WYKŁAD I

Późne średniowiecze: początek – wstąpienie na tron Kazimierza Wielkiego – lata 30. XIV wieku; koniec –
hołd pruski, krzyżacy, bunty i rewolucje o charakterze ustrojowym, tj. lata 20. XVI wieku.

Lata panowania Kazimierza Wielkiego – nowa epoka w sferze polityki, kultury prawnej i pisma, do XIV
wieku wykształcone jest tylko wyższe duchowieństwo, elity intelektualne i nieliczni ludzie; w XIV wieku –
lata 30., 40. – mniej więcej kończy się proces chrystianizacji ziem polskich, następuje wzrost roli szkół i
rolnictwa.

Polska – granice terytorialne po II pokoju toruńskim, Śląsk – raczej sąsiad niż centrum zainteresowania.

Kultura umysłowa – poglądy wyznaniowe w danej epoce i klimat kulturalny (emocje), mentalność,
wrażliwość postaw; nie jest zjawiskiem jednolitym, trzeba traktować niektóre kręgi bardzo indywidualnie.

PODZIAŁ SPOŁECZŃSTWA WEDŁUG LUDZI ŚREDNIOWIECZA: pracujący, modlący, broniący.

ŚRODOWISKA I FORMY KULTURY:

1. Ludzie wiedzy:

a. Uczeni uniwersyteccy (osiągali najwyższe stopnie naukowe)
b. Profesjonaliści słowa pisanego (zatrudnieni w kancelariach, notariusze, nauczyciele,

kopiści ksiąg)

c.

Praktycznie wykształceni, np. lekarze i aptekarze

d. Studenci uniwersyteccy i scholarze (tzw. „ubodzy wykształceni”) – grupa przechodnia,

student mógł stać się np. uczonym

2. Kler świecki:

a. Biskupi
b. Kardynałowie
c.

Kanonicy

3. Klasztory:

a. Zakony mnisze (benedyktyni, cystersi)
b. Zakony mendykanckie (dominikanie, franciszkanie, bernardyni) – żebracze, prowadzą

szkoły w miastach

4. Miasta i mieszczaństwo:

a. Podział wg klas podatkowych:



Główne miasta (około 15 tys. Mieszkańców) : Kraków, Gdańsk, Poznań,
Toruń, Elbląg, Lwów



5000 – 1500 mieszkańców: lublin, Płock, Sandomierz, stara warszawa



100-1000 mieszkańców



300-500 mieszkańców

b. Mieszkańcy: kupcy, rzemieślnicy, mieszczanie, rolnicy i ludzie wierzy – społeczeństwo

bardzo zróżnicowane, pod każdym względem

5. Dwór i życie dworskie – bardzo zacofane w stosunku do krajów zachodniej Europy
6. Szlachta – bardzo zróżnicowany stan
7. Chłopi
8. Margines społeczny

WYKŁAD II

Poziomy kształcenia w Polsce późnośredniowiecznej:



Uniwersytety



szkoły katedralne i kolegiackie – powstawały przy kolegiach i kolegiatach



szkoły parafialne



nauczanie domowe



szkoły miejskie – odróżniające się tym, że uczono w językach rodzimych; były tylko w
największych polskich miastach; powstały aby uczyć przydatnych rzeczy, jak księgowość itp. A
nie śpiewania psalmów, które zwykłemu człowiekowi było wtedy niepotrzebne

Szkoły katedralne – nauczanie oparte na analizie tekstów biblijnych i sakralnych (psalmy); rozkwit w
epoce renesansu karolińskiego, bo jest wtedy wielkie zapotrzebowanie na duchownych
1179 rok – Sobór laterański III
1215 – sobór laterański IV - sobory nakazywały zakładanie szkół przy katedrach biskupich i zalecały
tworzenie szkół przy parafiach;

Hipoteza – pierwsze szkoły katedralne powstają za panowania pierwszych Piastów

NAJSTARSZE (największe, najlepsze i najbardziej znaczące) SZKOŁY KATEDRALNE: Gniezno, Poznań,
Kraków (najlepsza!)

