amerykańszczyzny”. Kultura amerykańska

wyrosła z europejskiej, ale stanowi, jak pisze G. Michałowska, jej zbarbaryzowan

ą czy

zwulgaryzowan

ą wersję. Amerykańskie dążenie do demokracji uczyniło z niej wartość

naczeln

ą (...), przeniesione zostało także do kultury, z której potrzeby społeczne uczyniły

produkt ogólnie dost

ępny. Zdemokratyzowana kultura w naturalny sposób musi być płaska,

pozbawiona niuansów i subtelno

ści, nie zmuszająca do myślenia, czytelna dla wszystkich,

w tym tak

że dla pozbawionych kompetencji kulturalnych odbiorców. Musi także spełniać

kryteria ilo

ściowe. Takim warunkiem odpowiada kultura masowa, trafiająca przez media do

gustów odbiorców nie tylko ameryka

ńskich, ale na całym świecie, w tym w Europie

114

. Taka

wła

śnie konsumpcyjna, komercyjna kultura masowa made in USA wdarła się do Europy (i nie

tylko, równie

ż na przykład do obszaru islamu, przyczyniając się do tworzenia postaw

fundamentalistycznych), rozmywaj

ąc wyraźną dotąd różnicę, jaka istniała na stałym

kontynencie mi

ędzy kulturą wysoką i kulturą ludową. Jest tania, prosta, wszechobecna

i agresywna. A z tym Europejczycy nie chc

ą się zgodzić, traktując obserwowane zjawisko jak

rodzaj imperializmu kulturowego, gro

źnego i zakłócającego współpracę. Odrzucają też

koncepcj

ę kultury demokratycznej, uznając, że jej część musi pozostać elitarna,

zarezerwowana dla tych, którzy spełniaj

ą pewne warunki intelektualne

115

Poniewa

ż kultura masowa napływa przede wszystkim za pośrednictwem środków

audiowizualnych, to ambicj

ą Europejczyków od pewnego czasu jest ograniczenie

i zrównowa

żenie wpływów amerykańskich, ale także japońskich, bo to przecież Japończycy

jeszcze w latach osiemdziesi

ątych ubiegłego wieku byli – poprzez swoją zalewającą cały

świat elektroniką użytkową – prawdziwą forpocztą globalizacji. Swych obaw co do sytuacji

na rynku audiowizualnym nie krył ówczesny przewodnicz

ący Komisji Europejskiej Jacques

Delors. Potencjalny rynek liczył wtedy 230 milionów ludzi, a ze Skandynawi

ą i Europą

Środkową o 100 milionów więcej. Kto na nim zarobi? – pytał J. Delors – Jest przecież

żliwe, że za dziesięć lat telewizory będą japońskie, programy amerykańskie, tylko

publiczno

ść będzie europejska

116

. Trudno o trafniejsz

ą prognozę.

Pocz

ątki polityki audiowizualnej Wspólnot Europejskich sięgają 1974 r., kiedy to

Trybunał Sprawiedliwo

ści w swym orzeczeniu uznał, że nadawanie audycji telewizyjnych

jest form

ą świadczenia usług, a wszelkie nośniki obrazu i dźwięku są towarami.

Najistotniejszym dokumentem UE w obszarze polityki audiowizualnej jest przyj

ęta w 1989 r.

przez Rad

ę Wspólnot Europejskich dyrektywa, zwana Dyrektywą „Telewizja bez granic”,

formułuj

ąca dwa aktualne do dzisiaj cele wspólnotowej polityki. Pierwszy to zapewnienie

warunków do swobodnego przepływu transgranicznych usług telewizyjnych w obr

ębie

Wspólnoty, w tym obiegu informacji, opinii i programów telewizyjnych. Drugi cel to

zapewnienie szczególnego statusu programom europejskim poprzez przyj

ęcie zasady kwot,

czyli obowi

ązku zapewnienia, aby nadawcy zarezerwowali przynajmniej 50% czasu

114

G. Michałowska, Kultura jako przedmiot... wyd. cyt., s. 145-146.

115

Tam

że, s. 146.

116

Cytat za: J.M. Domenach, Europa: wyzwanie dla kultury, Niezale

żna Oficyna Wydawnicza, Warszawa

1992, s. 97.

antenowego dla dzieł europejskich. Kwoty miały by

ć wprowadzane stopniowo. W 1997 r.

Dyrektywa... została zmodyfikowana i przystosowana do zmieniaj

ącej się sytuacji na rynku

mediów elektronicznych i nowych technologii. Uwzgl

ędniła ona nowe aspekty działalności

telewizyjnej w zakresie reklamy, sponsoringu, telesprzeda

ży, ochrony małoletnich i porządku

publicznego. Wzmocniono ochron

ę oraz promocję produkcji europejskiej

117

Polityka audiowizualna UE obejmuje tak

że programy wspierające rozwój sektora

medialnego. Do najwi

ększych przedsięwzięć tego typu należy Program Media wprowadzony

przez Komisj

ę w 1990 r. Ma on sprzyjać promocji kultur narodów europejskich, zachęcać do

wspólnych

inicjatyw

produkcyjnych

kulturowych

w ramach

oraz

ństw

stowarzyszonych, a tak

że wspierać europejską produkcję telewizyjną i filmową. Cele te

realizowane s

ą m.in. poprzez działania w trzech obszarach: kształcenia profesjonalistów,

wspierania dzieł o potencjalnie najwi

ększej atrakcyjności oraz międzynarodowej dystrybucji

filmów i programów.

Polityka audiowizualna UE nie daje jednak zamierzonych rezultatów. Dzi

Europejczycy

„konsumuj

ą” pięć, sześć razy więcej wyrobów audiowizualnych

produkowanych w USA ni

ż pochodzących z Europy. We Francji, kraju szczególnie

uczulonym na wpływy ameryka

ńskie, zdarza się, że jednego wieczoru telewizja nadaje o tej

samej porze pi

ęć różnych spektakli – wszystkie amerykańskie. W innych krajach jest znacznie

gorzej. Filmy ameryka

ńskie, choć ich produkcja jest na ogół droższa niż europejska,

w dystrybucji kosztuj

ą jednak znacznie taniej. Hałaśliwe i brutalne bez umiaru, są dobre

technicznie, do tego pozbawione nudy i szarzyzny, jaka charakteryzuje wi

ększość ambitnych

filmów europejskich. Do tego produkowane dla publiczno

ści wielokulturowej. Nie znają

problemu j

ęzyka. Filmy czy programy europejskie napotykają na barierę dubbingu lub

tłumaczenia na wiele j

ęzyków. Decyduje jednak gust odbiorcy. Nie uda się narzucić kultury

europejskiej telewidzom, którzy jej nie chc

ą – powiedział, zachowując anonimowość, jeden

z komisarzy brytyjskich EU. Niezale

żnie jednak od takich pesymistycznych komentarzy

w 1988 r. uruchomiony został na forum Rady Europy fundusz wspieraj

ący kooprodukcję,

dystrybucj

ę i eksploatację europejskich filmów fabularnych i dokumentalnych – Eurimages.

Środki funduszu pochodzą ze składek państw i z dochodów z filmów.

