2.4.3. KSI¥¯EK Janina

298

Janina KSI

ĄŻ

Gda

ski Uniwersytet Medyczny

BEZPIECZE

STWO CHORYCH A KOMUNIKACJA

W RELACJI PIEL

GNIARKA – PACJENT

ycie ludzkie to ci

gły proces komunikacji. Ka

dy człowiek pragnie zrozumie-

nia, poniewa

jest to niezwykle istotny aspekt ludzkiej egzystencji. Bycie zrozumia-

nym to uczucie komfortu, to blisko

ść

, bezpiecze

stwo, poczucie wspólnoty. Komu-

nikowanie si

ludzi jest przede wszystkim d

ąż

eniem do stworzenia dialogu, peł-

niejszej formy porozumiewania si

. Szczególne znaczenie ma dialog ludzi, którzy

znale

li si

w specyficznych, niecodziennych sytuacjach. Tak

sytuacj

jest spo-

tkanie pacjenta onkologicznego z piel

gniark

w szpitalu. W

ród wielu wymaga

stawianych współczesnej piel

gniarce onkologicznej coraz cz

ęś

ciej wymieniana

jest umiej

tno

ść

komunikowania si

z innymi, a zwłaszcza zdolno

ść

terapeutycz-

nego kontaktu z podmiotem opieki. Sytuacja taka wymaga od piel

gniarki nie tylko

merytorycznego przygotowania w zakresie szeroko rozumianego piel

gnowania,

a tak

e w zakresie nawi

zywania bliskiego terapeutycznego kontaktu z ka

dym

pacjentem, potrzebuj

cym jej pomocy. W trakcie komunikowania si

, oprócz infor-

macji uzyskanej od pacjenta, piel

gniarka metod

wywiadu mo

e zaobserwowa

wiele istotnych dla piel

gnowania komunikatów pozawerbalnych. Mo

e ona przyj

ąć

zarówno rol

nadawcy lub odbiorcy komunikatów werbalnych i pozawerbalnych

w relacji z pacjentem. Wszelkie przejawy pozawerbalnego wspomagania słownej
komunikacji ze strony piel

gniarki wpływaj

na wiarygodno

ść

jej jako nadawcy

oraz sprzyjaj

utrzymaniu i kontynuowaniu terapeutycznego kontaktu z pacjentem

w procesie piel

gnowania. W sytuacji, kiedy pacjent sam wyra

a ch

ęć

nawi

zania

czy podtrzymania rozmowy, piel

gniarka przyjmuje rol

cierpliwego słuchacza,

który w prawidłowy sposób odbiera intencje nadawcy, analizuje uzyskane informa-
cje oraz udziela zwrotnych komunikatów. Istot

komunikowania si

w piel

gniar-

stwie onkologicznym jest wzajemne poznanie, zrozumienie, współpraca, partnerski
stosunek, dostosowanie procesu piel

gnowania do potrzeb pacjenta, jego osobo-

ci i preferencji, a przede wszystkim satysfakcja chorego.

Celem pracy jest analiza form i sposobów komunikowania si

pacjentów z pie-

gniarkami, a tak

e ocena wpływu tej komunikacji na bezpiecze

stwo chorych.

Komunikacja interpersonalna, inaczej komunikowanie si

, porozumiewanie

, rozumiane jest jako proces wzajemnej wymiany informacji pomi

dzy lud

bior

cymi udział w tym procesie. Z jednej strony tworzy ona wspólny system spo-

łeczny, gdy

komunikuj

(porozumiewaj

) przynajmniej dwie osoby, a cz

sto i wi

cej, wspólnie tworz

c system informacji. Z drugiej strony proces ten jest

podstaw

podejmowania przez człowieka wszelkich działa

pozwalaj

cych na

rozwi

zywanie zada

, problemów, odbiór i przetwarzanie informacji.

Komunikowanie w piel

gnowaniu to

wiadomy (inaczej: racjonalny) celowy,

proces zdobywania i wymiany informacji niezb

dnych do pracy (współpracy,

współdziałania) z podmiotem (i dla podmiotu) opieki.

M. Argyle: Psychologia stosunków mi

dzyludzkich. Warszawa 1991

W. Ciechanowicz: Piel

gniarstwo

wiczenia. Warszawa 2001

299

da relacja interpersonalna, a przede wszystkim taka, która inicjowana jest

(i utrzymana) z potrzeby zawodowej, musi by

-  efektywna;
-  celowa;
-  terapeutyczna.
Komunikowanie  efektywne  jeszcze  przed  wej

ciem w kontakt z drugim czło-

wiekiem (lub grup

ludzi) piel

gniarka musi zdawa

sobie spraw

z tego, co zakła-

da osi

ąć

, jaki ma by

cowy wynik (efekt) tego kontaktu.

Komunikowanie celowe: wej

cie w relacj

interpersonaln

(oraz jej przebieg)

jest podporz

dkowane celowi, który został wcze

nie jednoznacznie okre

lony.

