LITERATURA OBOWIĄZKOWA
1.
A. Majchrowska (red.)
,
Wybrane elementy socjologii. Podręcznik dla
studentów i absolwentów wydziałów pielęgniarstwa i nauk o zdrowiu
akademii medycznych, Wyd. Czelej, Lublin 2003
2.
I. Taranowicz, A. Majchrowska, Z. Kawczyńska-Butrym
,
Elementy
socjologii dla pielęgniarek, Wyd. Czelej, Lublin 2000
Literatura uzupełniająca
1.
A. Ostrowska (red.), Socjologia medycyny. Podejmowane problemy,
kategorie, analizy, Wydawnictwo IFiS PAN, Warszawa 2009
2.
B. Tobiasz-Adamczyk, Relacje lekarz – pacjent w perspektywie
socjologii medycyny, Wyd. UJ, Kraków 2002.
3.
M. Sokołowska, Socjologia medycyny, PZWL, Warszawa 1986.
4.
W. Piątkowski, W. A. Brodniak (red.), Zdrowie i choroba.
Perspektywa socjologiczna, WSSG, Tyczyn 2005; w tej książce:
E. Korzeniowska
, Grupy odniesienia jako subiektywne determinanty
działań w sferze zdrowia;
B. Jacennik
, Stymulowanie zmiany zachowań a
polityka prozdrowotna administracji publicznej
5.
M. Florek (red.), Edukacja, praca, zdrowie. Szkice dedykowane
Stanisławowi Kosińskiemu na 70-lecie urodzin i 45-lecie pracy naukowo-
dydaktycznej, WSPiA, Lublin 2007; w tej książce:
Z. Kostrzanowska, I. Wrońska
, Zdrowie jako prioryt. wartość w XXI w.
2
Socjologia jako nauka:
historia, definicja,
przedmiot, funkcje,
nurty teoretyczne,
subdyscypliny.
Socjologia medycyny
3
Narodziny
•
Narodziła się w XIX wieku, ale właściwy jej
rozwój przypada na przełom XIX i XX w.
•
Ojcowie
:
-
Francuzi
: Auguste Comte i Emil Durkheim,
-
Brytyjczyk
Herbert Spencer
-
Niemcy
Max Weber, Ferdynand Toennies, Georg
Simmel, także Karol Marks,
•
Z badaczy polskich m.in.:
Ludwik Gumplowicz
(teoria konfliktu ras),
Stefan Czarnowski
(socjologia kultury),
Florian Znaniecki
(socjologia humanistyczna)
4
Narodziny społeczeństwa przemysłowego
(kapitalistyczne), które cechuje:
•
Rozwój fabrycznej produkcji maszynowej i techniki
•
Zmniejszająca się liczba ludności utrzymującej się
z rolnictwa (rosnące zatrudnienie w przemyśle)
•
Urbanizacja
•
Upowszechnianie oświaty
•
Wzrost znaczenia wiedzy naukowej
Poprzednie społeczeństwo,
przedprzemysłowe (feudalne):
•
Przewaga rolnictwa
•
Prymitywna technika
•
Niski poziom wykształcenia
Narodziny – czynniki zewnętrzne
Narodziny – czynniki zewnętrzne
•
Narodziny demokracji
sprzyjającej
wolności słowa, a zatem publikacji i
konfrontacji myśli;
•
Narodziny państw narodowych
•
Narodziny kultury masowej
•
Narodziny właściwej gospodarki
wolnorynkowej
, konkurencyjnej,
zmuszającej do fachowego rozpoznawania
potrzeb i zachowań konsumentów
6
Narodziny – czynniki wewnętrzne
•
Rzeczowe
: przedmiot, aparatura
pojęciowa, sposoby postępowania,
metody badań
•
Instytucjonalne
: katedry, instytuty,
towarzystwa, kongresy, kierunki
studiów, branżowe pisma, wydawnictwa
itp.
•
Mieczysław Szerer
: Esprit de corps
wśród socjologów
7
Narodziny – czynniki
wewnętrzne
Twierdzenie/hipoteza:
Studenci zdrowia publicznego
prowadzą zdrowszy tryb życia niż
studenci dziennikarstwa
•
Jak je rozumieć? Czy sformułowano je poprawnie?
•
Co trzeba uzgodnić, zdefiniować, rozszyfrować?
•
Jakich miar użyć do sprawdzenia prawdziwości
lub stwierdzenia fałszywości tych twierdzeń?
•
Jakie metody badawcze zastosować (ile osób
trzeba przebadać, kto musi wziąć udział w
badaniach po stronie realizatorów)?