Inne ambitne zamierzenia Unii Europejskiej w zakresie kultury to propozycja

ujednolicenia podatku VAT na ksi

ążki (obecnie od 0% w Wielkiej Brytanii do 20% w Danii),

117

L. Słupek, Polityka audiowizualna Unii Europejskiej wobec nowych wyzwa

ń technologicznych, [w:]

B. Fijałkowska, A,

Żukowski, Unifikacja i zróżnicowanie się współczesnej Europy, Elipsa, Warszawa 2002,

s. 371-374.

koordynacja programów przekładów j

ęzykowych książki europejskiej, zwłaszcza dzieł

stanowi

ących podstawy kultury (poezja, filozofia, literatura piękna), poprawy szybkości

wydawania ksi

ążek i ich dystrybucji. Wyrazem współpracy są takie programy UE w zakresie

kultury, jak: Kaleidoscope, Ariane, Raphael, „Europejske miasto kultury”, „Europejski

miesi

ąc kultury”. Wspólnie z Radą Europy propaguje się i wspomaga finansowo nowe,

atrakcyjne kulturowo szlaki turystyczne (np. w ramach Rady Europejskiej: jedwabny,

cystersów, barokowy, wikingów, Mozarta). Inwestuje si

ę w rekonstrukcję oryginalnych

kompleksów architektonicznych, w tym architektury wiejskiej. Prowadzone s

ą wspólne

badania archeologiczne.

Coraz cz

ęściej właśnie w kulturze dostrzec można próby myślenia w kategoriach

interesu całego kontynentu. Integruj

ąco działa świadomość, że masowy napływ wartości ze

świata, z Ameryki, trafia w najprostsze gusty odbiorców, brutalnie wypierając wartości

rodzime. Coraz cz

ęściej więc podejmują Europejczycy skoordynowane działania mające na

celu dostarczenie informacji o Unii Europejskiej i krajach członkowskich, o ich tradycjach,

kulturze oraz atrakcyjnych miejscach turystycznych. Zakładane i utrzymywane za publiczne

pieni

ądze są instytuty i centra informacji, ośrodki kultury upowszechniające w obcym

środowisku wiedzę o jednoczącej się Europie i jej krajach. Temu celowi służą obcojęzyczne

programy i coraz powszechniejsze satelitarne programy telewizyjne.

Na rynku prasowym od lat dominuj

ącym źródłem informacji pozostają amerykańskie

UPI, francuska AFP i brytyjski Reuter. One te

ż dysponują najrozleglejszym bankiem danych.

Skoncentrowany jest równie

ż międzynarodowy system komunikowania przez telewizję

satelitarn

ą. Stacje, takie jak amerykańskie CNN–International i Fox News czy brytyjska BBC,

nadaj

ą całodobowy serwis informacyjny. Pozwala to upowszechniać swoje poglądy na

bie

żące wydarzenia światowe i kształtować politykę w tym zakresie, co było szczególnie

widoczne

działaniach

przeciwko

terroryzmowi

wrze

śnia 2001 r. oraz

w kulminacyjnych momentach kryzysu wokół Iraku.

5.3. Bezpiecze

ństwo kulturowe we Francji

Wybrali

śmy przykład Francji z bardzo szczególnych względów. Nie tylko dlatego, że

jej rola w kulturze europejskiej jest wyj

ątkowa, ale również dlatego, że sami Francuzi jako

naród czuli si

ę na przestrzeni wieków powołani do wielkich misji: religijnych, dziejowych

(rewolucje) i kulturowych. Mity, na których powołanie to zostało zbudowane (najpierw

troja

ńskie, potem galijskie), ustąpiły miejsca kulturze humanitarnej i mitom roszczącym sobie

prawo do uniwersalno

ści. Jak pisze Jean-Marie Demenach: Nowoczesna tożsamość francuska

nie wydaje si

ę już być związana z kulturą narodową, staje się raczej czymś w rodzaju

ideologii, do

ść szeroko zresztą wyznawanej także poza granicami Francji. Kultura francuska

okre

śla się bowiem jako kultura uniwersalna i aż do lat sześćdziesiątych naszego stulecia

[XX w. – przyp. autora] starała si

ę być wierna swemu powołaniu

118

Bycie Francuzem oznaczało wi

ęc bycie punktem odniesienia, a w ujęciu zbiorowym,

narodowym – wyznacznikiem, kanonem dla innych narodów. To inni musieli si

ę zastanawiać,

kim s

ą w odniesieniu do Francji. Ale to zaczęło się zmieniać. Pierwsza wojna światowa,

a jeszcze bardziej druga, a potem status mocarstwa nadany z łask supermocarstw, był

dramatem tak

że duszy. Do tego doszła wojna w Algierii i jej utrata, a także głębokie

przemiany społeczne. Francuzi zacz

ęli się zastanawiać: Co to znaczy być Francuzem, skoro

chłopi, którzy byli sol

ą ziemi i główną siłą armii, stanowią dziś 7-8% ludności? Co to znaczy

ć Francuzem dla czarnowłosych imigrantów i ich potomków, którzy obywatelstwo

francuskie otrzymali przez naturalizacj

ę? Co to znaczy być Francuzem w Europie bez granic,

zdominowanej przez j

ęzyk angielski i amerykańską kulturę masową?

119

Zostawmy jednak rozterki duszy francuskiej, a skupmy si

ę na kulturze francuskiej,

a ta, w zwi

ązku z postępem nauk humanistycznych (który zniósł wszelką hierarchię między

kulturami), a zwłaszcza etnologii, musiała ograniczy

ć swe aspiracje do uniwersalizmu.

Straciła tak

że w wyniku postępów demokracji, wzrostu poziomu życia i popytu na rozrywki

swój sakralny charakter. Masowo

ść zaczęła ją trywializować. Kultura przestała być kojarzona

z takimi warto

ściami, jak wysiłek twórczy i awans społeczny, dominującymi w epokach

powszechnego niedostatku, staj

ąc się ogólnie dostępnym artykułem. Zanim się Francuzi

ockn

ęli, zaczęły ich zalewać masowa produkcja kultury cudzoziemskiej i masowe

rozpowszechnianie

obrazów

(filmów,

telewizji).

Znakomita

ększość pochodząca

z mocarstwa zza oceanu.

Co z tego wynika? Czy to

żsamość kulturowa Francji jest zagrożona? Jakie środki

podejmuje Francja i co przeciwstawia tej inwazji? Nikt inny nie wyczuwa tego lepiej ni

ż sami

Francuzi. Przytoczmy zatem wypowied

ź Francuza: Że francuska tożsamość narodowa

prze

żywa kryzys to pewne. Trwa on już od końca XIX wieku, a prawdę rzekłszy, od chwili, gdy

w ogóle pojawił si

ę problem tożsamości, prowokując agresywne reakcje nacjonalistów

i nihilistów. Kiedy znikły zagro

żenia zewnętrzne, pojawiły się nowe, wewnętrzne, wynikające

118

J.M. Demenach, Europa: wyzwanie dla kultury... wyd. cyt., s. 34-35.