Komunikowanie terapeutyczne: to takie, które wywiera pozytywny wpływ na

podmiot opieki. Jest to

wiadome wykorzystywanie wła

ciwie dobranych komunika-

tów werbalnych i niewerbalnych, aby dzi

ki nim wpłyn

ąć

na aktualne (a niekiedy

i przyszłe) zachowanie podmiotu opieki.

Samoocena – w psychologii to uogólniona postawa w stosunku do samego

siebie, która wpływa na nastrój oraz wywiera silny wpływ na pewien zakres zacho-
wa

osobistych i społecznych. Jest to zespół s

dów i opinii, które jednostka odnosi

do własnej osoby. Te s

dy i opinie dotycz

wła

ciwo

ci fizycznych, psychicznych

i społecznych.

Komunikacja interpersonalna jest podstaw

wszelkiego rodzaju kontaktów

dzyludzkich. Komunikuj

c si

ze sob

ludzie:

- zdobywaj

informacje o otaczaj

cym

wiecie, o warto

ciach, potrzebach

i emocjach innych ludzi, a tak

e dowiaduj

wielu rzeczy o sobie, o tym

jak s

postrzegani przez innych;

- informuj

innych o swoich warto

ciach, potrzebach i emocjach, przekazuj

posiadan

wiedz

, mówi

o swoich działaniach i zamiarach;

- oddziaływuj

na zachowania innych oraz sami podlegaj

ich wpływom po-

przez rady, sugestie, wywieranie presji;

- nawi

zuj

ze sob

kontakt emocjonalny, osi

gaj

wzajemne zrozumienie,

buduj

zaufanie oraz wpływaj

na swoje emocje.

Struktura procesu komunikacji zawiera trzy podstawowe elementy: nadawc

informacj

i odbiorc

. Nadawca jest osob

, która chce poinformowa

odbiorc

o tym, co my

li lub czuje. Kieruje swój komunikat z okre

lon

intencj

. Pragnie by

zrozumianym jak najlepiej, posługuje si

słowami, koduje, wi

c swoje my

li i uczu-

cia, tworz

c informacj

. Powinien kierowa

liwo

ciami percepcyjnymi od-

biorcy. Przekaz odbywa si

w sposób werbalny (za pomoc

słów) oraz niewerbal-

ny. Niewerbalna komunikacja dokonuje si

poprzez mimik

, ton głosu, postaw

ciała, sposób poruszania si

i gestykulacj

, dystans przestrzenny oraz dotyk. To

wszystko dociera do odbiorcy, który stara si

rozszyfrowa

, zdekodowa

przekaz,

zrozumie

intencje nadawcy.

Rozumienie czyjej

wypowiedzi, to odkrycie pewne-

go wspólnego obszaru, wła

ciwego zarówno dla nadawcy, jak i odbiorcy, pomimo

ró

nic wyst

puj

cych mi

dzy nimi. Komunikowanie si

ludzi jest d

ąż

eniem do

stworzenia dialogu, pełniejszej formy porozumiewania si

. W dialogu nie ma jedy-

Encyklopedia Powszechna PWN. Warszawa 1998

M. Trzci

ska-Krzewska: Zasady komunikowania si

z pacjentem w szpitalu, poradnik dla piel

gniarek.

Warszawa 1998

Z. N

cki: Komunikacja mi

dzyludzka. Kraków 1997

300

nie d

ąż

enia do formułowania komunikatu, który ma „by

zrozumiały”, ale istnieje

ęć

i otwarto

ść

„zrozumienia drugiego człowieka”.

Komunikacja jako integralna cz

ęść

piel

gniarstwa

ród wielu wymaga

stawianych współczesnej piel

gniarce – profesjonalist-

ce coraz cz

ęś

ciej wymienia si

umiej

tno

ść

komunikowania si

z innymi, a zwłasz-

cza zdolno

ść

terapeutycznego kontaktu z podmiotem opieki. Piel

gniarka jest t

osob

, z któr

człowiek (zdrowy, zagro

ony chorob

, chory) wchodzi w okre

lon

interakcj

. Sytuacja ta wymaga od piel

gniarki nie tylko merytorycznego przygoto-

wania w zakresie szeroko rozumianego piel

gnowania, a tak

e w zakresie nawi

zania bliskiego, terapeutycznego kontaktu z ka

dym człowiekiem, potrzebuj

cym

jej pomocy. W kontakcie z pacjentem coraz cz

ęś

ciej wła

nie piel

gniarka jest t

osob

, do której kieruje si

pytania, w

tpliwo

ci, oczekuj

c nie tylko profesjonalnej

i konkretnej informacji, ale równie

porady czy doradztwa w zakresie zdrowia i / lub

choroby.