8
Definicja socjologii:
Nauka o społeczeństwie (najkrócej)
Nauka, czyli
– w odróżnieniu od wiedzy
zdroworozsądkowej, często powierzchownej,
ograniczonej jednostkowym
doświadczeniem, a więc fragmentarycznej –
wiedza oparta na faktach stwierdzonych
empirycznie, zgodnie z regułami
metodologicznymi
.
Wiedza o zjawiskach społecznych w
ich uwikłaniu z innymi zjawiskami.
9
1.
Socjologia historyczna
(zmierzała do
wykrycia prawideł rządzących rozwojem
społeczeństw, odkrycia etapów tego
rozwoju – jak w organizmie)
2.
Socjologia analityczna
(nastawiona na
badanie aspektów, elementarnych
zjawisk społecznych, ustalanie prawideł
rządzących ich pojawianiem się,
trwaniem, zmianą)
Opozycje w socjologii
10
Socjologia analityczna - terminy
•
Struktura społeczna
Mikrostruktura
(np. rodzina, grupa koleżeńska,
sąsiedzka, pracownicy oddziału szpitalnego,
przychodni rodzinnej)
Makrostruktura
(naród, klasa, warstwa,
kategorie społeczno-zawodowe – np. lekarze,
pielęgniarki
)
Mezostruktura
(obszar interakcji między
spotkaniem twarzą w twarz a szerszą strukturą
społeczną; zob. społeczeństwo lokalne)
•
Kultura
(wg Antoniny Kłoskowskiej)
bytu
,
tj. materialna
,
socjetalna
,
tj. społeczna sensu
stricto
,
symboliczna
,
tj. duchowa
11
Opozycje w socjologii
1.
Ujęcie globalne
(dążenie do sformułowania
ogólnych twierdzeń o zachowaniu ludzi)
2.
Ujęcie partykularne
(sensownie można
opisać i objaśnić jedynie konkretne
społeczeństwo w konkretnym momencie
dziejowym)
1.
Socjologia spekulatywna
(syntezy
oparte na danych wtórnych)
2.
Socjologia empiryczna
(eksploatująca
autorskie badania zjawisk społecznych, ich
dynamiki, związków)
12
Opozycje w socjologii
1.
Ujęcie statyczne
(jak coś jest)
2.
Ujęcie dynamiczne
(jak się zmienia)
Procesy społeczne
Proces społeczny to ciąg następujących
po sobie i przyczynowo
uwarunkowanych zmian systemu
społecznego
13
Opozycje w socjologii
1.
Stanowisko indywidualistyczne
(społeczeństwo zbiorem jednostek; cechy
jednostek decydują o cechach zbiorowości)
2.
Stanowisko holistyczne
(gr. holos -
całość: społeczeństwo stanowi pewną całość
nieredukowalną do zbioru jednostek)
1.
Naturalizm
(A. Comte, H. Spencer; świat
człowieka częścią świata przyrody; socjologia
nauką przyrodniczą)
2.
Humanizm
(M. Weber, F. Znaniecki; świat
kultury jest odmienny od świata przyrody;
socjologia nie jest nauką przyrodniczą)
14
Funkcje socjologii
1.
Diagnostyczna
(przez analogię do terminu
wykorzystywanego w medycynie – socjologia
diagnozuje, bada i stwierdza stan „organizmu”,
jakim jest społeczeństwo)
2.
Prognostyczna
(socjologia nie tylko
diagnozuje, ale też skupia uwagę na procesach
odpowiedzialnych za dynamikę społeczeństwa;
zob. staruszkowie, opieka, przyszłość)
3.
Socjotechniczna
(socjologia dostarcza
argumentów, jak niektóre zachowania, postawy
moderować: zmieniać, podtrzymywać)
4.
Demaskatorska
(socjologia sprawdza i
weryfikuje przekonania zdroworozsądkowe
15
Orientacje we współczesnej
socjologii
1. Funkcjonalizm socjologiczny
(
Talcott Parsons, Robert K. Merton
):
•
społeczeństwo to system utrzymywany w
stanie równowagi przez wewnętrzne
mechanizmy samoregulujące; zjawiska
społeczne są postrzegane przez pryzmat
funkcji, jakie pełnią na rzecz systemu
(jego przetrwania; zob. szpital jako
system, zob. rocznik studentów…)
16
Orientacje we współczesnej
socjologii
2.
