1

1

Relacja

lekarz – pacjent

pielęgniarka – pacjent

Charakterystyka

zawodów

medycznych

2

2

Pojęcie stosunku społecznego

Piotr Sztompka:

•

To normatywnie określony (wyznaczony
przez określone wzory, regulacje,
innymi słowy - kulturę) schemat
oczekiwanych interakcji między
partnerami zajmującymi pewne pozycje
społeczne i pełniącymi związane z nimi
role.

3

Pojęcie stosunku społecznego

W każdym stosunku występuje:

•

określona podstawa zależności, która

może mieć charakter przyczynowy,

strukturalny, funkcjonalny, np.:
stosunek pokrewieństwa wynika z

pochodzenia biologicznego lub społecznego,
stosunek służbowy wynika ze stanowiska w

strukturze hierarchicznej,
stosunki sąsiedzkie – z bliskości

zamieszkania;

stosunek lekarz - pacjent, pielęgniarka -

pacjent wynika z...?

3

4

Pojęcie stosunku społecznego

W każdym stosunku występują też

,

wynikające z podstawy zależności...

•

układ wzajemnych uprawnień i
obowiązków (czy też oczekiwań)
oraz...

•

system wzajemnych czynności (ról)
regulowanych (oczekiwanych) przez
partnerów...

5

Typy stosunków społecznych

•

Przypisane i osiągane

•

Instrumentalne i autoteliczne

•

Formalne i nieformalne

•

Rozproszone i zogniskowane

•

Ciągłe i terminowe

•

Egalitarne i nieegalitarne

(helping proffesions)

•

Heterogamiczne

(odmienność partnerów)

i...

homogamiczne

(podobieństwo partnerów)

•

Intymne (gorące) i oficjalne (zimne)

•

Pierwotne i wtórne

(wspólnotowe i

stowarzyszeniowe)

5

6

Rola społeczna lekarza, jej wymiary i
determinanty

Rola lekarza ma:

1.

wymiar formalny (rola wyznaczona jest
przez związane z pozycją prawa i
obowiązki, wzory kulturowe)

2.

wymiar faktyczny

(treść pracy

zawodowej):

wiedza medyczna,

umiejętności, psychospołeczne aspekty
opieki medycznej, także coś, co się zwie
„

sztuką lekarską

” (nieuchwytne

składniki zachowań)

6

7

Rola społeczna lekarza, jej wymiary i
determinanty

Roli lekarza (jak każdej innej)
odpowiadają:

Społeczne oczekiwania

(rozpoznawanie objawów, stawianie
trafnej diagnozy, skuteczne leczenie,
profilaktyka, a także...

zachowania

społeczno-emocjonalne

)

8

Konflikt ról i konflikt w roli

•

Konflikt ról społecznych

(tu: roli

zawodowej lekarza z innymi rolami)
wynika z jednoczesnej przynależności
jednostki do wielu grup, a więc
odgrywania wielu ról społecznych.

•

Konflikt w roli lekarza

występuje

wówczas, gdy wobec wykonawcy tej roli
kierowane są sprzeczne oczekiwania

8

9

9

Stosunek lekarz – pacjent jako
istota praktyki lekarskiej

Wpływ stosunku

pomiędzy lekarzem a pacjentem

na rezultaty stosowanej terapii

a „efekt placebo”.

Co to takiego?

10

10

Stosunek lekarz – pacjent jako istota
praktyki lekarskiej

Placebo –

środek pozbawiony działania

leczniczego, o postaci identycznej z
lekiem. Stosowany w tzw. ślepej próbie
przy badaniu i ocenianiu działania
klinicznego nowego leku.

Innymi słowy

–

skuteczność leków

bierze się (podobno w 1/3) z wiary
pacjentów w efektywność zastosowanej
wobec nich terapii.

