LITERATURA OBOWIĄZKOWA

1.

 A. Majchrowska (red.)

, 

Wybrane elementy socjologii. Podręcznik dla 

studentów i absolwentów wydziałów pielęgniarstwa i nauk o zdrowiu 
akademii medycznych, Wyd. Czelej, Lublin 2003

2.

 I. Taranowicz, A. Majchrowska, Z. Kawczyńska-Butrym

, 

Elementy 

socjologii dla pielęgniarek, Wyd. Czelej, Lublin 2000

Literatura uzupełniająca

1.

 A. Ostrowska (red.), Socjologia medycyny. Podejmowane problemy, 

kategorie, analizy, Wydawnictwo IFiS PAN, Warszawa 2009

2.

 B. Tobiasz-Adamczyk, Relacje lekarz – pacjent w perspektywie 

socjologii medycyny, Wyd. UJ, Kraków 2002.

3.

 M. Sokołowska, Socjologia medycyny, PZWL, Warszawa 1986.

4.

 W. Piątkowski, W. A. Brodniak (red.), Zdrowie i choroba. 

Perspektywa socjologiczna, WSSG, Tyczyn 2005; w tej książce: 

E. Korzeniowska

, Grupy odniesienia jako subiektywne determinanty 

działań w sferze zdrowia; 

B. Jacennik

, Stymulowanie zmiany zachowań a 

polityka prozdrowotna administracji publicznej

5.

 M. Florek (red.), Edukacja, praca, zdrowie. Szkice dedykowane 

Stanisławowi Kosińskiemu na 70-lecie urodzin i 45-lecie pracy naukowo-
dydaktycznej, WSPiA, Lublin 2007; w tej książce: 

Z. Kostrzanowska, I. Wrońska

, Zdrowie jako prioryt. wartość w XXI w.

2

Socjologia jako nauka:

historia, definicja, 

przedmiot, funkcje, 

nurty teoretyczne,

subdyscypliny.

Socjologia medycyny

3

Narodziny

•

Narodziła się w XIX wieku, ale właściwy jej 
rozwój przypada na przełom XIX i XX w. 

•

Ojcowie

: 

-

Francuzi

: Auguste Comte i Emil Durkheim, 

-

Brytyjczyk

 Herbert Spencer

-

Niemcy

 Max Weber, Ferdynand Toennies, Georg 

Simmel, także Karol Marks, 

•

Z badaczy polskich m.in.: 

Ludwik Gumplowicz

 (teoria konfliktu ras), 

Stefan Czarnowski 

(socjologia kultury), 

Florian Znaniecki 

(socjologia humanistyczna)

4



Narodziny społeczeństwa przemysłowego 

(kapitalistyczne), które cechuje:

•

Rozwój fabrycznej produkcji maszynowej i techniki

•

Zmniejszająca się liczba ludności utrzymującej się 

z rolnictwa (rosnące zatrudnienie w przemyśle)

•

Urbanizacja 

•

Upowszechnianie oświaty

•

Wzrost znaczenia wiedzy naukowej



Poprzednie społeczeństwo, 

przedprzemysłowe (feudalne):

•

Przewaga rolnictwa

•

Prymitywna technika

•

Niski poziom wykształcenia 

Narodziny – czynniki zewnętrzne

Narodziny – czynniki zewnętrzne

•

 

Narodziny demokracji 

sprzyjającej 

wolności słowa, a zatem publikacji i 
konfrontacji myśli; 

•

 Narodziny państw narodowych

•

 Narodziny kultury masowej

•

 Narodziny właściwej gospodarki 

wolnorynkowej

, konkurencyjnej, 

zmuszającej do fachowego rozpoznawania 
potrzeb i zachowań konsumentów

6

Narodziny – czynniki wewnętrzne

•

Rzeczowe

: przedmiot, aparatura 

pojęciowa, sposoby postępowania, 
metody badań

•

Instytucjonalne

: katedry, instytuty, 

towarzystwa, kongresy, kierunki 
studiów, branżowe pisma, wydawnictwa 
itp.

•

Mieczysław Szerer

: Esprit de corps 

wśród socjologów

7

Narodziny – czynniki 
wewnętrzne

Twierdzenie/hipoteza: 

Studenci zdrowia publicznego 

prowadzą zdrowszy tryb życia niż 

studenci dziennikarstwa

•

Jak je rozumieć? Czy sformułowano je poprawnie?

•

Co trzeba uzgodnić, zdefiniować, rozszyfrować?

•

Jakich miar użyć do sprawdzenia prawdziwości 

lub stwierdzenia fałszywości tych twierdzeń?

•

Jakie metody badawcze zastosować (ile osób 

trzeba przebadać, kto musi wziąć udział w 

badaniach po stronie realizatorów)?

8

Definicja socjologii:

Nauka o społeczeństwie (najkrócej)

Nauka, czyli

 – w odróżnieniu od wiedzy 

zdroworozsądkowej, często powierzchownej, 
ograniczonej jednostkowym 
doświadczeniem, a więc fragmentarycznej – 

wiedza oparta na faktach stwierdzonych 
empirycznie, zgodnie z regułami 
metodologicznymi

.

Wiedza o zjawiskach społecznych w 

ich uwikłaniu z innymi zjawiskami.

9

1.

Socjologia historyczna 

(zmierzała do 

wykrycia prawideł rządzących rozwojem 
społeczeństw, odkrycia etapów tego 
rozwoju – jak w organizmie)

2.