119

Tam

że, s. 35.

z faktu,

że wstrząsy, jakie przeżywała technika, środowisko człowieka i obyczaje, odsunęły

kultur

ę od życia. Nie posuwając się tak daleko jak Michel Henry [autor książki

Barbarzy

ństwo – przyp. autora], który rzecz nazywa barbarzyństwem, trzeba stwierdzić, że

daje si

ę zauważyć wyraźny proces upadku kultury ogólnej: analfabetyzm, regres kultury

ęzyka, utrata pamięci historycznej. Bierność konsumenta kultury potęguje się wraz

z rozwojem

środków masowego przekazu, choć dla przeciwwagi budzi się także opór wobec

głupoty i wulgarno

ści mediów. Nie są to zjawiska specyficzne, francuskie, choć we Francji

budz

ą one szczególne emocje. Są to zjawiska typowe dla Zachodu, a wkrótce staną się takimi

dla całego

świata

120

Francuzi s

ą surowi wobec siebie samych i stanu własnej kultury. Krytyki ze strony

obcych jednak nie toleruj

ą. W końcu to ich kultura była (czy też próbowała być) uniwersalna.

ą też nieufni wobec tego, co sami współtworzą – Unii Europejskiej, tego, jak niekiedy

mówi

ą, konglomeratu interesów pozbawionych ducha i wspólnych planów, a przez to

niezdolnego do wyartykułowania własnej woli i kultury, zbioru pasywnych podmiotów, który

nie mógłby reprezentowa

ć niczego więcej, jak tylko triumfu materialnej konsumpcji

121

Dylemat kulturowy Francji polega na tym,

że jest ona jak żaden inny kraj przywiązana

do swego „patrimoine” – dziedzictwa, co w poj

ęciu Francuza obejmuje wszystko: rzeczy

i poj

ęcia, byty materialne i duchowe, wokół których – jak pisze Ewa Bieńkowska – zawiązuje

ę uczucie czegoś swoistego, tutejszego, istotnego w ludzkiej egzystencji. Są to zarówno

„monumenty narodowe”, zamki, zabytkowe ko

ścioły, posągi w miejscach publicznych,

cmentarze, takie jak Père-Lachaise – a wi

ęc fortuna w nieruchomościach dla ludzi bez

fortuny. S

ą to wytwory i figury z kultury wysokiej, miasta – świadkowie historii (i to nie tylko

własnej jak Avignon), instytucje Collège de France i Instytutu Francuskiego, „Rozmowa

o metodzie” Kartezjusza i „W poszukiwaniu straconego czasu” Prousta. Co

ś, co sięga do

życia rodziny, do nawyków jednostkowych, reguluje takie sprawy, jak jedzenie, stosunek do

wina i sztuk

ę konwersacji; do niedawna przewodziło jeszcze relacjom między płciami. To coś

jest gł

ęboko zakorzenione, stanowi łącznik między teraźniejszością i przeszłością. Przewodzi

sytuacjom od

świętnym i codziennym, przeżywanym zbiorowo czy w samotności lektury bądź

kontemplacji

122

To „co

ś” możemy chyba nazwać „francuskością”. A ponieważ francuskość aspirowała

do uniwersalno

ści, dziedzictwo to chronione było całą potęgą dopóty, dopóki Francja była

120

Tam

że, s. 46.

121

Zob. art. R. Debray, [w:] „Le Monde” z 11 lipca 1989 r.

122

E. Bie

ńkowska, Dziedzictwo i duma (przykład Francji), „Znak”, nr 5(576), 2003, s. 90-91.

mocarstwem. Zreszt

ą nie ograniczano się do tego. Wszak, gdy Francuzi zagrabiali dzieła

sztuki z całego

świata, tłumaczyli to koniecznością ich ochrony, powrotem do „ojczyzny

wszelkiej sztuki i geniuszu”. Gdy przestali by

ć (rzeczywistym) mocarstwem, nowe

uwarunkowania techniczne, ekonomiczne, polityczne i kulturowe skierowały ich ku Europie

pod gro

źbą całkowitej marginalizacji: Francja z jej tradycją bez Europy mogłaby stać się

skansenem.

Nie oznacza to jednak,

że Francja nie robi nic, by chronić swoje dziedzictwo i swoją

pozycj

ę jednego z centrów cywilizacji światowej. Można by powiedzieć, że jeśli Francja nic

nie robi, to inni robi

ą jeszcze mniej. Różnica polega jednak na tym, że inne kraje pilnują

własnej to

żsamości i dziedzictwa kulturowego, Francja też, ale do tego chroni również swoją

historyczn

ą grandeur.

Pocz

ątki tej ochrony były dziwne. Bo Wielka Rewolucja Francuska, która zdmuchnęła

podstawy, tak

że kulturowe, aucient regime’u, wprowadziła jednocześnie jako pierwsza

świecie specjalnym dekretem ochronę dziedzictwa narodowego i spuścizny

architektonicznej. Od tego czasu notuje si

ę zamierzenia, które w konsekwencji doprowadziły

do oparcia ochrony dziedzictwa narodowego na podstawach prawnych, do zabezpieczenia

niezb

ędnych środków rzeczowych i także wykonawczych. Pierwszą ustawę o klasyfikacji

zabytków przyj

ęto w 1837 r., dzięki czemu w 1904 r. zarejestrowanych i podlegających

ochronie było 4 tys. obiektów, w 1968 r. ponad 10 tys., a w 1980 r. ju

ż ponad 31 tys. Ciężar

utrzymania i renowacji obci

ążał po połowie państwo i właścicieli.

Bior

ąc pod uwagę powyższe, zdumienie budzić może fakt, że do 1959 r. Francja nie

miała Ministerstwa Kultury. Kultur

ą i publicznymi działaniami w tym względzie kierował

Sekretariat Sztuk Pi

ęknych podległy Ministerstwu Oświaty. Ministerstwo Kultury zostało

powołane za rz

ądów gen. de Gaulle’a, tekę ministra objął znany pisarz i intelektualista André

Malraux. Do tradycyjnej funkcji, jak

ą spełniało państwo wobec kultury, czyli ochrony

spu

ścizny narodowej, doszły nowe – mecenat i opieka nad twórczością artystyczną,

kształceniem, a tak

że szersze upowszechnianie wartości kultury francuskiej w społeczeństwie.

ństwo francuskie tego okresu to organizm oparty na coraz lepiej prosperującej gospodarce,

jednej z najwy

żej rozwiniętych w świecie, i w tych warunkach jego nowe zadania wobec

kultury były tego naturaln

ą konsekwencją.

W nast

ępnych okresach Ministerstwo Kultury przechodziło różne koleje losu. Raz

było likwidowane (za prezydenta Giscarda d’Estaing obni

żono jego rangę do zwykłego

Sekretariatu ds. Kultury), drugi raz reaktywowane i zł

ączone z innym resortem (w 1977 r.

z resortem ochrony

środowiska), by potem ulec przekształceniu w Ministerstwo Środowiska

i Ram

Życia. Wkrótce potem utworzono Ministerstwo Kultury i Komunikowania (czyli

środków masowego przekazu). Sensem tych zmian było założenie, że całościowa wizja

gospodarki nie mo

że dzisiaj istnieć bez uwzględnienia zarówno dóbr materialnych, jak

i niematerialnych, takich jak: kultura, przyroda,

środowisko, zdrowie. Stałym elementem

polityki stała si

ę demokratyzacja życia kulturalnego, dokonujące się udostępnianie

społecze

ństwu najlepszych dzieł ludzkości, zabezpieczenie powszechnego udziału Francuzów

obcowaniu

sztuk

ą i dziedzictwem kulturowym, uznanie i propagowanie

w społecze

ństwie zasady „być”, a nie „mieć”

123

Najwa

żniejszym i stałym czynnikiem francuskiej polityki kulturalnej jest ochrona

zabytków i warto

ści kulturalnych. Wyraża się to w rosnących wydatkach budżetowych na ten

cel, pa

ństwowym mecenacie, coraz pełniejszej inwentaryzacji zabytków oraz w ciągłej

obserwacji francuskiego

życia kulturalnego i prowadzeniu ogólnej statystyki kulturalnej.