Teoria konfliktu
(
źródłem m.in. XIX-wieczny marksizm;
w XX w. Ralph Dahrendorf, Lewis Coser
):
•
konflikt jest cechą każdego systemu, w którym
nieustannie narastają antagonizmy
prowadzące do wybuchu konfliktu,
wytrącającego system ze stanu równowagi i
powodującego jego rekonstrukcję (zob.
relacje dyrekcji szpitali z personelem,
zob. sytuacja w rodzinach studentów)
17
Orientacje we współczesnej
socjologii
3. Teoria wymiany społecznej
(
George C. Homans, Peter M. Blau
):
•
zachowania ludzi i funkcjonowanie
systemów społecznych to nieustanna
wymiana nagród i kar między
jednostkami (zob. relacje
lekarz – pacjent, pielęgniarka –
pacjent, dyrekcja – personel,
nauczyciel – uczeń/student)
18
Orientacje we współczesnej
socjologii
4. Interakcjonizm symboliczny
(
George H. Mead, Herbert Blumer
):
•
rzeczywistość społeczna jest tworzona i
odtwarzana (rekonstruowana) w procesie
interakcji międzyludzkich, czyli
„wzajemnego wysyłania sygnałów –
symboli (język mówiony i język ciała, gest,
ubiór, intonacja głosu), odczytywania ich i
w odpowiedzi wysyłania następnych”
(zob. chory a lekarz)
19
Socjologia i jej subdyscypliny
Socjologia ogólna
dostarcza
aparatury pojęciowej, metod
badawczych i zasad ich stosowania;
Jako dyscyplina nadrzędna zajmuje
się:
•
strukturami społecznymi
•
teorią zmiany
•
zachowaniami zbiorowości
•
wpływem zbiorowości na zachowania
jednostek
20
Socjologia i jej subdyscypliny
Subdyscypliny
zajmują się
wycinkami rzeczywistości społecznej,
mamy więc:
•
socjologię gospodarki, kultury, miasta,
pracy, prawa, rodziny, wsi,
mamy też…
•
socjologię medycyny, zdrowia i
medycyny, zdrowia i choroby
21
Socjologia medycyny
Nazwa dyscypliny
wskazuje na
związek nauki społecznej (socjologii) i
medycyny
•
Co to takiego socjologia medycyny?
•
Co jest jej przedmiotem?
A zwłaszcza - czym jest medycyna???
22
Medycyna
Medycyna to
dziedzina nauk
przyrodniczych
zajmuje się:
-
badaniem budowy i czynności ustroju
ludzkiego w stanie zdrowia i choroby
-
rozpoznawaniem chorób i rokowaniem
jej ostatecznym celem jest
leczenie
chorych i zapobieganie chorobom
23
Medycyna
Składa się na nią:
1.
zespół dyscyplin podstawowych
(teoretycznych, np. anatomia,
histologia itp.)
2.
zespół dyscyplin klinicznych
(praktycznych, np. pediatria,
chirurgia, interna itd.)
24
Medycyna
Występują gałęzie medycyny
uwzględniające specyfikę środowisk
społecznych (
np. medycyna szkolna,
medycyna pracy itd.
)
Powiązanie z innymi dziedzinami
wiedzy daje efekt w postaci
działów/dziedzin medycyny, jak:
medycyna sądowa, lotnicza, nuklearna
itp.
25
Medycyna
Zapobieganiem chorobom zajmuje się
medycyna zapobiegawcza
Swoje cele stara się osiągać przez:
-
propagowanie zasad higieny osobistej i
otoczenia
-
przez powszechne stosowanie szczepień
/Encyklopedia medycyny/
Czy z medycyną należy kojarzyć wyłącznie takie
treści?
26
Socjologia medycyny
Medycyna to także instytucja społeczna, czyli:
-
wyodrębniony i zorganizowany typ
działalności (tu: diagnozowanie chorób i ich
leczenie; jej przedmiotem - ludzie, zwierzęta)
-
ujęty w odpowiednie formy organizacyjne
(przychodnie, szpitale itd.)
-
realizowany przez zespół ludzi (lekarze,
pielęgniarki, czyli biały personel, ale nie tylko)
-
wykorzystujących zestaw urządzeń
materialnych i środków (budynki, aparatura,
leki, odczynniki itp. itd.)
/Socjologia. Przewodnik encyklopedyczny/
27
Socjologia medycyny
Co w tak rozumianej medycynie
może być interesujące dla
socjologii
?
28
Socjologia medycyny
Wróćmy do zapobiegania chorobom i
ich społecznego kontekstu:
•
Anatom, patolog
Rudolf Virchow
(zm. w 1902
r.)
uważał medycynę za naukę społeczną, tj.
praktyczną, rozwiązującą problemy;
•
Alfred Grotjahn
rozwijał teorię higieny i
patologii społecznej mając nadzieję, że odegra
rolę w wykazywaniu znaczenia warunków życia
na zdrowie członków zbiorowości; pocz. XX w.)
