1
Ć
wiczenie 5. Określenie właściwości fizyko-chemicznych gleb oraz określenie
wpływu wybranego skażenia gleby na rośliny wyższe
1.
Wprowadzenie
Gleba jest powierzchniową powłoką litosfery, składającą się z luźnych cząstek
mineralnych i organicznych, powietrza i wilgoci. Zachodzą w niej przemiany materii
mineralnej w organiczną i odwrotnie pod wpływem żyjących w niej i na niej organizmów
roślinnych i zwierzęcych. Jest głównym czynnikiem warunkującym produkcję żywności i
ogniwem w przyrodniczym obiegu pierwiastków chemicznych. Struktura heterogeniczna
gleby sprawia, iż w tym środowisku mogą przebiegać równocześnie przeciwstawne procesy
biologiczne, np.: tlenowe, beztlenowe, syntezy, rozkładu, utleniania i redukcji. Glebę można
uznać za układ ożywiony, w którym organizmy dzięki zdolnościom adaptacyjnym maja
istotny wpływ na utrzymanie homeostazy, równowagi biologicznej (stabilności i
integralności układu), przeciwdziałaniu zmianom środowiska mogących zakłócić te
równowagę. W tym przypadku maja wpływ na utrzymaniu na określonym poziomie takich
wskaźników jak zawartość humusu, przyswajalnych form związków mineralnych, odczynu
pojemności
wodnej,
jak
również
naprawianiu
uszkodzeń
spowodowanych
zanieczyszczeniami.
Degradacja gleb to wszelkie zmiany pogarszające jej aktywność biologiczną oraz
właściwości fizyczne i chemiczne, zmiany obniżające produktywność, obniżenia lub utraty
wartości użytkowych. Może ona następować w wyniku dziania naturalnych czynników
przyrodniczych (np. długotrwała susza, procesy erozji wodnej i eolicznej, osuwiska) lub
niewłaściwej działalności człowieka (wyjałowienie ze składników pokarmowych i
próchniczych, zakwaszenie, zasolenie gleb w wyniku intensyfikacji produkcji rolnej).
Szczególnie w ostatnich latach mamy do czynienia z bezpośrednią przyczyną pogarszania się
walorów użytkowych gleb po przez emisja zanieczyszczeń.
Ź
ródłami zanieczyszczeń gleb są
przede wszystkim zakłady przemysłowe, energetyka, komunikacja, oraz niewłaściwa
działalność rolnicza. Powoduje to
skażenie gleb miedzy innymi metalami ciężkimi
,
ś
rodkami
ochrony
roślin
(pestycydami)
oraz
substancjami
ropopochodnymi
w
tym
wielopierścieniowymi węglowodorami aromatycznymi (WWA).
Metody biotechnologiczne oczyszczania gruntów są jednymi z najbardziej
przyjaznych dla środowiska przyrodniczego, gdyż wykorzystuje się w nich procesy
samoistnie zachodzące w tych ekosystemach. Technologie te, opierają się na zastosowaniu
zarówno roślin, jak również mikroorganizmów glebowych w celu katalizowania degradacji
lub transformacji zanieczyszczeń w formy mniej szkodliwe. Jednakże zastosowanie
określonych metod remediacji gruntów w zależności od stopnia zanieczyszczenia oraz od
przewidywanego sposobu wykorzystania terenu, wymaga optymalizacji procesów.
Preferowanym sposobem bioregeneracji gruntów jest stworzenie najkorzystniejszych
warunków rozwoju dla rodzimej (autochtonicznej) biocenozy.
Zasadnicze procesy wchodzące w skład technologii bioremediacji to:
i)·bioremediacja podstawowa polega na monitoringu naturalnego procesu biodegradacji, z
udziałem naturalnej biocenozy skażonego gruntu bez żadnej dodatkowej interwencji.
2
ii) gdy tempo naturalnego procesu usuwania zanieczyszczeń jest niewystarczające, zazwyczaj
stosuje się stymulację rodzimej biocenozy w celu przyspieszenia tego procesu
(biostymulacje). Proces polega na poprawie warunków tlenowych, termicznych, ilości
pożywek (np. substancji biogennych N i P), korekcie odczynu oczyszczanej gleby.
iii) gdy rodzima populacja, na skażonym terenie, nie wykazuje pożądanej aktywności w
kierunku biodegradacji zanieczyszczeń, stosuje się tzw. bioaugmentację. Metoda polega na
wprowadzeniu
dodatkowych
mikroorganizmów
(biopreparatów)
specjalnie
wyselekcjonowanych pod katem zdolności do biodegradacji zanieczyszczeń.