PROGRAM SZKOŁ KATEDRALNYCH (dla całej Europy):
7 sztuk wyzwolonych :
trivium (gramatyka, retoryka, dialektyka) i quadrivium (muzyka, arytmetyka, geometria, astronomia)

Etapy kształcenia: modlitwy (w 1-szej kolejności, najważniejsze!, sylabizowanie, czytanie i podstawy
łaciny - pierwszy podr „Ars Minor” A. Donata (IV w.), nauka pisania „Dystychy moralne” Kotana,
„Antigameratus” Frowinusa (kanonika krak; 1320 r.), „Doctrinale peurorum” Aleksander de Villa Dei

II p. XV wieku – wszystkie parafie mają szkoły!! Najsłynniejsza jest ta przy kościele mariackim

Stereotyp – miejscy księża są niedouczeni, leniwi, wymijający się z obowiązków

WYKŁAD III

Uniwersytet – wspólnota uczących się i uczonych, posiada autonomię i nie podlega lokalnym
władzom świeckim ani duchownym; najwyższą władzę sprawuje rektor; 2 najstarsze – Bolonia i
Paryż (modele do funkcjonowania kolejnych, zaczęły formować się spontanicznie przy szkołach
parafialnych i katedralnych); uznawany był za trzecią władzę (po papieżu i cesarzu);

UNIWERSYTET PARYSKI- 1150/1211, spowiednikiem Ludwika IX i fundatorem kolegium na UP
był Robert Sorbon (1201-1274) i od niego wzięła się nazwa;



luźna federacja 4 wydziałów – sztuk wyzwolonych (rektor wydziału miał władzę; aby
móc studiować na innych wydziałach trzeba było ukończyć ten wydział, stąd był on
najliczniejszy; najniższy stopień na całej uczelni – BAKAŁARZ SZTUK WYZWOLONYCH),
prawa kanonicznego, medycyny i teologii (najbardziej elitarny wydział)

UNIWERSYTET BOLOŃSKI – 1085-1155; powstał z przywileju Barbarossy.

FUNDACJE UNIWERSYTECKIE NA TERENIE KRÓLESTWA POLSKIEGO I RZESZY NIEMIECKIEJ:
Praga (1348; I w Europie Środkowej); Kraków (1364), Wiedeń (1365), Heidelberg (1368; medycyna),
Erfurt (1379/1392), Kolonia (1388), Lipsk (1409), Rostock (1419)

Karol IV Luksemburg rozpoczął panowanie w 1346 roku; cesarz rzymski, król Czech, mający cele
intelektualne; dzięki niemu wiele miast włoskich otrzymało przywileje uniwersyteckie

1386 r. – w Polsce podjęto próbę złożenia uniwersytetu w Chełmnie; papież wydał bullę, która na to
pozwalała, Krzyżacy jednak nie założyli uniwersytetu; nie powstał również uniwersytet we Wrocławiu

Czasu panowania Kazimierza Wielkiego – kodyfikacja prawa; reformy prawne; mnóstwo zmian itd.

UNIWERSYTET KRAKOWSKI



Trudne początki; Lata 50. XIV wieku – Kazimierz Wielki rozpoczął przygotowania do
założenia uniwersytetu; właściwe starania o utworzenie – rok 1363



12.V.1364 – wydanie przez króla wielkiego przywileju stanowiącego powstanie UK; w
drugim przywileju władcy Krakowa zrzekli się władzy nad studentami;



Miał 4 katedry: sztuk wyzwolonych, prawa kanonicznego, prawa rzym. i medycyny



Nie wiadomo gdzie była siedziba (hipoteza: miasto Kazimierz)



Udało się wypromować bakałarzy



Nie wiadomo kiedy nastąpił upadek (hipoteza: śmierć K. Wielkiego) i dlaczego
nastąpił (hipoteza: brak wydziału teologii; kwestie finansowe)



XII 1390 – mowa Bartłomieja z Jasła, I mowa z okazji odnowienia uczelni : „…by
pocieszyć żaków czerpiących radość z nauki…”