Prowadzona jest decentralizacja zarz

ądzania kulturą i coraz więcej zadań, zwłaszcza

w zakresie ochrony dziedzictwa kulturowego, przechodzi do kompetencji struktur

samorz

ądowych. W działaniach na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego niezwykle

żnym wydarzeniem było ogłoszenie roku 1980 „Rokiem dziedzictwa narodowego”.

Chodziło o wytworzenie w społecze

ństwie francuskim świadomych postaw sprzyjających

ochronie dziedzictwa, pobudzanie ducha narodu w oparciu o warto

ści tego dziedzictwa,

a tak

że o stwarzanie naturalnych mechanizmów przekazu pokoleniowego w tym zakresie.

Spo

śród wartości tego dziedzictwa niektóre mają znaczenie szczególne. Należy do

nich ochrona j

ęzyka francuskiego. Motyw jest oczywisty. Chodzi o to, by język, który przez

blisko trzysta lat słu

żył za koiné europejskim dyplomatom, myślicielom, rewolucjonistom i po

prostu elitom, nie został zredukowany do statusu j

ęzyka prowincjonalnego. Ale obrona,

w warunkach wszechobecnego j

ęzyka angielskiego, rozrastającej się anglojęzycznej

infostrady, nie jest łatwa. J

ęzyka broni się więc ustawami, aktywnością francuskiej

dyplomacji kulturalnej, zakazami i nakazami, prób

ą tłumaczenia wszystkiego, łącznie

z terminami technicznymi z angielskiego na francuski. Ta obrona, jak podkre

ślają sami

Francuzi, ujawnia niekiedy najgorsze cechy ich charakteru: mieszanin

ę pretensjonalności,

niekoherencji, małostkowo

ści. Funkcją dbałości o czystość języka obarczono L’Academie

Française, a w 1966 r. powołano specjaln

ą komisję do spraw wynajdywania francuskich

odpowiedników wszelkich, zwykle angloj

ęzycznych, neologizmów. Według francuskiego

prawa wszystkie umowy z francuskimi firmami musz

ą być sporządzane w języku francuskim,

123

T. Tyrna, Polityka kulturalna Francji, Warszawa 1984, s. 12-13.

bez wzgl

ędu na koszty. Od 1994 r. i uchwalenia ustawy nazywanej ustawą Jacquesa Taubon,

ówczesnego ministra kultury, wszelkie ogłoszenia, informacje o produktach, instrukcje

życia, reklamy i znaki muszą być przetłumaczone na francuski. Rząd francuski i pięć

niezale

żnych organizacji wyszukuje tych, którzy łamią ustawę i skazuje ich na wysokie

grzywny. Od 1 stycznia 1996 r. stacje radiowe zobowi

ązane są do nadawania co najmniej

40% muzyki francuskiej w cało

ści nadawanych programów, a w telewizji 60% nadawanych

filmów musi pochodzi

ć z Europy, w tym 40% z Francji.

Niezła jest według ocen samych Francuzów sytuacja w zakresie ksi

ążki. Francuskie

ksi

ążki są powszechnie tłumaczone na całym świecie, a to, co hamuje ich rozpowszechnianie,

zwi

ązane jest z fatalną dystrybucją we francuskich wydawnictwach. Nieciekawa jest sytuacja

w zakresie filmu. Na około 1330 filmów pokazywanych rocznie w telewizji francuskiej przed

wydaniem ustawy Toubona, tylko 9% stanowiły filmy europejskie. Po uchwaleniu ustawy

sytuacja poprawiła si

ę, ale nie osiągnęła zalecanych proporcji. Stacje telewizyjne wolą często

płaci

ć kary, niż ograniczać emisję amerykańskich filmów. Wiedzą dobrze, że masowy

konsument, czy to we Francji, czy w Polsce, ogl

ądając amerykańskie filmy komercyjne, nie

śli o patriotyzmie i nie ma rozterek, właściwych niektórym intelektualistom, że karmi się

go papk

ą kosmopolityczną.

Ale mimo wielu trudno

ści (i wątpliwości) państwo nie powinno pozostawać bierne

wobec tego typu zjawisk. Mi

ędzy dwiema skrajnymi postawami: zamknięcia się w okowach

tradycji (w swoistym skansenie) i surowej reglamentacji oraz, z drugiej strony,

bezkrytycznego zaakceptowania istnienia rynku, którym rz

ądzi pieniądz, reklama i gusta

publiczno

ści, istnieje jeszcze trzecie wyjście. Jest nim potrzeba aktywnej polityki kulturalnej,

zorientowanej zarówno na upowszechnianie kultury, wspierania twórców, jak i ochron

ę tego,

co specyficzne, niepowtarzalne i co stanowi istot

ę tożsamości. Taka, z większym czy

mniejszym powodzeniem, stara si

ę być francuska polityka kulturalna. Dominują w niej

tradycyjne aspekty ochrony dziedzictwa kulturowego i bezpiecze

ństwa kulturowego, ale

spełnia

równie

inne

żne

funkcje

upowszechniania

dorobku

kulturowego

w społecze

ństwie, wspierania twórców kultury, promocji Francji w świecie. Elementami tej

polityki s

ą także: restrykcyjne ustawodawstwo, daleko idąca ochrona języka francuskiego,

system kar i restrykcji administracyjnych. Nie chroni to jednak Francji przed problemami

i nieuniknionymi konfliktami społecznymi, politycznymi, religijnymi, których podło

żem jest

tak charakterystyczna dla Francji wielokulturowo

ść i zderzenie kultur. Z tym jednak Francja

radziła sobie w przeszło

ści doskonale. Prędzej czy później wszystko, co pochodziło

z zewn

ątrz, zatapiało się w tyglu francuskiej uniwersalności. Dziś wyzwanie jest jednak inne.

Dzi

ś kultura przestaje być kojarzona z takimi pojęciami, jak: wysiłek twórczy, kreatywność,

artyzm, a kanony warto

ści relatywizują się zastępowane pieniądzem i reklamą. Mimo całego

systemu

ochrony

kulturze

francuskiej

grozi

ęc bezrefleksyjna internalizacja,

niebezpiecze

ństwo stania się kulturą wtórną. Zagrożenie to nie jest jednak wiązane w Paryżu

z integracj

ą europejską, jednoznacznie wskazuje się na masową kulturę amerykańską.

Zjednoczona Europa jest pojmowana nad Sekwan

ą raczej jako ważny czynnik mogący

zrównowa

żyć różne wpływy amerykańskie: polityczne, militarne, ale i kulturowe.