Komunikowanie w piel

gniarstwie dotyczy bardzo wielu aspektów. Zwi

zane

jest zarówno z działalno

praktyczn

(proces piel

gnowania), jak i działalno

teoretyczn

(naukow

). Wła

ciwa relacja piel

gniarki z pacjentem ma podstawowe

znaczenie w przebiegu prawidłowego procesu piel

gnowania. Nie mo

e by

reali-

zowana bez wytworzenia przez piel

gniark

odpowiedniego klimatu ciepła, blisko-

ci, akceptacji, szacunku, oparcia fizycznego i psychicznego, otwarto

ci oraz em-

patii, okazywanych wzgl

dem podopiecznych. Ta atmosfera musi towarzyszy

choremu od momentu pierwszego kontaktu z piel

gniark

, poprzez okres diagno-

zy, pobytu w szpitalu, przebiegu procesu leczenia, walki z chorob

, do okresu po-

wrotu do zdrowia, a nawet

mierci. Kształtowanie terapeutycznej relacji piel

gniar-

ka – pacjent jest osi

gane za po

rednictwem komunikowania terapeutycznego.

Dzi

ki temu komunikowaniu piel

gniarka pomaga pacjentowi w opanowaniu bez-

radno

ci, l

ków i stresów. B

c blisko wpływa na jego prze

ycia, przywraca po-

czucie zadowolenia, asystuje w podejmowaniu decyzji i w dokonywaniu wyborów,
informuje i uczy, a dzi

ki temu koryguje wiedz

, pogl

dy w ró

nych sprawach do-

tycz

cych zdrowia. Przez komunikowanie zarówno słowne, jak i pozawerbalne,

piel

gniarka przekazuje pacjentowi wiadomo

ci znacz

ce dla pozyskiwania jego

zaufania, okazuje mu akceptacj

i szacunek, sygnalizuje gotowo

ść

do pomagania.

Komunikowanie jest wyrazem troszczenia si

i dbania o pacjenta. Okazywanie

tych emocji, stanowi ide

przewodni

komunikowania przez piel

gniark

tego, co

jest pacjentowi najbardziej potrzebne. Umiej

tno

ść

słuchania, stwarzania warun-

ków do dialogu, współpracy, udzielania wsparcia, modyfikacji, zachowa

, kontak-

towania si

z pacjentem – jego rodzin

, stanowi integraln

ęść

piel

gniarstwa.

Jako

ść

komunikowania si

, skuteczno

ść

porozumiewania decyduje w znacznym

stopniu o poziomie piel

gniarstwa i mo

liwo

ci jego rozwoju jako nauki i profesji.

Komunikowanie si

pacjenta z piel

gniark

stanowi element integralnie zwi

zany

z procesem piel

gnowania, w którym podstaw

opieki nad pacjentem jest nawi

zanie i podtrzymywanie kontaktu. Szczególnego znaczenia nabiera nadawanie

A. W

gerzecki: O poznaniu drugiego człowieka. Kraków 1992

M. Czachor: Piel

gniarka jako nadawca i odbiorca komunikatów werbalnych i pozawerbalnych. Lublin

1995

S. Pozna

ska: Komunikowanie w relacjach piel

gniarka – pacjent. W: K. Zahradniczek (red.): Wpro-

wadzenie do piel

gniarstwa. Warszawa 1996, s. 123-146

301

i odbieranie komunikatów, zarówno werbalnych, jak i pozawerbalnych, pomi

dzy

pacjentem a piel

gniark

. W piel

gnowaniu pacjenta znacz

ce jest dwustronne

komunikowanie pomi

dzy piel

gniark

a pacjentem. Profesjonalne nawi

zanie

kontaktu z podmiotem opieki to jeden z warunków niezb

dnych do wzbudzenia

jego zaufania oraz

wiadczenia zindywidualizowanej opieki, a w tym pozyskanie do

współpracy na rzecz własnego stanu zdrowia. „Zindywidualizowane piel

gnowanie:

to takie, które jest dostosowane do oczekiwa

i wymaga

podmiotu opieki oraz

warunków, w jakich opieka piel

gniarska jest realizowana”.

W piel

gniarstwie

podkre

la si

e komunikowanie to

wiadomy, celowy proces zdobywania i wy-

miany informacji niezb

dnych do piel

gnowania pacjenta i współpracy piel

gniarki

z zespołem terapeutycznym. W pi

miennictwie z zakresu opieki nad człowiekiem

potrzebuj

cym pojawia si

okre

lenie relacji terapeutycznej pomi

dzy osob

po-

trzebuj

a pomagaj

. Gordon definiuje sytuacj

terapeutyczn

jako „stosunek

dzy jednostk

w stadium zale

ci, cierpi

i potrzebuj

pomocy, a jed-

nostk

zdoln

do pomocy dzi

ki swojej wiedzy i autorytetowi”.