1390-1400 – odnowienie życia uniwersyteckiego w Krakowie

o

Mateusz z Krakowa – rola trudno uchwytna, ale silna, wykształcony wrócił
do Krakowa z nadzieją, że znajdzie pracę na UK

o

Bartłomiej z Jasła

o

Stanisław ze Skarbimierza – 1396r, został spowiednikiem Królowej Jadwigi;
pierwszy rektor UK; związany z wydziałem prawa, 1385 – mgr sztuk
wyzwolonych na u. w Pradze, autor traktatów antyhusyckich, doktor prawa
kan, wygłosił wiele kazań poświęconych sprawom państwa (bardzo różnym)

o

Mikołaj z Gorzkowa

o

Mikołaj Wigandi z Krakowa

o

Mikołaj z Błonia – 1414 – 1427 studia na UK, najwybitniejszy polski
kaznodzieja XV wieku, autor zbioru kazań i podręcznika dla duszpasterzy, z
którego bardzo często i chętnie oni korzystali



1397 r. – bulla Bonifacego IX zezwalająca na utworzenie wydz teol. na UK



1397 r. – bursa dla studentów litewskich w Pradze ufundowana przez Jadwigę na
przekór krakowianom, którzy nie starali się wystarczająco dobrze o wskrzeszenie UK



26.VII.1400 – odnowienie UK; przyczyniła się śmierć Jadwigi, która w testamencie
przekazała na ten cel wiele kosztowności



Profesorowie – większość duchownych kanoników kapituły krakowskiej; od XV wieku
zaczęli pojawiać się świeccy profesorowie medycyny



Najważniejsza osoba – rektor, pierwszym był Stanisław ze Skarbimierza; dużym
wydarzeniem było wybieranie nowego rektora; czasem zostawał nim człowiek

zupełnie niewykształcony – krewny osoby wpływowej, od 1406 roku rektorami
zostawali wykwalifikowani profesorowie UK



FORMY KSZTAŁCENIA: ćwiczenia, wykłady – omówienie lektury z autorskim
komentarzem oraz dysputy – raz w tygodniu, nie było wtedy innych zajęć, bakałarze
chcący uzyskać tytuł magistra musieli uczęszczać i minimum 3x/semestr zabrać głos



Najbardziej uroczysty dzień – nadanie licencji nowym mistrzom, Dzień Arystotelesa



WYDZIAŁ SZTUK WYZWOLONYCH

o

Aby uzyskać najniższy stopień uczeń musiał wysłuchać 11 lektur („Ars
minor” Donata, „Doctrinale Puerorum Aleksandra de Villa Dei, podręcznika
o budowie kalendarza kościelnego, „Summuale logicales” Piotra Hiszpana
oraz dzieł Arystotelesa, na które przeznaczone było 14 miesięcy i 2 tyg)

o

Najniższy stopień = 2 lata (prymusi), 3-4 lata (przeciętni(

o

Wyższy stopień – mistrz sztuk wyzwolonych: 9 dzieł Arystotelesa (38
miesięcy), Theorica Planetarum (podręcznik astronomii), podręcznik do
arytmetyki i geometrii Euklides

o

Jan z Dąbrówki – autor kom do Kroniki W. Kadłubka, wtedy weszła do lektur

o

Koniec I połowy XV wieku – zainteresowani językiem polskim;



Jakub Parkosz z Żurawic napisał pierwszą pracę o ort jęz pol;



1405 r – fund katedry astronomii Jana Stobnera, KRAKOWSKA SZKOŁA ASTRONOMII



WYDZIAŁ PRAWA: Dekret Gracjana, Liber Extra, Liber Sextus, Klementyna



WYDZIAŁ MEDYCYNY:

o

w Krakowie zaraza dżumy i cholery – przyczyna zainteresowania wydziałem

o

profesorowie powiązani z europejskimi uniwersytetami

o

rozkwit nastąpił w II połowie XV wieku

o

profesorowie blisko powiązani z dworem królewskim; leczyli władców



WYDZIAŁ TEOLOGII (najbardziej elitarny!)