Prowadzi się również badania nad wykorzystaniem fitoremediacji. Technologia ma
szczególne zastosowanie w przypadku oczyszczania gleb skażonych metalami ciężkimi
(miedzi, nikiel, cynk, ołów i kadm). Wykorzystujecie zdolności niektórych gatunków roślin
do gromadzenia nawet 1–2% metali w tkankach (hiperakumulatory), na przykład tobołki
(Thlaspi sp.) czy Arabidopsis halleri (Brassicaceae).
Szczególnie ważne jest przeprowadzenie wstępnych testów laboratoryjnych, których
wyniki będą podstawą do podejmowania dalszych decyzji co do szczegółowych rozwiązań
bioremediacji. Do strategicznych parametrów procesu należy zdolnością sorpcyjną gleby,
porowatość gruntu, odczyn, , potencjał red-ox, wilgotność, stężenie substancji odżywczych
oraz obecność substancji toksycznych.
Wilgotność (zawartość wody w glebie) należy do podstawowych czynników
decydujących zarówno o rozwoju mikroflory glebowej, jak i o sorpcji/desorpcji
zanieczyszczeń, ich biodostępnosci. Zawartość wody w glebie nie jest równoznaczna z jej
dostępnością. O dostępności wody decydują siły jej wiązania w roztworze glebowym.
Odczyn gleb jest istotnym czynnikiem decydującym o wielu biologicznych i
fizykochemicznych procesach zachodzących w glebach. Wywiera duży wpływ na rozwój i
zasiedlenie gleb przez mikroorganizmy, zdolności sorpcyjne gleby, przyswajalność
składników pokarmowych, biodostępność i fitotoksyczność metali ciężkich, rozwój roślin.
Odczyn definiuje się jako ujemny logarytm ze stężenia jonów wodorowych w
roztworze glebowym (stężenie to jest wynikiem równowagi pomiędzy jonami wodorowymi
zaadsorbowanymi przez fazę stała, a roztworem glebowym). W typowych glebach
użytkowanych rolniczo pH gleb (mierzone w 1n KCl) zawiera się w przedziale od 4,0 do 7,2.
W glebach zdegradowanych w wyniku imisji kwaśnych deszczów bądź kwaśnych wód
powierzchniowych i gruntowych zanieczyszczonych ściekami z przemysłu, wartość pH może
być niższa od 2,0. Wartość pH powyżej 8,3 może wskazywać na obecność w glebie substancji
alkalizujących pochodzenia antropogenicznego np. tlenków metali.
Odczyn gleby w bardzo dużym stopniu decyduje o mobilności i biodostępności
metali ciężkich i jonowych zanieczyszczeń organicznych. Uruchamianie metali ciężkich
wzrasta wraz ze wzrostem zakwaszenia. Zmiana odczynu w kierunku zasadowego (wzrost
pH), będąca wynikiem wapnowania zmniejsza ryzyko pobierania metali ciężkich przez
rośliny i włączania ich do łańcucha żywieniowego oraz ich migrację do wód gruntowych,
natomiast w odniesieniu do pierwiastków takich jak arsen, molibden i selen przy wyższym pH
ich mobilność wzrasta. Uważa się że w glebach o odczynie zbliżonym do obojętnego
dominują bakterie, zaś w kwaśnym – grzyby. Od wartości odczynu uzależniony jest więc
skład ilościowy i jakościowy drobnoustrojów gleby biorących udział w procesach
3
remediacyjnych. Ma to z kolei ma swoje implikacje w szlakach metabolicznych, produktach
pośrednich rozkładu zanieczyszczeń. Przykładowo, w przypadku rozkład węglowodorów
ropopochodnych przez dominujące w środowisku kwaśnym przez grzyby może prowadzić do
powstania kancerogennych form epoksydowych, podczas gdy na drodze rozkładu
bakteryjnego z reguły węglowodory ulegają pełnej mineralizacji do CO
2
i H
2
O.
Zdolność sorpcyjna stanowi możliwość zatrzymania i pochłania różnych składników
w tym jonów i cząsteczek. Decyduje o niej koloidalna faza stała zwana sorpcyjnym
kompleksem glebowym, w skład którego wchodzą koloidy glebowe uwodnione tlenki Al., Fe,
(Fe
2
O
3
, Al
2
O
3
), minerały bezpostaciowe, próchnica oraz kompleksy ilasto-próchnicze.