Zatem relacja pa-

cjent – piel

gniarka powinna by

oparta na rozwi

zywaniu problemów zdrowot-

nych, aby: umo

liwi

choremu podejmowanie decyzji w sprawach własnego zdro-

wia, zagwarantowa

pacjentowi przestrzeganie jego praw, a w szczególno

ci au-

tonomii w podejmowaniu decyzji, uzyskania informacji na temat sprawowanej opie-
ki piel

gniarskiej, stosowanych metodach diagnostycznych, leczniczych i rehabili-

tacyjnych. W celu uzyskania satysfakcjonuj

cych pacjenta i piel

gniark

efektów

piel

gnowania nale

y najpierw okre

stan pacjenta, nast

pnie wspólnie poszu-

kiwa

sposobów rozwi

, podj

ąć

decyzj

w sprawie przyj

cia rozwi

zania, na

które zgadzaj

obie strony, zrealizowa

zaplanowane działania i dokona

oce-

ny ich skuteczno

ci (rysunek nr 1).

Rysunek nr 1. Wspólne rozwi

zywanie problemów piel

gnacyjnych. Komunikowanie

z pacjentem ci

ęż

ko chorym

ródło: A. Kwiatkowska, Krajewska – Kułak, W. Panka (red.): Komunikowanie interpersonalne w piel

gniar-

stwie. Lublin 2003

J. Górajek-Jó

wik: Piel

gniarstwo. W: W. Ciechanowicz(red): Piel

gniarstwo

wiczenia. Warszawa

2001, 25-38

T. Gordon, J. Sterling, W. Edwards (red): Pacjent jako partner. Warszawa 1999

302

Wspólne rozwi

zywanie problemów zapewnia przyj

cie najlepszych, satys-

fakcjonuj

cych rozwi

zarówno dla chorego jak i dla piel

gniarki. Wszystkie

działania pacjenta i piel

gniarki musz

opiera

na prawidłowej komunikacji

interpersonalnej. W sytuacji choroby komunikowanie chorego z piel

gniark

umo

liwia rozpoznanie stanu pacjenta, postawienie diagnozy piel

gniarskiej, planowanie

i realizacj

oraz ocen

osi

gni

tych celów. Pozwala ono równie

na identyfikacj

problemów natury psychicznej i społecznej, co ułatwia ustalenie poziomu i rodzaju
wsparcia, jakiego nale

y choremu udzieli

. Przebieg procesu piel

gnowania uza-

niony jest od prawidłowego rozpoznania aktualnego stanu zdrowia chorego,

realnych mo

liwo

ci opieku

czych rodziny oraz samoopieku

czych chorego. Sku-

tecznymi i powszechnie stosowanymi w praktyce piel

gniarskiej metodami groma-

dzenia danych jest obserwacja chorego, wywiad piel

gniarski, pomiar i analiza

dokumentów. Racjonalne wykorzystanie tych metod przez piel

gniark

uwarunko-

wane jest wieloma czynnikami, w tym równie

umiej

tno

ciami w nadawaniu i od-

bieraniu informacji zarówno w formie werbalnej jak i pozawerbalnej, pozwalaj

c na

uzyskanie takiego zakresu danych, które b

umo

liwiały ustalenie rozpoznania

stanu bio-psycho-społecznego pacjenta.

Zakres i charakter zgromadzonych in-

formacji w du

ym stopniu b

dzie rzutował na dalsze kontakty w relacji pacjent –

piel

gniarka oraz realizacj

działa

opieku

czych wynikaj

cych z wcze

niej po-

stawionej diagnozy i ustalonego planu piel

gnowania. Umiej

tne komunikowanie

to warunek przeprowadzenia celowej, ukierunkowanej rozmowy z pacjentem i wy-
wiadu piel

gniarskiego, który pozwoli uzyska

informacje niezb

dne do racjonal-

nego rozpoznania stanu pacjenta. Wiele cennych informacji mo

e dostarczy

to,

co okre

lane jest mow

ciała pacjenta. S

to komunikaty o aktualnym stanie psy-

chicznym pacjenta, jego nastroju, nastawieniu do otoczenia, samopoczuciu. Mowa
ciała, czyli komunikaty przekazywane przez statyk

i dynamik

ciała pacjenta,

w wielu przypadkach mog

zaprzeczeniem, potwierdzeniem lub rozszerzeniem

zakresu informacji, uzyskanych dzi

ki werbalnemu kontaktowi lub innych, wcze-

niej zgromadzonych przez piel

gniark

. W procesie piel

gnowania nawi

zanie

kontaktu z pacjentem to jedno z najwa

niejszych zada

, zwłaszcza w pierwszym

etapie, w którym piel

gniarka rozpoznaje mo

liwo

ci i umiej

tno

ci pacjenta

z zakresu komunikowania si

. Wszelkie komunikaty werbalne i pozawerbalne

nadawane przez pacjenta, a odbierane przez piel

gniark

, maj

istotn

warto

ść

i mog

w sposób bezpo

redni lub po

redni rzutowa

na rozpoznanie piel

gniar-

skie, plan piel

gnowania, jego realizacj

i ocen

uzyskanych wyników. Miejsce dla

prawidłowej, dwustronnej komunikacji interpersonalnej znajduje si

we wszystkich

etapach procesu piel

gnowania i obejmuje ró

ne relacje. Najcz

ęś

ciej piel

gniarka

wchodzi w relacj

z pacjentem i jego rodzin

oraz osobami z zespołu wielodyscy-

plinarnego.