11

Stosunek lekarz – pacjent jako istota
praktyki lekarskiej

Rola lekarza

jest tu nie do

przecenienia. Dlatego mówi się o dwu
płaszczyznach w relacji lekarz - pacjent:

-

biologicznej

(model biologiczny; zadania

instrumentalne)

-

psychospołecznej

(model

psychospołeczny; zachowania
afektywne, ekspresywne)

12

Teorie stosunku lekarz – pacjent:

Funkcjonalna teoria Talcotta Parsonsa, The social system

(za M.

Sokołowską)

Pacjent/rola chorego

•

Obowiązki i przywileje:

1.

Musi pragnąć jak najszybszego powrotu do

zdrowia

2.

Powinien postarać się o fachową pomoc i

współpracować z lekarzem

3.

Powinien (wolno mu) zawiesić typowe

obowiązki

4.

System „wyraża zgodę” na to, by pacjent

przyjął rolę chorego (choroba to nie jego

wina)

12

13

Teorie stosunku lekarz – pacjent:

Funkcjonalna teoria Talcotta Parsonsa, The social system

(za M.

Sokołowską)

13

Lekarz/rola profesjonalisty

•

Oczekuje się, że:

1.

lekarz podejdzie do problemu profesjonalnie

i zgodnie z zasadami praktyki zawodowej

2.

będzie działać raczej dla dobra pacjenta niż

osobistych korzyści

3.

będzie obiektywny i emocjonalnie neutralny

-

będzie unikał sytuacji charakteryzujących się

emocjonalnym zaangażowaniem

-

nie będzie uruchamiał własnego systemu wartości

-

będzie kierował się zasadą uniwersalności

(nieuwzględnianie pozycji społecznej pacjenta)

14

Teorie stosunku lekarz – pacjent:

Funkcjonalna teoria Talcotta Parsonsa, The social system

(za M.

Sokołowską)

•

Prawa:

1.

badanie i wgląd w intymne sfery życia

pacjenta/ prawo dostępu do ciała i prawo

do uzyskania poufnej informacji

2.

autonomia w praktyce zawodowej

3.

pozycja autorytatywna w stosunku do

pacjenta

4.

legitymizowanie roli chorego, zwalniające

z pełnienia innych ról społecznych

15

Autorytet lekarza

Definicja autorytetu (łac. auctoritas –

powaga, znaczenie)

1.

(sens przedmiotowy)

Społeczne uznanie,

prestiż osób lub grup bądź instytucji

społecznych wynikające z cenionych w

danym społeczeństwie wartości

2.

(sens podmiotowy)

Osoba lub instytucja

ciesząca się uznaniem, zaufaniem w

związku z profesjonalizmem,

prawdomównością, bezstronności w

ocenie danego zjawiska lub wydarzenia

15

16

Autorytet lekarza

Wypływa z bardzo dużej

odpowiedzialności, stanowiącej

dopełnienie swobody działania

•

Wyraża się przez:

1.

wydawanie poleceń pacjentowi

2.

wykazywanie się kompetencjami

zawodowymi (wie więcej niż pacjent)

3.

prawo zadawania pacjentowi pytań i

prawo żądania odpowiedzi

16

17

Asymetryczność relacji lekarz - pacjent

Jest ona konsekwencją:

1.

Zróżnicowania wiedzy, jaką dysponują

obie strony stosunku lekarz – pacjent

2.

Zależności pacjenta w zakresie stanu

jego zdrowia od decyzji lekarza

3.

Konieczności „odsłonięcia się”

pacjenta przed lekarzem

17

18

Teorie stosunku lekarz – pacjent:

Thomas Szasz i Marc Hollender (za Antoniną Ostrowską)

•

Model/typ stosunku:

aktywność – bierność

•

Rola lekarza:

robi coś dla pacjenta

•

Rola pacjenta:

przyjmuje (niezdolny do

zareagowania)

•

Zastosowanie/przykład kliniczny:

narkoza,

śpiączka, ostry uraz, zamroczenie itp.