o

Tylko 3 profesorów, wykładali oni PŚ i „Sentencje” Piotra Lombarda

o

Zdobycie stopnie trudniejsze niż na innych wydziałach – studia około 8lat

o

Benedykt Hesse – naj przedstawiciel WT, 6xrektor UK, autor komentarzy do
dzieł Arystotelesa, Lombarda i Ewangelii Św. Mateusza; autor traktatu
dowodzącego wyższość soboru nad papieżem i o obrocie rentą feudalną



KRAKOWSKA SZKOŁA TEOLOGII

o

Ojciec duchowy: Mateusz z Krakowa

o

Doktryna koncyliarystyczna - idea wyższości soboru nad papieżem

o

Augustianizm nominalizujący – pojęcia abstrakcyjne nie mają
odpowiedników tak jak pojęcia jednostkowe

o

Devotio moderna – indywidualna modlitwa i odejście od hucznych rytuałów



STUDENT

o

Z różnych rejonów, z różnych środowisk

o

Elita: synowie możnowładców (wąska grupa)

o

Szersze środowisko – mieszkańcy Krakowa (różne grupy społ.)

o

Ok 40% studentów zza granicy

o

60-80% studentów z miast średnich, małych i wsi

o

Wszyscy mieli problemy finansowe

o

Zarabiali w różny sposób – jako służba, korepetytorzy, pracownicy fizyczni,
artyści, żebracy, wróżbici itd.

o

16.10 – dzień Św. Gawła – walki kogutów (nielegalne), koguty w prezencie

dla wykładowców, doktoratów i mistrzów, zabawy studenckie

WYKŁAD IV

KSIĄŻKI I BIBLIOTEKI

Ośrodki produkcji książki rękopiśmiennej:

1. Klasztory

a. w późnym średniowieczu punkt ciężkości produkcji książek przenosi się do miast
b. klasztor w Tyńcu – od początku jego istnienia gromadzona jest liczna biblioteka,

opaci, których było na to stać wchodzili w posiadanie literatury przez kupno jej w
Krakowskich Warsztatach Rękopiśmiennych

2. Miasto: uniwersytety i szkoły

a. Najczęściej – książka brzydka, kopiowana na własne potrzeby
b. Przepisywali ją wszyscy – profesorowie i studenci
c.

Rozwinął się obyczaj przepisywania ksiąg za pieniądze – biedniejsi dla bogatszych

d. Jakie teksty kopiowano? Podręczniki, psałterze, kazania, poradniki spowiednictwa i

inne przydatne w pracy duszpasterzy , teksty prawnicze

e. Zaczęto kopiować tekst pod dyktando

3. Kopiowanie ksiąg za opłatą

a. Wszyscy którzy kopiowali księgi za opłatą, mający jeszcze inne źródło dochodu i nie

będący katedralisami

4. Zawodowi producenci książki rękopiśmiennej luksusowej – katedralisi

a. Książki świecie lub kościelne,
b. Na działalność zezwalał biskup
c.

Tworzono na potrzeby bardzo różnych klasztorów

d. 1420 – Karta Praw Miejskich Głubczyc w warsztacie Mikołaja Brevis’a w Krakowie

Odbiorcy książki:

1. Dwór królewski, kancelaria królewska

a. Dar dla kościołów i klasztorów
b. fachowy podręcznik w kancelarii królewskiej
c.

modlitewnik

2. Kościoły i klasztory
3. Miasta i mieszczenie

a. Kancelarie miejskie – przy nich powstawały biblioteki zawierające literaturę fachową
b. Kościoły miejskie – w ich bibliotekach przeważa literatura sakralna, ale jest też inna
c.