M. Czachor: Kształtowanie umiej

tno

ci komunikowania si

dla potrzeb zindywidualizowanego piel

gnowania. Jako

ść

w opiece piel

gniarskiej. Ogólnopolska Konferencja Szkoleniowo – Naukowa. Olsz-

tyn, 27-28.09.1996

J. Górajek-Jó

wik, D. Zarzycka: Miejsce i znaczenie komunikacji interpersonalnej w procesie piel

gnowania. Jako

ść

w opiece piel

gniarskiej. Ogólnopolska Konferencja Szkoleniowo – Naukowa, Olsz-

tyn 27-28.09.1996

303

Rola i zadania piel

gniarki w komunikowaniu si

z pacjentem

onkologicznym

Komunikowanie stanowi niezb

dny element opieki pozwalaj

cy na osi

gni

cie

celów piel

gnowania wynikaj

cych z rozpoznanego stanu pacjenta. Celami komu-

nikowania piel

gniarki z pacjentem s

m.in.:

1)  Zainicjowanie, podtrzymywanie i rozwój interpersonalnej relacji.
2)  Ocena problemów zdrowotnych pacjenta.
3)  Planowanie z pacjentem i jego rodzin

zindywidualizowanej opieki.

4) Wdro

enie okre

lonych działa

piel

gniarskich.

5) Ocena zindywidualizowanej opieki wraz z pacjentem.
6) Obni

enie l

ku pacjenta oraz łagodzenie napi

ęć

wywołanych chorob

i stosowanymi metodami leczniczymi.

7) Wsparcie pacjenta i jego rodziny.

Jednym z czynników warunkuj

cych komunikowanie piel

gniarki z pacjentem

onkologicznym jest otwarto

ść

. Zasada otwarto

ci pozwala na zaspokojenie wa

nych potrzeb w sytuacji, gdy pomoc i współpraca pacjenta s

konieczne. Ta zasa-

da pozwala na ograniczenie przewagi ze strony piel

gniarki, odczuwanej przez

pacjenta, a wynikaj

cej z jej woli lub sytuacji.

Otwarto

ść

przejawia si

w takich zachowaniach piel

gniarki jak m.in.:

- wyra

anie własnych opinii, przekona

lub odczu

, zwłaszcza w sytuacji,

gdy pacjent ma trudno

ci z werbalizowaniem swoich wypowiedzi, obaw;

- uczciwe odpowiadanie na pytania pacjenta, zgodno

ść

informacji przeka-

zywanych w formie werbalnej i niewerbalnej;

- otwarta postawa ciała, pochylona do przodu, „otwarte” dłonie, czyli po-

wierzchnia wewn

trzna dłoni skierowana do pacjenta.

Dla piel

gniarki wyzwaniem jest poznanie potrzeb, pragnie

, obaw, l

ków

i w

tpliwo

ci pacjenta. Kolejnym wa

nym elementem wpływaj

cym na komuniko-

wanie jest autentyczno

ść

, polegaj

ca na zachowaniu si

zgodnym z tym, co prze-

ywa piel

gniarka w kontakcie z chorym. Autentyczno

ść

ta wpływa równie

budowanie zaufania. Zaufanie buduje si

równie

przez akceptacj

i samoakcep-

tacj

. Osoba akceptuj

ca to taka, która nie ocenia i nie daje rad, ale posiada umie-

tno

ci słuchania ze zrozumieniem oraz okazywania ciepła i sympatii. W komuni-

kowaniu wa

ne jest empatyczne rozumienie i reagowanie, czyli umiej

tno

ść

spo-

strzegania tre

ci oraz nasilenia uczu

osoby piel

gnowanej. Empatia pozwala na

dokładne postrzeganie uczu

chorego oraz jasne formułowanie przez piel

gniark

swoich my

li i odczu

, co umo

liwia wła

ciwe interpretowanie zebranych danych.

Najwa

niejszymi czynnikami wpływaj

cymi na ten proces s

emocje, uczucia prze-

ywane przez osob

opiekuj

wiadomy sposób ich kontrolowania.

e znaczenie w komunikowaniu ma umiej

tno

ść

aktywnego słuchania,

podczas którego piel

gniarka powinna:

- by

wiadom

swoich nawyków w słuchaniu;

- stara

gle skupia

uwag

na rozmówcy;

- kontrolowa

czy dobrze rozumie intencje mówcy;

M. Jarosz: Psychologia lekarska. Warszawa 1983

M. Hayll: Mo

esz uzdrowi

swoje

ycie. Warszawa 1992

lusarska, D. Zarzycka, K. Zahradniczek (red.): Podstawy piel

gniarstwa. Lublin 2004

E. Wilczek-Ró

ycka: Komunikowanie piel

gniarka – pacjent. „Magazyn Piel

gniarki i Poło

nej”. 2001,

nr 1, s. 10-11

304

- by

obecn

fizycznie, utrzymuj

c kontakt wzrokowy;

- słucha

i obserwowa

tak, aby odebra

cało

ść

komunikatu, nie tylko wy-

powiadane tre

ci, ale równie

towarzysz

ce im emocje;

- okazywa

empatyczne zrozumienie;

- obserwowa

sygnały niewerbalne mówcy, poniewa

za ich pomoc

jest

przesyłanych wiele komunikatów zwłaszcza tych, które informuj

o stanie

psychicznym pacjenta;

- przyjmowa

akceptuj

postaw

wobec rozmówcy, a nie oceniaj

, któ-

ra mo

e wywoła

u rozmówcy postaw

obronn

z tendencj

do wycofania

z kontaktu.