•

Prototyp stosunku:

rodzic – niemowlę

18

19

Teorie stosunku lekarz – pacjent:

Thomas Szasz i Marc Hollender (za Antoniną Ostrowską)

•

Model/typ stosunku:

kierowanie - współpraca

•

Rola lekarza:

mówi pacjentowi, co robić

•

Rola pacjenta:

posłusznie współpracuje

•

Zastosowanie/przykład kliniczny:

zakażenia, choroby ostre itp.

•

Prototyp stosunku:

rodzic - dziecko,

nastolatek

19

20

Teorie stosunku lekarz – pacjent:

Thomas Szasz i Marc Hollender (za Antoniną Ostrowską)

•

Model/typ stosunku:

współuczestnictwo

•

Rola lekarza:

pomaga pacjentowi, aby

pomógł sobie sam

•

Rola pacjenta:

uczestnik w partnerstwie

•

Zastosowanie/przykład kliniczny:

większość chorób przewlekłych,
psychoanaliza

•

Prototyp stosunku:

dorosły - dorosły

20

21

Teorie stosunku lekarz – pacjent:

Thomas Szasz i Marc Hollender (za Antoniną Ostrowską)

Model

Rola lekarza Rola

pacjenta

Zastosowan
ie

Prototyp

Aktywność
– bierność

Kierowanie

–
współpraca

Współ-
uczestnictw
o

Robi coś dla
pacjenta

Mówi

pacjentowi,
co robić

Pomaga
pacjentowi,

aby pomógł
sobie sam

Przyjmuje

(niezdolny do

zareagowani

a)

Posłusznie
współpracuj
e

Uczestnik w

partnerstwi
e

narkoza,
śpiączka,

ostry uraz
itp.

Zakażenia,
choroby
ostre itp.

Większość

chorób
przewlekłyc
h,
psychoanali

za

Rodzic –
niemowlę

Rodzic –

dziecko,
nastolatek

Dorosły –

dorosły

21

22

Teorie stosunku lekarz – pacjent:

Thomas Szasz i Marc Hollender (za Antoniną Ostrowską)

Zarówno model Parsonsa, jak i Szasza oraz
Hollendera, to modele normatywne
(stwierdzające, jak powinno być, lecz nie
zawsze realistyczne)

Można by przyjąć jeszcze inne typy
stosunku lekarz - pacjent:

-

bierność - bierność (wypisanie recepty,
zwolnienia - bez kontaktu terapeutycznego)

-

bierność - aktywność (bezskuteczne
domaganie się dodatkowych badań)

23

23

Teorie stosunku lekarz – pacjent

Konfliktowa teoria Eliota Freidsona (wg M. Sokołowskiej)

•

Freidson, krytykując model Parsonsa,

zwrócił uwagę na:

1.

„Zderzenie perspektyw”

profesjonalisty i laika, który wymaga i

krytycznie (czasem mimo ignorancji)

ocenia decyzje lekarza lub daje posłuch

takim ocenom.

2.

Wpływ struktury społecznej

(zmiennych społeczno-demograficznych,

środowiskowych, sytuacyjnych) na

zachowania lekarzy i pacjentów.

24

24

Teorie stosunku lekarz – pacjent

Konfliktowa teoria Eliota Freidsona (wg M. Sokołowskiej)

•

Konfliktowi na linii lekarz - pacjent
sprzyjają:

1.