Umownie stopień zdegradowania gleby można przyjąć jako i) mały, gdy pomimo
obecności skażenia nie obserwuje się ujemnego wpływu na wegetacje roślin uprawnych, ii)
ś
redni, gdy obserwuje się wyraźne pogorszenie wegetacji roślin uprawnych, iii) duży, gdy
następuje około 50% spadek plonu roślin uprawnych, iv) bardzo duży, gdy brak wegetacji
roślin uprawnych. Natomiast ocenę stanu jakości gleb dokonuje się w oparciu
Rozporządzenie Ministra Środowiska (Dz. U. 02.165.1359 z dnia 4 października 2002 r).
2. Cel
Celem niniejszych zajęć laboratoryjnych jest wyznaczania wybranych
parametrów fizyczno-chemicznych gleb oraz ocena stopnia zdegradowania gleb na
podstawie testu fitotoksyczności.
Oznaczone zostanie:
-
odczyn roztworu glebowego
-
wilgotność gleby
-
biomasa, długość części naziemnej, oraz zawartość chlorofilu roślin testowych
poddanych działaniu skażenia w glebie.
3. Zabiegi wstępne
Przygotowanie próbek gleby do badań !!! (podczas ćwiczenia nr. 3)
Materiały
-
1 kg gleby (ziemia ogrodniczą lub uprawna)
-
4 pojemniki na grupę (plastikowe pojemniki po lodach o pojemności 1000 ml )
-
wybrana substancja skażająca
Do 4 plastikowych pojemników (I, II, III, IV) odważyć po 200 g gleby.
Pojemnik I będzie zawierał próbkę gleby kontrolnej, tzw. referencyjną („ślepą”)
Pojemnik II-IV będą zawierały glebę skażoną (w różnych % wagowych) przez wybraną
substancję.
UWAGII!
Należy obliczyć dawkę skażenie (jako %wagowy) wg klucza podanego przez
prowadzącego ćwiczenia oraz skazić glebę.
4
Do wymieszanej gleby w pojemnikach wysiać po 10-20 nasion ogórka gruntowego, a
następnie dodać wodę.
Próbki gleby należy inkubować w temperaturze pokojowej i utrzymywać wilgotność gleby
na odpowiednim poziomie (tj. 20-30% uwodnieniu).
4. Wykonanie ćwiczenia (planowany termin ćwiczenia)
Określenie właściwości fizyko-chemicznych gleb
1)
Przygotować próbki do oznaczenia pH (wszystkie próbki)
w cylindrach naważyć po 10 g ziemi (po „przesianiu”) i dodać po 50 ml r-ru KCl
2)
Przygotować próbki do oznaczenia wilgotności (wszystkie próbki)
a.
zważyć parowniczki
b.
naważyć po 5g gleby (po „przesianiu”) w zważonych parowniczkach i
umieścić w suszarce
UWAGII!
Oznaczenia należy wykonać w dwóch powtórzeniach
Wykonać obliczenia zgodnie z zamieszczonymi w instrukcji wzorami
Tabela 1.Zakres oznaczeń
Oznaczenie
Kontrola
Gleba/skażone:
Dawka 1
Dawka 2
Dawka 3
ODCZYN
WILGOTNOSC
Wpływ wybranego skażenia gleby na rośliny wyższe
Analiza będzie polegać na pomiarze przyrostu masy rośliny, oraz zawartości chlorofilu roślin
po zadanym czasie kontaktu z badanym materiałem glebowym.
UWAGII!
Wykonać obliczenia zgodnie z zamieszczonymi w instrukcji wzorami
Rodzaj skażenia:
Rodzaj rośliny:
Tabela 2.Zakres oznaczeń
5
Jednostka
Kontrola
Gleba/skażone
Dawka 1
Dawka 2
Dawka 3
Ilość nasion
Ilość nasion
wykiełkowanych
Długość części
naziemnej
Ś
rednia
Odchylenie
standardowe
Współczynnik
zmienności
Przedział ufności
Biomasa
Zawartość chlorofilu
5.Opracowanie wyników
Wyniki dla każdej próby testowej porównać z wynikami uzyskanymi dla próby kontrolnej
(„ślepej”). Do porównania wyników stosować test studenta. Wykonać obliczenia statystyczne
(tj. współczynnika zmienności, odchylenia standardowego, przedziału ufności).
Obliczenie stopnia toksyczności (względem próby kontrolnej):
C
0
- C
ST = ------------, gdzie
C
0
ST – stopień toksyczności (wielkość bezwymiarowa);
C
0
– stężenie chlorofilu dla próby kontrolnej;
C – stężenie chlorofilu dla próby zanieczyszczonej.