Patrycjat – fund ksiąg dla kościołów miejskich, prowadzi własne, b.małe biblioteki

d. Ludzie wiedzy – lekarze, aptekarze, gromadzą książki głównie ze swoich dziedzin
e. „bibliofile” – pojedynczy ludzie interesujący się książką, „miasteczkowi intelektualiści”

Biblioteki w późnym średniowieczu:



Katedralne



Uniwersyteckie (w Polsce tylko jedna – Kraków)



Parafialne



Ratuszowe



Prywatne (posiadali je intelektualiści (profesorowie uniwersyteccy)

Jan z Dąbrówka – około 200 ksiąg:



Podręczniki



Literatura fachowa – prawnicza



Literatura religijna



Teksty biblijne

o

Apokryfy (niekanoniczne księgi biblijne i żywoty święych)

o

Zbiory kazań („Złota Legenda” Jakub de Voragine)

o

Modlitewniki

o

Poradniki spowiednicze i dobrej śmierci

o

Inne poradniki

Ze wszystkich władców polskich największe zamiłowania do literatury miała Królowa Jadwiga
Andygaweńska; z jej osobą związany jest psałterz floriański (pisany po łacinie, niemiecku i polsku);
zaczęto tworzyć go gdy dowiedziano się, że królowa jest w ciąży, prace zarzucono w momencie śmierci
dziecka (po trzech dniach od urodzenia zmarła królowa)

Około 1500 r- Graduał Jana Olbrachta – dar dla Katedry Wawelskiej

Elbląska Księga Gruntowa – 1421

Kodeks Baltazara Behema, pocz. XVI wieku – Księga Praw i Przywilejów Miasta Krakowa

WYKŁAD V

KULTURA PRAWNA – czasy panowania K. Wielkiego to okres kształtowania się fundamentów prawa

Systemy prawne: prawo kościelne – nie tylko dla księży, ale dla większości społeczeństwa (np. prawo
małżeńskie), prawo ziemskie, prawo niemieckie miejskie i wiejskie

PRAWO KOŚCIELNE



XII w. – dekret Gracjana, zbiór orzeczeń papieży i kościołów; podstawy prawa kościelnego,

o

Hierarchia kościelna

o

Przepisy procesowe

o

Prawo małżeńskie, np. kiedy można unieważnić małżeństwo

o

Sprawy sakramentów i liturgii



I próba uporządkowania prawa kościelnego – I poł. XV wieku – statusy Mikołaja Trąby,
kodyfikowały ono prawo kościelne obowiązujące w Polsce



Obowiązywało ludzi mających niższe(brak celibatu) i wyższe (starsi księża) święcenia kapłańskie



Sądy kościelne – sprawy herezji, sprawy unieważniania małżeństwa

PRAWO ZIEMSKIE



Wywodzi się z prawa zwyczajowego, stanowił je obyczaj obowiązujący przez wiele lat oraz
kodeksy



„Księga Elbląska – Najstarszy Zwód Prawa Polskiego” – tekst spisany w XIII wieku na Terenia
państwa krzyżackiego; spisane prawo ziemi chełmińskiej



W XIII wieku zaczyna kształtować się prawo rycerskie (przywileje dla rycerzy, np. nagroda za
męstwo, pieniądze za walkę, później wykorzystane będzie przez szlachtę, która będzie chciała
mieć te same przywileje)



Statuty Kazimierza Wielkiego:

o

Odpowiedzi na postulaty o równym prawie

o

Małopolski – 25 artykułów

o

Wielkopolski – 134 artykuły

o

Największą uwagę zwracano na aspekty prawa karnego

o

Nie obowiązywały na wszystkich terenach, osobne prawo obowiązywało np. na
Mazowszu (na podstawie statusu płockiego i czersko-warszawskiego), na ziemiach
ruskich obowiązywało prawo ruskie



1506 r. – Statut Łaskiego

o

I cz. – zbiór praw ziemskich

o

II cz. – prawo miejskie

Źródła o tym jak funkcjonowało prawo: Metryka Koronna – księgi polskiej kancelarii królewskiej

SĄDY: królewski (najwyższej instancji), ziemskie – poł. XV wieku przejęły obowiązki sądów odprawianych
przez książąt dzielnicowych, podległa im cała szlachta posiadła w danej ziemi, co 2 tygodnie; grodzkie –
odprawiane przez wysłannika królewskiego, głównie dla szlachty nieosiadłej, codziennie