Struktura i organizacja opieki zdrowotnej:

-

praktyka „zależna od klienta” (lekarz zależy od
nacisku i oczekiwań pacjentów)

-

praktyka „zależna od profesjonalistów” lub „od
interesów profesji” (lekarz pracujący w zespole
raczej zaryzykuje niezadowolenie pacjenta niż
narazi się kolegom; jako specjalista może
bardziej liczyć na skierowania od kolegów niż
na przychylność pacjentów)

25

Teorie stosunku lekarz – pacjent

Konfliktowa teoria Eliota Freidsona (wg M. Sokołowskiej)

2. Zetknięcie się/zderzenie dwóch

kultur: lekarza (to członek innego
środowiska) i pacjenta (członek innych
zbiorowości)

3. „System oddziaływania laików”

(informacje sprzeczne z poglądami
lekarza, z obowiązującymi wzorami roli
chorego)

25

26

Teorie stosunku lekarz – pacjent

Konfliktowa teoria Eliota Freidsona (wg M. Sokołowskiej)

4.

Zderzenie dwóch perspektyw:
jednostkowej (pacjenta) i zbiorowej
(także innych pacjentów
oczekujących na wizytę i lekarza,
który chce ich przyjąć)

5.

Inne postrzeganie roli lekarza
(przez pacjenta i lekarza)

27

Model transakcyjny

Przedstawicielem Samuel Bloom

-

relacja między pacjentem a lekarzem
nie jest postrzegana jako interakcja między
dwoma osobami, lecz jest poszerzona o
sfery grup odniesienia obu partnerów,
modyfikujących ewentualne zachowania,
transakcje...

-

celem transakcji/negocjacji jest
osiągnięcie porozumienia co do definicji
problemu, a następnie ustalenie
odpowiedniego procesu terapeutycznego

28

28

Teorie stosunku lekarz – pacjent

(wg B. Tobiasz-

Adamczyk)

Teoria wymiany (G. Homansa) i teoria interakcyjna (H. Blumera)

•

Zgodnie z teorią wymiany

,

zachowania jednostki są nagradzane lub
karane zachowaniami innych jednostek.

•

W teorii interakcyjnej zaś występują
dwa rodzaje interakcji, czyli (za P.
Sztompką) zmiennych sekwencji
wzajemnie zorientowanych działań
partnerów, którzy modyfikują swoje
działania w zależności od tego, co robi
(lub mówi) ten drugi.

29

Teorie stosunku lekarz – pacjent

(wg B. Tobiasz-Adamczyk) Teoria interakcyjna (H. Blumera)

1.

Interakcja symboliczna

(komunikacyjna,

interpretatywna, negocjacyjna; symbole
werbalne i niewerbalne);

jednostka, wchodząc

w określoną rolę, zaczyna analizować i
definiować sytuację, w jakiej się znalazła, i
może dostosować swoje reakcje do tej sytuacji
i reakcji innych

(zob. zalecenia lekarza a ich

wykonywanie; rola pisemnej instrukcji
lekarskiej)

2.

Interakcja niesymboliczna

(strony stosunku

odpowiadają na swoje działania bezpośrednio)

29

30

30

Wzajemne oddziaływania ludzi a ich zachowania wg Roberta
Balesa

Pozytywne relacje

Okazywanie solidarności
Działania zmierzające do
obniżenia napięcia
Okazywanie zgody (zgodność)

Rozwiązywanie

problemu

Dawanie sugestii
Dawanie propozycji
Podawanie informacji

Pytania

Pytania o informację
Pytania o opinię
Pytania o sugestię

Negatywne relacje

Okazywanie braku zgody
Okazywanie napięcia
Okazywanie antagonizmu

31

31

Stosunek lekarz – pacjent

Zachowania instrumentalne i społeczno-emocjonalne
(afektywne)

Teoria interakcjonistyczna

: pacjenci

rozpoznają i reagują głównie na zachowania
socjoemocjonalne swoich lekarzy

•

współpraca pacjenta z lekarzem jest
konsekwencją pozytywnego odbioru jego
społ.-emocjon. zachowań.

Teoria wymiany (wzajemności)

: pacjenci

rozpoznają i reagują zarówno na zachowania
socjoemocjonalne, jak i instrumentalne
lekarzy

•

pacjenci odwzajemniają lekarzom ich
zachowania socjoemocjonalne.