- Przeprowadź dyskusję uzyskanych wyników. Obliczona wartość zanieczyszczenia (g/kg
suchej masy gleby) odnieś do obowiązujących przepisów Rozporządzenie ministra
ś
rodowiska z 9 września 2002 r. w sprawie standardów jakości gleby oraz jakości ziemi .
6
Opisz czy skażenie wpływa na odczyn gleby.
6. Literatura
1.
„Rozporządzenie Ministra Środowiska w sprawie standardów jakości gleby oraz standardów
jakości ziemi z dnia 9 września 2002 r (Dz. U. 02.165.1359 z dnia 4 października 2002 r).
2.
Biotechnologia środowiskowa” Korneliusz Miksch; Biblioteka Fundacji Ekologicznej”
Silesia”, Katowice 1995
3.
„Ochrona gleb” Henryk Greinert, Wydawnictwo Politechniki Zielonogórskiej, 1998
4.
„Laboratorium z mikrobiologii ogólnej i środowiskowej” praca zbiorowa pod redakcja
Joanny Mrozowskiej, Wydawnictwo Politechniki Śląskiej, Gliwice1999
5.
„Podstawy gleboznawstwa”, Saturian Zawadzki, Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne,
Warszawa 2002.
7. Pytania kontrolne:
1)
Omów jak wpływa odczyn gleby na właściwości gleb.
2)
Wymień podział glebę ze względu na pH.
3)
Co to jest woda higroskopijna i od czego zależy jej zawartość w glebie?
4)
Jaki wpływ na właściwości gleb ma zawartość substancji organicznej?
5)
Co to jest humifikacja?
6)
Co to jest homeostaza?
7)
Co to jest mineralizacja?
8)
Co to jest bioremediacja?
9)
Na czym polega test fitotoksycznosci? Podaj przykład.
10)
Co to znaczy „mikroorganizmy autochtoniczne”?
11)
Wymień sposoby remediacji środowiska gruntowego
7
Załącznik 1
Tabela. Podział gleb na grupy w zależności od odczynu pH i składu mechanicznego.
Symbol
Kategoria gleby
a-g
gleby bardzo lekkie o małej zawartości frakcji spławialnej (<10%) niezależnie od pH
gleby lekkie (10-20% frakcji spławialnej) bardzo kwaśne (pH<4,5), kwaśne (pH 4,5-5,5) i słabo
kwaśne (pH 5,6-6,5)
b-g
gleby lekkie (10-20% frakcji spławialnej), odczyn obojętny (pH>6,5)
gleby średnie (20-30% frakcji spławialnej) bardzo kwaśne (pH<4,5) i kwaśne (pH 4,5-5,5)
gleby ciężkie (powyżej 35% frakcji spławialnej) bardzo kwaśne (pH<4,5) i kwaśne (pH 4,5-5,5)
gleby mineralno-organiczne (6-10% substancji organicznej) bez względu na pH
c-g
gleby średnio ciężkie (20-35% frakcji spławialnej) i ciężkie (powyżej 35% frakcji spławialnej), lekko
kwaśne (pH 5,5-6,5) lub obojętne (pH>6,5)
gleby organiczno-mineralne i organiczne (powyżej 10% substancji organicznej) bez względu na pH
W zakresie zawartości metali ciężkich wydzielono 6 stopni zanieczyszczenia gleb (0, I, II, III, IV, V). Gleby
użytków rolnych zanieczyszczone metalami ciężkimi mogą być - w zależności od stopnia ich zanieczyszczenia -
wykorzystywane następująco:
Stopień 0 - gleby niezanieczyszczone, o naturalnych zawartościach metali ciężkich, mogą być wykorzystywane
bez ograniczeń.
Stopień I - gleby o podwyższonej zawartości metali ciężkich. Gleby te mogą być przeznaczone pod wszystkie
uprawy, z ograniczeniem warzyw przeznaczonych dla dzieci.
Stopień II - gleby słabo zanieczyszczone. Na glebach takich zachodzi już obawa chemicznego zanieczyszczenia
roślin. Wykluczyć więc należy niektóre uprawy ogrodnicze, szczególnie roślin liściowych przeznaczonych do
bezpośredniego spożycia, takich jak: sałata, szpinak i kalafior. Dozwolona jest uprawa roślin zbożowych,
okopowych i pastewnych.
Stopień III - gleby średnio zanieczyszczone. Wszystkie uprawy na takich glebach są narażone na skażenie.
Dopuszczalna jest uprawa roślin zbożowych, okopowych i pastewnych pod warunkiem określonej kontroli
poziomu metali w konsumpcyjnych częściach roślin. Zalecane są uprawy roślin przemysłowych i traw
nasiennych.