ZAKO

ŃCZENIE

Świat po rozpadzie komunizmu i zakończeniu zimnej wojny jest na pewno

bezpieczniejszy pod wzgl

ędem militarnym. Odsunięte zostało grożące globalną zagładą

niebezpiecze

ństwo nuklearnej konfrontacji. Świat jest jednak nadal na tyle zróżnicowany

politycznie, ekonomicznie, cywilizacyjnie i kulturowo,

że konflikty będą trwały jeszcze

długo, jak pokazały to wydarzenia 11 wrze

śnia 2001 r. Fragmentacja świata jako skutek tych

zró

żnicowań pozostawać będzie w dialektycznym stosunku do integrującej globalizacji życia

ędzynarodowego.

Coraz wi

ększa łatwość kontaktów, masowa komunikacja, internet prowadzą do

spotka

ń i zderzeń kulturowych, a szoku kulturowego doznać można nawet na odległość, bez

bezpo

średniego kontaktu. Kanałami tymi napływają bowiem produkty kultury

konsumpcyjnej, skomercjalizowanej i niezale

żnie od tego, czy są one amerykańskiego, czy

ponadnarodowego pochodzenia kształtuj

ą kosmopolityczną kulturę i styl życia. Choć jest ona

uboga w warstwie intelektualnej i pozornie nie zagra

ża kulturze wysokiej, coraz częściej rodzi

jednak pytania i obawy o negatywny wpływ na to

żsamość kulturową państw. Również

regionalizm prowadz

ący jak w przypadku Unii Europejskiej do integracji politycznej,

gospodarczej, a tak

że kulturalnej wywołuje obawy o skutki dla tożsamości narodowej państw

członkowskich. Do niebezpiecze

ństw dotyczących kultury symbolicznej dochodzą niepokoje

o stan dóbr kultury materialnej zagro

żony ciągle przez konflikty zbrojne (Irak, Afganistan,

Bliski Wschód), a tak

że przez grabieże, kradzieże, przemyt i zniszczenia.

Bezpiecze

ństwo kulturowe związane z obawami o zachowanie tożsamości kulturowej

staje si

ę powoli odrębną kategorią bezpieczeństwa narodowego (i międzynarodowego)

i wprowadzane jest do doktryny strategicznej i polityki kulturalnej (tak

że obronnej) państw.

Cho

ć nadal w oficjalnym nazewnictwie dominuje terminologia tradycyjna, to termin

„bezpiecze

ństwo kulturowe” przebija się coraz częściej jako skutek refleksji nad warunkami

ochrony narodowej dziedzictwa kulturalnego w ich cało

ściowym ujęciu. Staje się to

przedmiotem współpracy i mi

ędzynarodowej koordynacji prowadzonej w ramach ONZ,

UNESCO i UE. Wnioski i decyzje podejmowane s

ą również na szczeblach narodowych,

o czym

świadczą przykłady Francji, państw członkowskich Unii Europejskiej, a także Stanów

Zjednoczonych.

Problem jednak nie jest prosty, bo otwarto

ść była cechą dominującą i warunkującą

rozwój kultury przez wieki, a nawet tysi

ąclecia (choć zdarzały się i tendencje przeciwne, np.

Chiny, Japonia). W wyniku spotka

ń kultur powstawały wzbogacone ich odmiany, wielkie

dzieła architektury, sztuki, malarstwa i dzieła literackie. Dotyczy to wszystkich tzw. kultur

narodowych, nawet tych, które – jak francuska – pretenduj

ą (czy pretendowały) do miana

kultury

uniwersalnej.

Ró

żnica jest jednak taka, że dzisiaj dzięki możliwościom

audiowizualnym i satelitarnym przekazom dociera do nas masowa kultura, której kanonem

nie jest artyzm i wysiłek twórczy, lecz pieni

ądz i reklama, zawężające wybór do komercyjnie

promowanych warto

ści. Trzeba więc wielkiej wyobraźni, dużej dozy samokontroli oraz

ądrych ustaw i mądrej polityki, by z tego napływu internalizować to, co wartościowe lub

cho

ćby strawne, a odpowiednimi instrumentami powstrzymywać (lub odrzucać) to, co

destruktywne. Trzeba wi

ęc skutecznego systemu bezpieczeństwa kulturowego.

Polska nie jest enklaw

ą czy też odizolowaną od innych cywilizacji wyspą. Polska

kultura zawsze była otwarta na spotkania i kontakty z innymi kulturami, z wyj

ątkiem

momentów, gdy byt narodowy był zagro

żony. Bez tych zderzeń i przemieszania nie byłoby

bogactwa polskiej kultury. Widzimy to na co dzie

ń, zwłaszcza wtedy, gdy prowadzimy

cudzoziemców do panteonów narodowych: na Wawel, do Zamku Królewskiego w Warszawie

czy Pałacu na Wodzie w Łazienkach. Có

ż tam jest rdzennie polskiego? – można by zapytać.

Materiały budowlane, a i to nie zawsze. Na pewno teren. A jednak to s

ą dobra kultury

polskiej, zabytki stanowi

ące niezwykle ważną część dziedzictwa kulturowego. A inwokacja

w Panu Tadeuszu i słowa: Litwo, Ojczyzno Moja? Formalnie obca dzi

ś ziemia potraktowana

jako sacrum narodowe.

Dlatego nie jest łatwo mówi

ć o zagrożeniach kulturowych płynących ze zderzeń kultur

czy te

ż z napływu masowych wytwórców kultury ze świata. Ale trzeba to robić, skoro robią

to kraje wi

ększe i znacznie potężniejsze, które traktują jednocześnie współpracę

ędzynarodową (np. integrację europejską) jako szansę dla skuteczniejszej ochrony swojej

żsamości, jak na przykład Francja. Trzeba to robić również dlatego, że kultura polska nie

jest ju

ż kulturą tradycyjną (religijną), nie zaczęła być w pełni kulturą liberalnej wolności,

a ju

ż staje się kulturą konsumpcyjną pod wpływem niepohamowanego napływu wytworów

kultury masowej. Transformacja i modernizacja oznaczały nagły zwrot ku Zachodowi,

poddanie si

ę wpływom zwłaszcza amerykańskim. Wolny rynek, totalne otwarcie, potęga

pieni

ądza, reklam amerykańskich i międzynarodowych koncernów zepchnęły polską kulturę

na ubocze. Daje si

ę odczuć kryzys polskiego filmu (mimo Oskarów), plakatu, oryginalnych

form telewizyjnych, mniej mówi si

ę o polskiej muzyce. Dają się odczuć objawy pewnej

degradacji polskiej kultury, mimo dwóch Nagród Nobla dla polskich poetów. Słabnie etos

przyszło

ści, a nowe wartości, poza odruchem konsumpcji, jeszcze się nie wyrobiły. Trudna

sytuacja ekonomiczna i społeczna fatalnie odcisn

ęła się na czytelnictwie i dostępie do książki.

I cho

ć także w kulturze (a raczej w zarządzaniu nią) dają się odczuć pozytywne skutki

budowania społecze

ństwa obywatelskiego, to swoisty odruch społeczny, rodzaj imperatywu

moralnego maj

ącego na celu ochronę dóbr kultury i dziedzictwa narodowego chyba się

jeszcze w Polsce nie wytworzył.