PRAWO MIEJSKIE



1257 r. – dokument lokacyjny Krakowa



Prawo miejskie magdeburskie

o

Podstawą jest zwyczajowe prawo saski

o

Eike Von Repkow – „Zwierciadło saskie” – zbiór norm z prawa karnego, zwyczajowego

o

„Weichbild magdeburski” – wzór norm i praw obowiązujących na ziemiach
magdeburskich

o

Prawo miejskie chełmińskie – odmiana prawa magdeburskiego

o

Prawo miejskie średzkie – odmiana prawa magdeburskiego

WYKŁAD VI

P

IŚMIENNOŚĆ MIESZCZAŃSKA W PÓŹNOŚREDNIOWIECZNEJ

P

OLSCE

Kultura pisma – istotny element kultury „jako-takiej”

Piśmienność miejsca – w dużej mierze pragmatyczna – w celach użytkowych, pisma związane z
praktyczną działalnością człowieka

Spis ludności – I forma piśmiennictwa; niewiele po niej zostało, bo rzeczy były spisywane na tabliczkach
woskowych (powszechnie używane w szkołach)

Początki kancelarii nie do końca jasne, budzą wśród badaczy ogromną dyskusję

Koniec XIII wieku, początek XIV – najstarsze zachowane polskie dokumenty i księgi polskich miast

Produkcja piśmienna kancelarii miejskiej: listy i dokumenty, księgi radzieckie, księgi ławnicze i wójtowskie

Funkcje kancelarii: wystawianie dokumentów, prowadzenie korespondencji, protokowanie czynności
urzędowych, prowadzenie rachunkowości, urząd wiary publicznej – uwierzytelnianie dokumentów i
czynności prywatno-prawnych, archiwum i biblioteka

Dokumenty: 1403r – dokument ławników krakowskich; ustawy, statusy, dokumenty poświadczające
testament, listy dobrego urodzenia – dowód w sprawach oświadczenia o moralności

FORMY PIŚMIENNICTWA:

1300 r. – I wpis w księdze miejskiej Krakowa; księgi zachowane w złym stanie;
księgi radzieckie – dokumentacja o działalności rady miejskiej (k.r. Krakowa, k.r. Czchowa)

serie ksiąg radzieckich:

Acta civilla – sprawy mieszczańskie

rachunkowe (potem przychodówi rozchodów)

przyjęć do prawa miejskiego

proskrypcji – pozbawienia prawa miejskiego

Księgi testamentów
księgi kryminalne – w formie szczątkowej
księgi gruntowe
kodeksy prawnicze
kroniki miejskie

Mieszczańska piśmienność prywatna, zasięg:

zaangażowanie w handel dalekosiężny

elity urzędnicze

ludzie wiedzy w mieście: pisarze z kancelarii, nauczyciele, zawodowi obrońcy sądowi, lekarze i

aptekarze, studenci i uczniowie

1379 r. – dokument Władysława Opolczyka dla mieszczanina Iwowskiego Grzegorza

Książka w polskim mieście: podręcznik szkolny, dar kościoła, poradnik zawodowy, modlitewnik, lokata
kapitału, prywatna lektura

Prywatne listy i dokumenty: korespondencja w sprawach zawodowych, prośba o pomoc, oferty pracy,
listy miłosne

Książka w mieście: biblioteki ratuszowe, parafialne, prywatne stanowiące własność ludzi wiedzy i elit
kupieckich

WYKŁAD VII

PIŚMIENNOŚĆ MIEJSKA I WIEJSKA

Najnowsze kierunki w badaniach nad kulturą pisma w miastach późnośredniowiecznych:

-Pismo a gest w procesie prawnym,

-relacja łaciny z językami wernakularnymi

-wpływ piśmienności miejskiej na wiejską

Języki wernakularne w kancelariach miejskich do 1312 roku – zapiski krakowskie w języku niemieckim,
zmiana nastąpiła po buncie wójta Alberta, który został krwawo stłumiony prze Łokietka, „rzeź”
niemieckojęzycznych mieszkańców, była to radykalna zmiana niemiecki  łacina