Stopień IV - gleby silnie zanieczyszczone. Gleby takie (szczególnie gleby lekkie) powinny być wyłączone z
produkcji rolniczej i zadarnione lub zadrzewione. Na glebach lepszych można uprawiać rośliny przemysłowe
(len, konopie, wiklina). Dopuszcza się produkcję materiału siewnego zbóż i traw, a także ziemniaków dla
przemysłu spirytusowego (spirytus jako dodatek do paliwa) i rzepaku na olej techniczny. Zalecane są zabiegi
rekultywacyjne, a głównie wapnowanie i wprowadzanie substancji organicznej.
Stopień V - gleby bardzo silnie zanieczyszczone. Należy je wyłączyć z produkcji rolniczej i poddać zabiegom
rekultywacyjnym. Można uprawiać (na glebach przydatnych) len, konopie, rzepak na olej techniczny, wiklinę.
Jak już podano, ocena zawartości metali ciężkich w glebach według wytycznych IUNG uwzględnia rodzaj gleby
oraz jej zakwaszenie (pH).W zależności od stwierdzonej zawartości metali ciężkich oraz powyższych kryteriów
kwalifikuje się stwierdzoną w glebie zawartość pierwiastka do odpowiedniego stopnia zanieczyszczenia.
Graniczne zawartości metali ciężkich w powierzchniowej warstwie gleb, odpowiadające różnym stopniom jej
zanieczyszczenia podano w
tabeli VI.4
.
8
tabeli VI.4
Stopnie zanieczyszczenia gleb
Stopień zanieczyszczenia
Zawartość
Charakterystyka
0
zawartość normalna
gleby nie zanieczyszczone, wszystkie uprawy.
I
zawartość
podwyższona
gleby pod wszystkie uprawy rolne z ograniczeniem
upraw roślin do produkcji żywności o szczególnie
małej
zawartości
pierwiastków
i
substancji
szkodliwych.
II
słabe zanieczyszczenie
wykluczyć uprawę sałaty i szpinaku.
III
ś
rednie
zanieczyszczenie
dopuszczalna uprawa roślin zbożowych, okopowych i
pastewnych, pod warunkiem kontroli.
IV
silne zanieczyszczenie
powinny być wyłączone z produkcji rolnej, można
uprawiać rośliny przemysłowe, zaleca się zabiegi
rekultywacyjne
(wapnowanie)
i
wprowadzanie
substancji organicznej.
V
bardzo silne
zanieczyszczenie
wyłączyć z produkcji rolnej i poddać zabiegom
rekultywacyjnym, konieczne jest zadomowienie lub
zadrzewienie, a na odpowiednich glebach można
uprawiać rośliny przemysłowe np. len, konopie, rzepak
(na olej techniczny).
Metal
Grupa gleby
Stopień zanieczyszczenia gleb
0
I
II
III
IV
V
Cd, kadm
a-g
0,3
1
2
3
5
> 5
b-g
0,5
1,5
3
5
10
> 10
c-g
1
3
5
10
20
> 20
Cu, miedź
a-g
15
30
50
80
300
> 300
b-g
25
50
80
100
500
> 500
c-g
40
70
100
150
750
> 750
Cr, chrom
a-g
20
40
80
150
300
> 300
b-g
30
60
150
300
500
> 500
c-g
50
80
200
500
1000
> 1000
Ni, nikiel
a-g
10
30
50
100
400
> 400
b-g
25
50
75
150
600
> 600
c-g
50
75
100
300
1000
> 1000
Pb, ołów
a-g
30
70
100
500
2500
> 2500
b-g
50
100
250
1000
5000
> 5000
c-g
70
150
500
2000
7000
> 7000
Zn, cynk
a-g
50
100
300
700
3000
> 3000
b-g
70
200
500
1500
5000
> 5000
c-g
100
300
1000
3000
8000
> 8000
W Polsce dzieli się gleby na 5 stopni zakwaszenia. Podział ten dla pH mierzonego w 1n KCl i w wodzie
destylowanej przedstawiony jest w tabeli.
9
Przedziały pH gleb oznaczonego w zawiesinie KCl i H
2
O
odczyn gleby
pH w 1n KCl
pH w H
2
O
bardzo kwaśny
do 4,5
do 5,0
kwaśny
4,6-5,5
5,1-6,0
lekko kwaśny
5,6-6,5
6,1-6,7
obojętny
6,6-7,2
6,8-7,4
zasadowy
od 7,3
od 7,5