32

Stosunek lekarz – pacjent

Zachowania instrumentalne i społeczno-emocjonalne
(afektywne)

•

Pacjenci z wyższym
wykształceniem

lepiej rozumieją

zachowania instrumentalne i łatwiej
dostosowują się do oczekiwań lekarzy.

•

Idealny lekarz

jest postrzegany w

kategoriach osobowości

32

33

Rola społeczna pielęgniarki (zawód)

•

„To system zachowań w trakcie

wykonywania zawodu, obejmujący

zachowania wobec pacjentów, lekarzy,

innych pielęgniarek, personelu

medycznego oraz wobec instytucji

ochrony zdrowia, w której pielęgniarka

pracuje”

/B. Tobiasz-Adamczyk, Relacje lekarz – pacjent w perspektywie socjologii

medycyny/

33

34

Rola społeczna pielęgniarki (zawód)

Rolę należy odnieść do pozycji jej

odtwórcy, a tę do...

kręgu

społecznego

:

•

To „zestaw typowych innych pozycji, z

którymi dana pozycja jest powiązana,

wyznaczający typowe kierunki interakcji i

selekcjonujący typowych partnerów, z

którymi nawiązuje kontakt każdy, kto

daną pozycję zajmuje”

/P. Sztompka, Socjologia. Analiza społeczeństwa/

34

35

Rola społeczno-zawodowa pielęgniarki

Funkcje, jakie pełni pielęgniarka

odgrywając swoją rolę (cele, do jakich winna

dążyć/dąży):

•

Ratownicza (opieka i pielęgnacja)

•

Kompensacyjna (zaspokojenie innych potrzeb

chorego)

•

Protekcyjna (minimalizowanie negatywnego

wpływu czynników, które nie mogą być

zmienione, usunięte)

•

Promocyjna (chodzi o promocję zachowań

prozdrowotnych)

35

36

Rola społeczno-zawodowa pielęgniarki

Generalnie więc w roli pełnionej przez
pielęgniarkę można wyróżnić dwie:

•

Instrumentalną (to, co związane jest z
medyczną stroną terapii)

•

Ekspresyjną (pocieszanie, dodawanie
odwagi, zmniejszanie stresu, a więc
dostrzeganie psychospołecznych potrzeb
pacjenta i dążenie do ich zaspokajania;
szczególne znaczenie ma więc umiejętność
nawiązywania i podtrzymywania kontaktów
z ludźmi – i to ludźmi w szczególnej sytuacji)

36

37

Pielęgniarka w oczach pacjentów

Oczekiwania pacjentów można ująć w

trzech typach (idealnych) pielęgniarki:

1. Dobry fachowiec/profesjonalistka

(duża wiedza medyczna, sprawność,

budzenie zaufania, umiejętność wyjaśnienia

wątpliwości, poza tym jednak

małomówność, nieokazywanie współczucia)

37

38

Pielęgniarka w oczach pacjentów

2.

„Anioł dobroci”

(może mniej

sprawna, ale uśmiechnięta, cierpliwa,

współczująca, umiejąca pocieszyć, dodać

odwagi) –

innymi słowy oddana

pacjentowi

38

39

Pielęgniarka w oczach pacjentów

3. „Wzór ofiarności”

(ofiarna, przy

tym obowiązkowa, bezinteresowna,

posłuszna zleceniom lekarza, gotowa

zostać przy pacjencie nawet po

godzinach) –

innymi słowy wpasowana

w strukturę

40

Cechy osobowości pielęgniarki

Styczność z ludzkim nieszczęściem,
cierpieniem, śmiercią wymaga od pielęgniarki
określonych cech. Najbardziej pożądane
wydają się (chodzi o osobowość, a nie
sprawność zawodową):

•

Odpowiedzialność

•

Zdolność rozumienia innych

•

Opanowanie

•

Łagodność

•

Tolerancja

Nie każdy nadaje się do pracy w tym zawodzie!

40