KULTURA PISMA NA WSI:

Środowisko wiejskie:

chłopi

szlachta (jednowioskowa i zagrodowa)

wiejscy księża

wiejskie elity: szlachta, sołtysi, ławnicy, młynarze i karczmarze, bogaci chłopi (mający kontakt z miastem),
rzemieślnicy

Czynniki rozwoju pisma na wsi:
Piśmienność sakralna : kościół, szkoły parafialne
Piśmienność pragmatyczna: kontakt z miastem, prawo niemieckie

WYKŁAD VIII

KULTURYA POLITYCZNA ( elitarna)

Środowiska kształtowania się kultury politycznej: Uniwersytet Krakowski, Kancelaria Królewska

Potrzeba współpracy środowisk uczonych z dworem królewskim:
-procesy polsko-krzyżackie
-sobór w Konstancji 1414-1418
-sobór w Bazylei 1431-1439

Doktryna koncyliarystyczna – prymat soboru nad papieżem

5 zasad, którymi powinno się kierować państwo (Stanisław ze Skarbimierza):
-sprawiedliwość
-zgoda i jednomyślność
-wspólny cel działania
-wzajemna pomoc obywateli
-rządy wsparte na grupie mądrych doradców

Jus naturalne – prawo niezmienne i wspólne dla wszystkich ludzi

Polska szkoła prawa narodów: Stanisław ze Skarbimierza, Paweł Włodkowic (warunki wojny
sprawiedliwej)

Doktryna suwerenności prawa – nadrzędność prawa wobec monarchy

Pojęcia „państwa”, kładące nacisk na inny aspekt:

Corona Regui Poloniae – królestwo niezwiązane z władcą
Regnum Poloniae – terytorium państwa
Republica – charakter państwa jako wspólnoty obywateli

NARODZINY POLSKIEGO PARLAMENTARYZMU:

1454 – przywileje nieszawskie Kazimierza Jagiellończyka
1493 – obradujący regularnie dwuizbowy sejm

WYKŁAD IX

WIEDZA I KULTURA RELIGIJNA

Religijność:



Zespół praktyk religijnych

o

Rytuał



Mentalność religijna

o

Przekonanie i uczucia religijne

o

Wewnętrzne postawy

o

Wiedza

o

Wyobrażenia o życiu pozagrobowym

Kler parafialny:

-Pleban
-prebendarze – czerpali dochody z mszy odprawianych w oznaczonych dniach i godzinach (jak ktoś sobie
zamówił)
-altarzyści – dochody za mszę przy konkretnym ołtarzu
-gracjonaliści – zyski doraźne z odprawianych nabożeństw
-lektorzy - zyski za pojedyncze msz
-mansjonarze – regularnie odprawiali nabożeństwa maryjne

Klasztory zakonów żebraczych: dominikanie (1222 Kraków), franciszkanie (1236, Wrocław), franciszkanie
(1453 Kraków)

Msze: matutina (pryma) I msza o wschodzie słońca, missa magna (summa) – msza główna, 9-10
warunki określone: światło dzienne!!

Kalendarz kościelny: 90-100 dni świątecznych:



Niedziele



Święta chrystologiczne: BN, WN, Wniebowstąpienie, Zielone Świątki, Boże Ciało)



Święta maryjne: WNMP, Narodzenie NMP



Dni dedykowane świętym apostołom i męczennikom



Dni dedykowane lokalnym patronom (Wojciech, Florian, Stanisław)

Formy ewangelizacji: kazania

Wiedza religijna – dekalog

Nowe formy ewangelizacji:
1) piśmiennictwo „Rozmyślanie o żywocie Pana Jezusa” (Rozmyślanie Przemyskie)
2) spowiedź uszna (sobór laterański IV)

Relikwie – maryjne, chrystologiczne

Pielgrzymki: Rzym, Ziemia Święta, Santiago de Compostela;
Polskie pielgrzymki Jagiellonów: klasztor na Łysej Górze (relikwie drzewa św. Krzyża), klasztor na Jasnej
Górze – cudowny obraz, Wawel i Skałka (relikwie św. Stanisława), Kościół i klasztor Bożego Ciała w
Poznaniu (cud eucharystyczny).