W zakresie kultury symbolicznej konieczne jest nie tylko wi

ększe wsparcie dla

twórców, ale i wi

ększy krytycyzm i selekcja produktów napływowych, a w zakresie dóbr

kultury materialnej skuteczniejsza ich ochrona i zabezpieczenie. Nie chodzi przy tym

o wprowadzenie cenzury czy polityki interwencji w kulturze. Chodzi o m

ądrą politykę

samoregulacji i refleksji sprzyjaj

ącą kreacji, a nie odtwarzaniu i imitacji obcych wzorów.

Polski system bezpiecze

ństwa kulturowego, który niewątpliwie istnieje, ale który rzadko tak

jest nazywany, nie jest najskuteczniejszy. Jego efektywno

ść w pewnych aspektach może

wzrosn

ąć po wstąpieniu Polski do Unii Europejskiej, co nie oznacza, że krytycy integracji

przestrzegaj

ący przed zagrożeniami tożsamości kulturowej nie mogą mieć w niektórych

przypadkach racji.

BIBLIOGRAFIA

• Druki zwarte

1. Balcerowicz B., Pokój i nie-pokój, Warszawa 2001.

2. Barber B.R., D

żihad kontra McŚwiat, Warszawa 2000.

3. Białek W., Ochrona dóbr kultury w czasie zagro

żenia bezpieczeństwa państwa i wojny,

Warszawa 1996.

4. Bobrow D.B., Hali

żak E., Zięba R. (red.), Bezpieczeństwo narodowe i międzynarodowe

u schyłku XX wieku, Warszawa 1997.

5. Dawidczyk A., Nowe wyzwania, zagro

żenia i szanse dla bezpieczeństwa Polski u progu

XXI wieku, Warszawa 2001.

6. D

ębski S., Górka-Winter B. (red.), Kryteria bezpieczeństwa międzynarodowego państwa,

Warszawa 2003.

7. Domenach J.-M., Europa: wyzwanie dla kultury, Warszawa 1992.

8. Fijałkowska B.,

Żukowski A., Unifikacja i zróżnicowanie się współczesnej Europy,

Warszawa 2002.

9. Frei D., Sicherheit. Grundfragen der Weltpolitik, Stuttgart: Verlag W. Hohlhammer 1977.

10. Golka M., Kultura jako system, Pozna

ń 1992.

11. Golko M., Cywilizacja. Europa. Globalizacja, Pozna

ń 1999.

12. Hali

żak E., Kuźniar R. (red.), Stosunki międzynarodowe, Warszawa 2000.

13. Huntington S.P., Zderzenie cywilizacji i nowy kształt ładu

światowego, Warszawa 1997.

14. Ilczuk D., Cultural Citizenship. Civil Society and Cultural Policy in Europe,

Boekmanstudies / CIRCLE, Amsterdam 2001.

15. Ilczuk D., Polityka kulturalna w społecze

ństwie obywatelskim, Kraków 2002.

16. Jenkes C., Kultura, Pozna

ń 1999.

17. Kitler W., Obrona narodowa III RP, „Zeszyty Naukowe AON”, Warszawa 2002.

18. Kłoskowska A. (red.), Encyklopedia kultury polskiej XX wieku, Wrocław 1991.

19. Kłoskowska A. (red.), Oblicza polsko

ści, Warszawa 1990.

20. Kłoskowska A., Kultura masowa, Warszawa 1983.

21. Kossak J., Podstawy polityki kulturalnej PZPR, Warszawa 1977.

22. Kostyrko T., Czerwi

ński M. (red.), Kultura polska w dekadzie przemian, Warszawa.

23. Kozyr-Kowalski S., Socjologia, społecze

ństwo obywatelskie i państwo, Poznań 2000.

24. Kronika Emigracji Polskiej, Pary

ż 1937.

25. Krzysztofek K., Szczepa

ński M.S., Ziemilski A., Kultura a modernizacja społeczna,

Warszawa 1993.

26. Ku

źniar R. (red.), Polska polityka bezpieczeństwa 1989-2000, Warszawa 2001.

27. Lewandowski Cz., Mi

ędzynarodowe stosunki kulturalne. Wybór dokumentów i literatury,

Wrocław 2001.

28. Lizak W.,

Śliwka E., Haliżak E., Łukaszuk L., Problemy społeczno-religijne świata na

progu trzeciego tysi

ąclecia, Warszawa – Krynica Morska 2002.

29. Łukaszuk L,

Śmiałek W., Drewniacki D. (red.), Międzynarodowe konflikty zbrojne

a ustalenia haskie konwencji o ochronie dóbr kultury, Warszawa 1997.

30. Mastyka M., Bezpiecze

ństwo kulturowe Polski w warunkach globalizacji procesów

społecznych, Warszawa 2003.

31. Mazurkiewicz P. , Europeizacja Europy, Warszawa 2001.

32. Pawlikowski J.G., Natura a kultura, Lwów 1913.

33. Pawelska-Skrzypek G., Polityka kulturalna polskich samorz

ądów, Kraków 2003.

34. Pruszy

ński J., Dziedzictwo kultury polskiej, Kraków 2001.

35. Pruszy

ński J., Ochrona zabytków w Polsce, Warszawa 1989.

36. Przewłocki

J.,

Szczepa

ński W.J. (red.), Ideologia a współczesne stosunki

ędzynarodowe, Katowice 1981.

37. Ritzer G., Mcdonaldyzacja społecze

ństwa, Warszawa 1999.

38. Rybi

ński R. (red.), Kultura polska w zintegrowanej Europie – szanse czy zagrożenia?,

Toru

ń 2003.

39. Sałaci

ński K., Bezpieczeństwo dóbr kultury. Nowe idee i technologie, Warszawa 2001.

40. Szacki J., Historia my

śli socjologicznej, Warszawa 1983.

41. Toffler A., Trzecia fala, Warszawa 1997.

42. Tourain A., Can we live together? Equality and Difference, Polity Press, Cambridge 2000.

43. Tunstall J. , The Media are American: Anglo-American Media in the World, London

1977.

44. Tyrna T., Polityka kulturalna Francji, Warszawa 1984.

45. Ujazdowski K.M., Kultura. Racja stanu. Program działania Ministerstwa Kultury

i Dziedzictwa Narodowego, Warszawa 2000.

46. Wells A., Picture – tube Imperialism? The impact of US. Television on Latin America,

Orbis Books, Maryland, New York 1972.

47. White L.A., The Science of Culture. A Study of Man and Civilization, New York 1949.

48. Wizimirska B. (red.), Rocznik polskiej polityki zagranicznej 1998, Warszawa 1998.

49. Wolton D., Naissance de l’Europe democratique. La dernière utopie, Flamarion 1993.

50. Zdanowski J. (red.), Kultury pozaeuropejskie i globalizacja, Warszawa 2000.

51. Ziemilski A. , Mechanizmy społeczne „przekazu wiedzy” i ich funkcja w relacjach

ędzynarodowych, „Problemy kultury współczesnej”, Warszawa 1976.

52. Zi

ęba R., Instytucjonalizacja bezpieczeństwa europejskiego, Warszawa 1999.

53.

Życiński J., Europejska wspólnota ducha. Zjednoczona Europa w nauczaniu Jana

Pawła II, Warszawa 1998.