Piel

gniarka w celu zakomunikowania pozytywnego nastawienia do pacjenta

oraz zrozumienia jego wypowiedzi powinna umie

zastosowa

odpowiednie spo-

soby zachowania si

podczas rozmowy z pacjentem. Do zachowa

takich nale

żą

- odzwierciedlenie emocji

tzn. ujmowanie w słowa tego, co pacjent prze

wa wypowiadaj

c odpowiednie tre

ci;

- wyja

nianie lub interpretowanie tre

ci, jakie pacjent przekazuje;

- powtarzanie

tj. ujmowanie wypowiedzi pacjenta innymi słowami;

- pytania wyja

niaj

ce kwestie nie do ko

ca wyja

nione przez pacjenta;

- umiej

tne operowanie milczeniem oraz milcz

akceptacj

;

-  konfrontowanie;
-  interpretowanie;
-  informowanie;
-  wspieranie;
-  wzbudzanie nadziei i pocieszanie;
-  nagradzanie.
Piel

gniarka odpowiedzialna za opiek

zobowi

zana jest zapewni

pacjentowi

wsparcie w chwilach trudnych, umo

liwi

pełne otwarcie i poznanie siebie oraz

wiadomienie problemów i wspólne ustalenie celów, a tak

e rozwi

zanie proble-

mów.

Komunikowanie w relacji pacjent – piel

gniarka jest podstawow

umiej

tno-

pozwalaj

na realizowanie teoretycznych zało

procesu piel

gnowania

i warunkuj

jako

ść

opieki.

Rozpoznanie choroby nowotworowej u wi

kszo

ci ludzi budzi szok emocjo-

nalny. Powszechnymi reakcjami s

k, nadmierna koncentracja na problemie,

smutek, pobudzenia, obawa i wycofanie si

k i depresja s

zaburzeniami psychologicznymi, najcz

ęś

ciej pojawiaj

cymi

u pacjentów nowotworowych. L

k towarzyszy niemal

e ka

demu pacjentowi

onkologicznemu. Pojawia si

jeszcze przed rozpoznaniem, kiedy to wyst

puj

pierwsze niepokoj

ce objawy, mog

wiadczy

o tym,

e to rak i trwa przez cały

czas, nawet po zako

czeniu leczenia, gdy

nie ma pewno

ci,

e nowotwór nie

ulegnie wznowie. Choroba nowotworowa silnie wpływa na wszystkie sfery egzy-
stencji człowieka. Jej konsekwencje s

odczuwane zarówno w sferze biologicznej,

E. Wilczek-Ró

ycka: Komunikowanie jako podstawowy czynnik opieki piel

gniarskiej. Materiały Jubi-

leuszowej Konferencji Naukowej Wydziału Piel

gniarskiego w Poznaniu. Pozna

1996

M. Krasuska, K. Turowski: Wybrane aspekty opieki nad pacjentem onkologicznym. Lublin 2006

305

psychicznej i społecznej. Wiele z nich mo

e by

przyczyn

pojawienia si

i depresji u chorych onkologicznych.

Konsekwencje biologiczne dla organizmu w przypadku wyst

pienia i leczenia

nowotworu s

bardzo przykre dla chorego. Jednym z takich nast

pstw jest osła-

bienie sił ustroju, które powoduje jednocze

nie obni

enie całej dynamiki

yciowej,

co jest jednym z objawów zaburze

depresyjnych. Przyczyn

osłabienia mo

e by

ból, czy objawy ze strony przewodu pokarmowego, takie jak nudno

ci, wymioty

i biegunka.

Wiadomo

ść

o ci

ęż

kiej chorobie wywołuje bardzo silne, negatywne reakcje

emocjonalne, takie jak l

k, poczucie zagro

enia i niepokój. W

ród przyczyn powo-

duj

cych zaburzenia depresyjne u pacjentów z nowotworem wymienia si

poczu-

cie zagro

enia

ycia, niepewno

ść

dotycz

najbli

szej przyszło

ci, utrat

kontroli

nad własnym

yciem oraz niedostateczn

liczb

informacji dotycz

cych choroby

i mo

liwo

ci leczenia. Depresj

pot

guje jeszcze bezsilno

ść

wobec choroby. Pa-

cjent nie mo

e wpłyn

ąć

na jej przebieg poprzez zmian

diety, stylu

ycia. Ten brak

osobistego wpływu na przezwyci

ęż

enie choroby mo

e pogł

bia

biern

postaw

wobec całego procesu leczenia. Tak, wi

c objawy depresyjne i l

k s

w pełni

usprawiedliwione jako naturalna reakcja na ci

ęż

, wyniszczaj

le rokuj

chorob

Dla pacjenta chorego na raka zmienia si

tak

e całkowicie sytuacja społecz-

na. Cz

sto musi si

on wycofa

ycia, w którym wcze

niej uczestniczył. Dodat-

kowym problemem wpływaj

cym na pojawienie si

ku i depresji jest zale

ść

innych osób. Izolacja od rodziny i znajomych wywołuje poczucie osamotnienia.
Zmiana wygl