WYKŁAD X

CZAS I JEGO RACHUBA

Definicja czasu wg Le Goldda i Gusiewicza:
Badanie stosunku człowieka do czasu powinno odbywać się na 3 płąszczyznach:

1. Rachuba
2. Rytm życia i formy użytkowania czasu
3. Wyobraźnia czasowa

Czas i jego rachuba, a także stosunek do czasu determinują:



Czas agrarny – odwieczny rytm natury (bardziej na wsi niż w mieście)



Kalendarz kościelny – podstawa rachuby czasu

o

Początek roku kalendarzowego



Styl bożonarodzeniowy (25.XII)



Styl obrzezania Jezusa (1.01)

Rok i jego podziały:



Na kwartały:

o

Pory roku – realne zmiany astronomiczne

o

Suche dni – 3 dni postu środa, piątek i sobota – I tydzień WP i po zielonych świątkach;
wtedy w miastach płacono pensje kwartalne;



Miesiąc – prawie nieużywany, ale był; powtarzający się motyw 12 prac miesięcy; polskie nazwy miesięcy:

o

Prosinech

o

Strompacz

o

Marzec

o

Łżykwiat

o

Maj

o

Ugornik

o

Lipiec

o

Czerwień

o

Pajęcznik

o

Październik

o

Listopad

o

Prosień



Tydzień



Dzień

Datacja w dokumentach i aktach: nazwa dnia i jego położenia względem święta

Niebieskie poniedziałki – czeladnicy wymagali wymusić rozpoczynanie pracy w poniedziałek dopiero po
obiedzie (bo w niedziele po kościele były uczty)

Zdarzeniowe miary czasu:



Wojny, pożary, epidemie chorób zakaźnych



Wydarzenia w rodzinie królewskiej



Wydarzenia z życia prywatnego w poszczególnych rodzinach (małżeństwo, śmierć,
pełnoletniość)



Działania związane z pracą na roli (zasiew, orka)



Terminy z działalności handlowej (jarmark)



Terminy sądów wyższych (wyrok podawany w jeden dzień): 5.02; 26.06; akt świętego Marcina



Położenie słońca



Posiłki

Pomoce ułatwiające rachubę czasu:



Duchowni informujący o świętach



Kalendarze liturgiczne



Cyzjojan – kalendarz sylabiczny pomagający zapamiętać daty świąt stałych

Godziny kanoniczne – dzielą dobę na 8 odcinków czasowych

Czas postrzeganie cyklicznie i punktowo, ale też linearnie

WYKŁAD XI

LITERATURA I SZTUKI PRZEDSTAWIAJĄCE (gł. malarstwo)



Biblia królowej Zofii – przekład biblii na język polski 1453 – 1455



Psałterz floriański – iluminowany rękopis w końcu XIV q. psalmy w 3 językach: polski, niemiecki,
łacina



Psałterz Puławski – polski przekład Księgi Psalmów wykonany w II połowie XV wieku



Pieśń o świętym Jopie



Ucieczka do Egiptu – obraz, retabulum dominikańskie po 1462 r.



Przemyślanie przemyskie; „Rozmyślanie o żywocie Pana Jezusa” – utwór apokryficzny w
połowie XV wieku opisujący życie Jezusa, Józefa i Maryi



Tryptyk jerozolimski ufundowany około 1500 roku przez bractwo kapłańskie dla gdańskiego
kościoła mariackiego



Osiołek palmowy – wszędzie taki sam



Wit Stwosz „Chrystus w ogrodzie oliwnym”



Władysław (Ładysław) z Gielniowa – żyjący w II poł XV wieku kaznodzieje (zm 1505) bernardyn,
autor pieśni religijnych w języku polskim, łacińskim