• Artykuły

1. Bauman Z., Kryzys pa

ństwa narodowego we współczesnej Europie, „Przegląd Zachodni”,

nr 4, 1994.

2. Bednarek S. , Łukasiewicz K. (red.), Wiedza o kulturze polskiej u progu XXI w. Materiały

konferencji przedkongresowej, Wrocław, 8-10 czerwca 2000, Wrocław 2000.

3. Białek W., Białek-Guillemette A., Instytucje ochrony dóbr kultury w Polsce zajmuj

ące się

organizacj

ą ich zabezpieczenia przed zagrożeniami okresu wojny i pokoju, „Ochrona

i Konserwacja Zabytków”, nr 5, Warszawa 1997.

4. Bie

ńkowska E., Dziedzictwo i duma (przykład Francji), „Znak”, nr 5(576), 2003.

5. Chełmi

ńska M., Rola UNESCO w kształtowaniu norm polityki kulturalnej, „Kultura

i Społecze

ństwo”, nr 3, 1983.

6. Czaja J., Europa warto

ści – pytania o tożsamość Unii Europejskiej, „Przegląd

Europejski”, nr 2(3)2001.

7. Galtung J., Paper presented on the International Conference: „Integration Cultural Shock

of Small and Medium Size upon Joining the UE”, Bratislava, 10-11 September 1999.

8. Haigh A., Co to jest dyplomacja kulturalna, [w:] Mi

ędzynarodowe stosunki kulturalne,

pod red. C. Lewandowskiego, Wrocław 2001.

9. Jakubowicz K.,

Środki masowego przekazu a zależność kulturowa, „Przekazy i opinie”,

X-XII.1978.

10. Jemioło T., Bezpiecze

ństwo kulturowe w warunkach globalizacji procesów społecznych,

[w:]

Kultura

narodowa

kształtowaniu

świadomości obronnej społeczeństwa

i bezpiecze

ństwa państwa, „Zeszyt Problemowy TWO”, 3/25/2001.

11. Kołakowski L., Cywilizacja na ławie oskar

żonych, Warszawa 1990.

12. Kołakowski L., O to

żsamości zbiorowej, [w:] Tożsamość w czasach zmiany, „Rozmowy

w Castel Gandolfo”, Kraków 1995.

13. Krzysztofek K., Ewolucja zało

żeń i programów polityki kulturalnej w Polsce w latach

dziewi

ęćdziesiątych, [w:] Kostyrko T., Czerwiński M. (red.), Kultura polska w dekadzie

przemian, Warszawa.

14. Krzysztofek K., Polityka kulturalna w mi

ędzynarodowych raportach o kulturze, [w:]

Mazurek-Łopaci

ński K. (red.), Problemy zarządzania sferą kultury i turystyki, Warszawa

– Wrocław 1999.

15. Krzysztofek K.,Ziemilski A., Czynnik kulturowy w procesie modernizacji społecznej:

Casus Polski na tle do

świadczeń międzynarodowych, [w:] Krzysztofek K., Szczepański

M.S., Ziemilski A., Kultura a modernizacja społeczna, Warszawa 1993.

16. Kubiak

H.,

żsamość kultury i integracja europejska, [w:] Kultura polska

w zintegrowanej Europie – szanse czy zagro

żenia?, pod red. R. Rybińskiego, Toruń 2003.

17. Łepkowski T., Historyczne kryteria polsko

ści, [w:] Kłoskowska A. (red.), Oblicza

polsko

ści, Warszawa 1990.

18. Malinowski B., Narodowa teoria kultury, [w:] Szkice z teorii kultury, Warszawa 1958.

19. Michałowska G., Bezpiecze

ństwo kulturowe w warunkach globalizacji procesów

społecznych, [w:] Bezpiecze

ństwo narodowe i międzynarodowe u schyłku XX wieku, pod

red. D.B. Bobrowa, E. Hali

żaka i R. Zięby, Warszawa 1997.

20. Michałowska G., Kultura jako przedmiot współpracy mi

ędzynarodowej, [w:] Problemy

społeczno-religijne

świata na progu trzeciego tysiąclecia, W. Lizak, E. Śliwka,

E. Hali

żak, L. Łukaszuk, Warszawa – Krynica Morska 2002.

21. Michałowska G., Kulturowe wymiary współzale

żności, [w:] Polska w środowisku

ędzynarodowym, pod red. E. Haliżaka i M. Tobora, Warszawa 1993.

22. Michałowska G., Polska w Organizacji Narodów Zjednoczonych do spraw O

światy,

Nauki i Kultury, [w:] Polska w organizacjach mi

ędzynarodowych, pod red. S. Parzymiesa

i I. Popiuk-Rysi

ńskiej, Warszawa 1998r.

23. Michałowska G., Stosunki mi

ędzyspołeczne, [w:] Stosunki międzynarodowe, pod red.

E. Hali

żaka i R. Kuźniara, Warszawa 2000.

24. Nowak J.M., Kultura, o

świata, informacja a bezpieczeństwo i współpraca w Europie,

„Sprawy Mi

ędzynarodowe”, 1975.

25. Paradowski J., Globalizacja w

świetle teorii dominant kulturowych, [w:] Kultury

pozaeuropejskie i globalizacja, pod red. J. Zdanowskiego, Warszawa 2000.

26. Prott L.V., „Ochrona i konserwacja zabytków”, nr 4, Warszawa 1997.

27. Purchla J., Kultura a transformacja Polski, „Rocznik Mi

ędzynarodowego Centrum

Kultury”, nr 10, Kraków 2001.

28. Sienkiewicz P., Bezpiecze

ństwo informacyjne w erze globalizacji, „Zeszyty Naukowe

AON”, nr 3-4, AON, Warszawa 2002.

29. Słupek

L.,

Polityka

audiowizualna

Unii

Europejskiej

wobec

nowych

wyzwa

technologicznych, [w:] Unifikacja i ró

żnicowanie się współczesnej Europy, pod red.

B. Fijałkowskiej i A.

Żukowskiego, Warszawa 2002.

30. Szpoci

ński A., O polskiej tożsamości narodowej w perspektywie wejścia do Unii

Europejskiej, [w:] Rocznik polskiej polityki zagranicznej 1998.

31. Tunstall J., Czy imperializm w dziedzinie komunikowania masowego?, „Przekazy

i Opinie”, X-XII 1978.

32. Veltmeyer H.C., A Central Issue in Dependency Theory, “The Canadian Review of

Sociology and Anthropology”, August 1989.

33. Wojciechowski J.S., Jakiej wiedzy o kulturze wymaga dzi

ś polityka kulturalna?, [w:]

Wiedza o kulturze polskiej u progu XX wieku. Materiały z konferencji przedkongresowej,

Wrocław 8-10 czerwca 2000, Wrocław 2000.

• Dokumenty

1. General Report on World Conference on Cultural Policies, Mexico 26 June – 6 August 1982.

2. Polityka kulturalna pa

ństwa. Założenia, MKiSz, Warszawa, 10 sierpnia 1993.

3. Rapport finde du Conférence intergouvernementall sur les aspects institutionnels,

administratifs et financiers des politiques culturellas, Venica 24.08-2.09.1970.