du, upo

ledzenie czynno

ci narz

dów, ró

ne dolegliwo

ci fizyczne

mog

powodowa

izolacj

chorego od otoczenia.

Umiej

tno

ść

oceny stanu emocjonalnego chorego z chorob

nowotworow

e pomóc piel

gniarce w rozwi

zywaniu wielu problemów piel

gnacyjno – opie-

czych.

Kontakt pacjenta z piel

gniark

powinien opiera

na współpracy, tzn.

wspólnym ustaleniu drog

negocjacji, celu i planu piel

gnowania. W ten sposób

podkre

lana jest jego indywidualno

ść

, prawo posiadania własnego systemu warto-

ci i norm post

powania oraz sprawowania kontroli nad własnym zdrowiem.

W głównej mierze to piel

gniarka jest t

osob

, która inicjuje komunikowanie

z pacjentem. Dla wi

kszo

ci pacjentów satysfakcjonuj

cy jest taki rodzaj komuni-

kowania z piel

gniark

, w którym doznaj

oni poczucia podmiotowo

ci. Dzieje si

tak wtedy, gdy piel

gniarka informuje chorego, co zamierza zrobi

i jakie doznania

pacjenta b

towarzyszyły tym czynno

ciom.

Korzy

, jaka wynika ze współudziału pacjenta w piel

gnowaniu jest m.in.

to,

e pacjent poszukuj

cy informacji o zasadach post

powania, aktywnie zabiega-

cy o ich uzyskanie w kontakcie z piel

gniark

, zyskuje dokładniejsz

orientacj

we własnej sytuacji zdrowotnej. Po drugie, dostarczaj

c pacjentom informacji

zgodnie z sygnalizowanymi przez nich

yczeniami, piel

gniarka niweluje podsta-

I. Trzebiatowska: Zaburzenia l

kowe w chorobie nowotworowej – aspekt praktyczny. „Psychoonkolo-

gia”. 2000, nr 6, s. 49-53

J. Tomaszewska: Psychologiczne aspekty depresji w chorobach nowotworowych. „Psychoonkologia”.

2000, nr 7, s. 9-18

I. Trzebiatowska: Zaburzenia psychiczne w chorobie nowotworowej. W: K. de Walden-Gałuszko

(red.): Psychoonkologia. Kraków 2000, s. 71-81

306

wow

przyczyn

ich niezadowolenia z kontaktu. Wpływa to znacz

co na popraw

stanu emocjonalnego pacjenta, co jest niezwykle wa

nym celem piel

gnowania.

Zadowolenie z kontaktu przyczynia si

do lepszego przestrzegania zalece

piel

gniarki i pomy

lniejszych wyników procesu piel

gnowania. Po trzecie wła

ciwie

poinformowany pacjent zdolny jest do podejmowania trafniejszych decyzji w spra-
wach zdrowotnych wtedy, kiedy musi podejmowa

je samodzielnie.

Poznanie pacjenta, wł

czaj

c jego prze

ycia, potrzeby, wyobra

enia i oczeki-

wania, stanowi podstaw

do nawi

zania z nim terapeutycznej komunikacji. Komu-

nikacja ta ł

czy si

najcz

ęś

ciej ze wsparciem psychicznym, które w werbalnej

i pozawerbalnej formie okazywane jest pacjentowi. B

dzie ono tym bardziej sku-

teczne, im lepiej dostosuje si

do konkretnej sytuacji chorego oraz indywidualnego

charakteru jego problemów.

Komunikacja terapeutyczna jest niezwykle wa

nym elementem wielu form

psychologii, ale sama w sobie nie stanowi odr

bnej metody leczenia. Jest nato-

miast takim sposobem komunikowania si

z pacjentem, który na drodze psycholo-

gicznej wspomaga stosowane w jego przypadku metody leczenia i piel

gnacji.

Element zadaniowy w relacji terapeutycznej przejawia si

w tym, aby bezrad-

ny, zale

ny i zagro

ony pacjent uzyskał informacje, wyja

nienie słów, które przy-

nosz

uspokojenie. Przykre doznania, np. podczas bada

i zabiegów, zmniejszaj

po udzieleniu wyja

nie

dotycz

cych wykonywanych czynno

ci. Dlatego bar-

dzo wa

nym czynnikiem maj

cym wpływ na sytuacj

pacjenta w szpitalu, na jego

prze

ycia, samopoczucie i zdrowienie, post

powanie w chorobie, s

wiadomo

dotycz

ce choroby. Czasami nawet niewielkie zaburzenie zdrowia niewła

ciwie

przedstawione lub niewyja

nione mo

e wywoła

zaburzenia w samopoczuciu pa-

cjenta.