29
Stefan Żeromski, Ludzie bezdomni,
W-wa 1900, r. Mrzonki
•
„Medycyna dzisiejsza – ciągnął Judym – jako
fakt bierze powód choroby i leczy ją samą,
bynajmniej nie usiłując zwalczać przyczyn.”
•
„Można zobaczyć całe rodziny sypiające pod
pułapami sklepików, gdzie już nie ma ani
światła, ani powietrza. W tym samym
gnieździe kilku rodzin leżą stosy wiktuałów,
załatwiają się rzeczy handlowe, przemysłowe,
familijne, miłosne i łotrowskie, praży się jadło
na śmierdzących tłuszczach, kaszlą i plują
suchotnicy, rodzą się dzieci i jęczą przeróżni
nieuleczalni wlokący kajdany żywota”.
30
•
Stefan Żeromski, Ludzie bezdomni,
W-wa 1900, r. Mrzonki
•
„Mówię o tym, że gdy człowiek pracujący w
fabryce, gdzie po całych dniach płukał sztaby
żelaza w kwasie siarczanym, w wodzie i wapnie
gaszonym, dostaje zgorzeli płuc i uda się do
szpitala, zostanie wykurowany jako tako, to ów
człowiek wraca do tegoż miejsca. Jeżeli pracownik
zajęty w cukrowni przy wyrobie superfosfatu
przez oblewanie węgla kostnego kwasem
siarczanym, gdzie całe wnętrze szopy napełnia
się parą kwasu siarkowego i gdzie gazy po
spaleniu pikrynianu potasu wdychane wywołują
zgorzel płuc – ulegnie tej chorobie, to po
wypisaniu go ze szpitala wraca do swojej szopy.”
31
Socjologia medycyny
Model zdrowia i choroby widzianych
z tej perspektywy (medycznej) to tzw.
model „bio-medyczny”
W latach 50. europejscy lekarze
zwrócili uwagę na to, że medycyna nie
jest w stanie sprostać oczekiwaniom
społecznym związanym ze zwalczaniem
chorób, profilaktyką zdrowia
32
Socjologia medycyny
Amerykanin
Robert Straus
(Bernard
Stern)
, rok 1957,
i podział na:
•
„socjologię medycyny”
(miała się
zajmować medycyną jako instytucją
społeczną wraz z jej aktorami)
oraz…
•
„socjologię w medycynie”
,
tj. „na
usługach” medycyny, jako pomoc w
rozstrzyganiu problemów zdrowia i
choroby
(miała się zajmować społecznymi
warunkami powstawania chorób);
33
Socjologia medycyny?
•
Od tamtego czasu, czyli lat 50. XX w.,
postrzeganie medycyny
, zdrowia i choroby
oraz roli socjologii w rozstrzyganiu
problemów z nimi związanych uległo dalszym
modyfikacjom
•
Nie chodzi już tylko o biologiczne i
społeczne źródła chorób
; chodzi o zdrowie i
jego uwarunkowania przede wszystkim
•
Można więc mówić
o socjologii zdrowia i
choroby, zdrowia i medycyny
34
Socjologia/zdrowie/medycyna
Potrzeby społeczne
– postrzeganie
różnych zjawisk w kategoriach zdrowia i choroby
Przemiany w medycynie jako nauce
–
teoria wieloprzyczynowości chorób i choroby
funkcjonalnej (pozamedyczne aspekty etiologii
chorób)
Przemiany demograficzne i w obrazie
chorób
(ludzie żyją coraz dłużej – także dzięki
medycynie, ale coraz więcej chorób ma
charakter przewlekły; zmienia się kontekst
społeczny medycyny)
35
Socjologia medycyny
Powstanie uspołecznionego
systemu opieki medycznej
(demokratyzacja dostępu, ale i
uprzedmiotowienie relacji pacjent –
personel, zbiurokratyzowanie usług
medycznych)
Rozwój profilaktyki zdrowia
(zwrot
ku środowiskowym uwarunkowaniom
zdrowia i chorób)
36
Paradygmaty socjologii [zdrowia
i] medycyny
Poprzedni
(stary) paradygmat (zespół
założeń) socjologii medycyny:
•
medycyna i jej zaplecze instytucjonalne
odpowiedzialne za zdrowie społeczeństwa i
poszczególnych obywateli.
Od lat 70. XX w.
obowiązuje „społeczno-
ekologiczny model zdrowia”.
•
Ujmuje on „człowieka jako dynamiczny system
wzajemnie ze sobą powiązanych elementów
biopsychospołecznych, wpisany w rzeczywistość
fizyczną, społeczną i kulturową”. Rzeczywistość ta
oddziałuje na człowieka, człowiek na rzeczywistość