4. Règlament (CEE), No 3911/92 du Couseil, J.Of.CE, nr L, 395.

• Encyklopedie

1. Encyklopedia popularna, PWN, 1982.

2. Encyklopedia powszechna, PWN, 1974, t. 2.

3. Encyklopedia, PWN, Warszawa 2001.

• Adresy internetowe

1. CBOS. Badanie Aktualne problemy i wydarzenia, 10-13.11.2000 r. www.cbos.pl/.

2. CBOS. Badanie Omnibus. www.cbos.pl/.

3. www.globalpolicy.org/globaliz/cultural/2002/09intercultural.html.

4. www.toda.org/conferences/berlin/papers/tehranian.html.

Wykaz aktów prawnych zwi

ązanych z ochroną dóbr kultury materialnej

w prawie mi

ędzynarodowym i polskim

1. PRAWO MI

ĘDZYNARODOWE

1. Ochrona zabytków i dzieł sztuki uregulowana normami mi

ędzynarodowego prawa

wojennego poprzedzaj

ącymi przyjęcie konwencji z 1954 r.:

1) Konwencja dotycz

ąca praw i zwyczajów wojny lądowej (IV Konwencja Haska,

podpisana 18.10.1907 r.), DzU z 1927 r., nr 21, poz. 161;

2) Konwencja o bombardowaniu przez siły morskie w czasie wojny (IX Konwencja

Haska, podpisana 18.10.1907 r.), DzU z 1936 r., nr 6, poz. 66;

3) Traktat

ochronie

instytucji

artystycznych

naukowych

oraz

zabytków

historycznych, Waszyngton 1935 r. (Pakt Roerieha);

4) Porozumienie w sprawie

ścigania i karania głównych przestępców wojennych Osi

Europejskiej, DzU z 1947 r. nr 63, pó

ź. 367.

2. Ochrona dóbr kultury okre

ślona w konwencji podpisanej w Hadze 14.05.1954 r. (DzU

z 1957 r., nr 46, poz. 212 - zał

ącznik):

1) Konwencja o ochronie dóbr kulturalnych w razie konfliktu zbrojnego;

2) Regulamin wykonawczy;

3) Protokół;

4) Rezolucje.

3. Zobowi

ązania traktatowe wzmacniające lub poszerzające ochronę dóbr kultury:

1) Konwencja dotycz

ąca środków zmierzających do zakazu i zapobiegania nielegalnemu

przywozowi, wywozowi i przenoszeniu własno

ści dóbr kultury, Paryż 1970 r., DzU

z 1974 r., nr 20, poz. 106;

2) Konwencja z 16.10.1972 r. w sprawie ochrony

światowego dziedzictwa kulturalnego

i naturalnego, DzU z 1976 r., nr 32, poz. 190;

Protokół dodatkowy do konwencji genewskich z 12.08.1949 r. dotycz

ących ochrony ofiar

ędzynarodowych konfliktów zbrojnych (I Protokół) – DzU z 1992 r. nr 41, poz. 175 –

zał

ącznik;

Protokół dodatkowy do konwencji genewskich z 12.08.1949 r. dotycz

ących ochrony ofiar

ędzynarodowych konfliktów zbrojnych (II Protokół) – DzU z 1992 r., nr 41, poz. 175 –

zał

ącznik.

100

2. PRAWO POLSKIE

1. Ustawy:

1) Ustawa z dnia 15.02.1962 r. o ochronie dóbr kultury (DzU z 1962 r., nr 10, poz. 48

z pó

ź. zm.);

2) Ustawa z dnia 21.11.1967 r. o powszechnym obowi

ązku obrony RP (tekst jednolity

DzU z1992 r., nr 4, poz. 16 z pó

ź. zm.);

3) Ustawa z dnia 21.11.1986 r. o muzeach (DzU z 1997 r., nr 5, poz. 24);

4) Ustawa z dnia 06.06.1997 r. kodeks karny (DzU z 1997 r., nr 88, poz. 553);

5) Ustawa z dnia 27.06.1997 r. o bibliotekach (DzU z 1997 r., nr 85, poz. 539);

6) Ustawa z dnia 22.08.1997 r. o ochronie osób i mienia (DzU z 1997 r., nr 114);

7) Ustawa z dnia 7.10.1999 r. o j

ęzyku polskim (DzU z 1999 r.).

2. Zarz

ądzenia Ministra Kultury i Sztuki (Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego):

1) Zarz

ądzenie MKiS oraz Spraw Zagranicznych z dnia 29.06.1978 r. w sprawie zasad

i organizacji ochrony dóbr kultury znajduj

ących się poza granicami kraju na wypadek

konfliktu zbrojnego (nie ogłoszone);

2) Zarz

ądzenie MKiS z dnia 22.09.1990 r. w sprawie powołania Państwowej Służby

Ochrony Zabytków i okre

ślenia jej struktury (M.P., nr 35, poz. 285);

3) Zarz

ądzenie MKiS Nr 23 z dnia 25.04.1995 r. w sprawie ochrony dóbr kultury na

wypadek zagro

żenia bezpieczeństwa państwa i konfliktu zbrojnego (Dz.Urz. MKiS nr

4, poz. 14).

3. Inne akty:

1) Uchwała Rady Ministrów Nr 54/96 z dnia 14.05.1996 r. w sprawie powołania

Polskiego Komitetu Doradczego do spraw ochrony dóbr kultury w razie konfliktu

zbrojnego (Dz.Roz. MON z 1996 r., poz. 182);

2) Uzgodnienia w sprawie zasad organizacji ochrony sakralnych i ko

ścielnych dóbr

kultury na wypadek zagro

żenia bezpieczeństwa państwa (Dz.Urz. KOK z 1986 r.,

nr 7, poz. 63);

3) Konkordat mi

ędzy Stolicą Apostolską a RP podpisany w Warszawie dnia

28.07.1993 r. (DzU z 1998 r., nr 51, poz. 318).

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Bezpieczeństwo kulturowe RP, Teoria Bezpieczenstwa
Bezpieczeństo kulturowe RP prof dr hab Jan Czaja
Zagrożenia dla bezpieczeństwa kulturowego RP
G. Tokarz - Bezpieczeństwo kulturowe III RP, przegląd zagrożeń
G Tokarz Bezpieczeństwo kulturowe III RP przegląd zagrożeń
AON Bezpieczenstwo wewnetrzne RP id
Bezpieczeństwo kulturowe Jugosławia
Bezpieczeństwo Militarne RP, wyd AON
Balcerowicz BEZPIECZEŃSTWO POLIT RP
Bezpieczeństwo ekologiczne RP
Bezpieczeństwo kulturowe, Kobiety na bałkanach
Bezpieczeństwo kulturowe Współczesne rozumienie interesu narodowego, Teoria Bezpieczenstwa
24 Bezpieczeństwo wewnętrzne RP w ujęciu systemowym
Teorie Kultury i polityka kulturalna RP
BEZPIECZEŃSTWO MILITARNE RP
Organy kierowania bezpieczeństwem miltarnym RP, Dokumenty - Bezpieczeństwo Narodowe
Ziętek A Bezpieczeństwo kulturowe w Europie
ZUMS BN Bezpieczeństwo społeczne RP, Bezpieczeństwo

więcej podobnych podstron