Komunikacja w relacji pacjent – piel

gniarka jest efektem lub kontynuacj

na-

zanej relacji piel

gniarka – pacjent.

Analizuj

c komunikowanie si

nale

y zwróci

uwag

na czynniki, które mog

uniemo

liwi

jego powstanie lub go zakłóci

. W

ród czynników utrudniaj

cych

powstanie relacji komunikacyjnej nale

y wymieni

te, które wyst

puj

po stronie

pacjenta oraz po stronie piel

gniarki.

Bł

dy wyst

puj

ce po stronie pacjenta to m.in.:

- brak motywacji pacjenta do leczenia – pacjent nie jest zainteresowany

współprac

, aktywnym uczestnictwem w planie leczenia; stan taki wymaga

dobrego poznania indywidualnych motywów zachowa

przyj

tych przez

pacjenta, gdy

tylko to pozwoli na zaoferowanie skutecznej pomocy;

- nieufno

ść

pacjenta – nieprawidłowe nastawienie chorego do osoby spra-

wuj

cej opiek

; nieufno

ść

wyra

a si

postaw

nadmiernej ostro

i obaw

przed zaufaniem piel

gniarza; stan taki bardzo utrudnia i spowal-

nia proces nawi

zania relacji terapeutycznej z pacjentem; dlatego te

zdo-

bycie zaufania pacjenta jest jednym z wa

niejszych zada

, buduje klimat

komunikowania i pozwala na efektywne piel

gnowanie; brak zaufania cz

sto idzie w parze ze wzmo

podejrzliwo

i niech

do post

powa-

nia zgodnie z otrzymanymi zaleceniami; mo

e te

ródłem konfliktów

i agresywnego zachowania;

- agresja – ze strony pacjenta, zarówno słowna, jak i fizyczna; wydaje si

ona by

jedn

z najwi

kszych przeszkód w tworzeniu relacji nawet, je

przejawia

dzie w formie stosunkowo niegro

nej krytyki; krytyka

307

zawsze wzbudza reakcje emocjonalne, zach

ca do obrony, prowokuje do

odpowiedzi, które łatwo mog

przerodzi

rozmow

z pacjentem w gwał-

town

sprzeczk

lub kłótni

; agresywne zachowanie pacjenta stanowi naj-

ęś

ciej uj

cie dla skrywanych uczu

ku lub bezradno

ci zwi

zanych

z problemami maj

cymi zwi

zek z trudn

sytuacj

osobist

chorego;

- manipulacja – pacjent mo

e wykorzystywa

swoj

chorob

i jej objawy do

manipulowania swym otoczeniem tak, aby uzyska

to, czego nie odwa

domaga

wprost lub te

, aby oddali

od siebie to, czego si

boi.

Jak ju

zaznaczono, powstanie relacji terapeutycznej mo

e by

utrudnione

równie

przez bł

dy le

żą

ce po stronie piel

gniarki. Spo

ród stosunkowo cz

sto

popełnianych bł

dów wymieniane s

: ignorancja, brak umiej

tno

ci aktywnego

słuchania, obrona przed pytaniami ze strony pacjenta, doradzanie, fałszywe za-
pewnianie, ganienie, głuche milczenie, moralizowanie, ocenianie, patronowanie,
sugerowanie odpowiedzi, zmienianie tematu.

Zasady pozwalaj

ce wyeliminowa

czynniki zakłócaj

ce dwustronne efektyw-

ne komunikowanie to: okazywanie akceptacji; szacunku i autentycznego zaintere-
sowania drug

osob

; stała obserwacja i analiza zachowania rozmówcy; umiej

ść

podtrzymania kontaktu – zadawanie pyta

, potwierdzanie rozumienia przeka-

zanych tre

ci, stawianie wniosków; zgodno

ść

dzy wypowiadanymi słowami,

a „mow

ciała”; adekwatno

ść

zachowania do przekazywanych tre

ci i elastyczno

ść

w reagowaniu na odbierane komunikaty; aktywne słuchanie; ukazywanie własnej
osobowo

ci. Je

eli piel

gniarka b

dzie realizowa

swoje zadania według zało

idea – troska o drugiego człowieka; metoda – gotowo

ść

działania na rzecz potrze-

buj

cego; narz

dzie – otwarty i szczery kontakt z pacjentem, to istnieje szansa,

niezale

nie od tego, jakim pacjentem b

dzie si

opiekowała, z ka

dym b

dzie

potrafiła nawi

szczery kontakt.

P.R. Mayersaought, M. Ford: Jak rozmawia

z pacjentem. Gda

sk 2001