Socjologia  analityczna 

(nastawiona na 

badanie aspektów, elementarnych 
zjawisk społecznych, ustalanie prawideł 
rządzących ich pojawianiem się, 
trwaniem, zmianą)

Opozycje w socjologii

10

Socjologia analityczna - terminy

•

Struktura społeczna



Mikrostruktura 

(np. rodzina, grupa koleżeńska, 

sąsiedzka, pracownicy oddziału szpitalnego, 
przychodni rodzinnej)



Makrostruktura 

(naród, klasa, warstwa, 

kategorie społeczno-zawodowe – np. lekarze, 
pielęgniarki

)



Mezostruktura 

(obszar interakcji między 

spotkaniem twarzą w twarz a szerszą strukturą 
społeczną; zob. społeczeństwo lokalne)

•

Kultura

 

(wg Antoniny Kłoskowskiej)



bytu

, 

tj. materialna

, 

socjetalna

, 

tj. społeczna sensu 

stricto

, 

symboliczna

, 

tj. duchowa

11

Opozycje w socjologii

1.

Ujęcie globalne 

(dążenie do sformułowania 

ogólnych twierdzeń o zachowaniu ludzi) 

2.

Ujęcie partykularne 

(sensownie można 

opisać i objaśnić jedynie konkretne 
społeczeństwo w konkretnym momencie 
dziejowym)

1.

Socjologia spekulatywna 

(syntezy 

oparte na danych wtórnych) 

2.

Socjologia empiryczna 

(eksploatująca 

autorskie badania zjawisk społecznych, ich 
dynamiki, związków)

12

Opozycje w socjologii

1.

Ujęcie statyczne 

(jak coś jest)

2.

Ujęcie dynamiczne 

(jak się zmienia)



Procesy społeczne



Proces społeczny to ciąg następujących 
po sobie i przyczynowo 
uwarunkowanych zmian systemu 
społecznego

13

Opozycje w socjologii

1.

Stanowisko indywidualistyczne 

(społeczeństwo zbiorem jednostek; cechy 

jednostek decydują o cechach zbiorowości) 

2.

Stanowisko holistyczne 

(gr. holos - 

całość: społeczeństwo stanowi pewną całość 

nieredukowalną do zbioru jednostek)

1.

Naturalizm

 

(A. Comte, H. Spencer; świat 

człowieka częścią świata przyrody; socjologia 

nauką przyrodniczą) 

2.

Humanizm

 

(M. Weber, F. Znaniecki; świat 

kultury jest odmienny od świata przyrody; 

socjologia nie jest nauką przyrodniczą)

14

Funkcje socjologii

1.

Diagnostyczna

 (przez analogię do terminu 

wykorzystywanego w medycynie – socjologia 

diagnozuje, bada i stwierdza stan „organizmu”, 
jakim jest społeczeństwo)

  

2.

Prognostyczna

 

(socjologia nie tylko 

diagnozuje, ale też skupia uwagę na procesach 

odpowiedzialnych za dynamikę społeczeństwa; 

zob. staruszkowie, opieka, przyszłość)

3.

Socjotechniczna

 (socjologia dostarcza 

argumentów, jak niektóre zachowania, postawy 

moderować: zmieniać, podtrzymywać)

4.

Demaskatorska

 

(socjologia sprawdza i 

weryfikuje przekonania zdroworozsądkowe

15

Orientacje we współczesnej 
socjologii

1. Funkcjonalizm socjologiczny 
     (

Talcott Parsons, Robert K. Merton

): 

     

•

społeczeństwo to system utrzymywany w 

stanie równowagi przez wewnętrzne 

mechanizmy samoregulujące; zjawiska 

społeczne są postrzegane przez pryzmat 

funkcji, jakie pełnią na rzecz systemu 

(jego przetrwania; zob. szpital jako 

system, zob. rocznik studentów…)

16

Orientacje we współczesnej 
socjologii

2.  

Teoria konfliktu 

     (

źródłem m.in. XIX-wieczny marksizm; 

w XX w. Ralph Dahrendorf, Lewis Coser

): 

•

konflikt jest cechą każdego systemu, w którym 
nieustannie narastają antagonizmy 
prowadzące do wybuchu konfliktu, 
wytrącającego system ze stanu równowagi i 
powodującego jego rekonstrukcję (zob. 
relacje dyrekcji szpitali z personelem, 
zob. sytuacja w rodzinach studentów)

17

Orientacje we współczesnej 
socjologii

3. Teoria wymiany społecznej 

(

George C. Homans, Peter M. Blau

): 

•

zachowania ludzi i funkcjonowanie 
systemów społecznych to nieustanna 
wymiana nagród i kar między 
jednostkami (zob. relacje 
lekarz – pacjent, pielęgniarka – 
pacjent, dyrekcja – personel, 
nauczyciel – uczeń/student)

18

Orientacje we współczesnej 
socjologii

4. Interakcjonizm symboliczny 

(

George H. Mead, Herbert Blumer

): 

      

•

rzeczywistość społeczna jest tworzona i 

odtwarzana (rekonstruowana) w procesie 

interakcji międzyludzkich, czyli 

„wzajemnego wysyłania sygnałów – 

symboli (język mówiony i język ciała, gest, 

ubiór, intonacja głosu), odczytywania ich i 

w odpowiedzi wysyłania następnych” 

(zob. chory a lekarz)

19

Socjologia i jej subdyscypliny



Socjologia ogólna 

dostarcza 

aparatury pojęciowej, metod 
badawczych i zasad ich stosowania;



Jako dyscyplina nadrzędna zajmuje 
się: 

•

strukturami społecznymi

•

teorią zmiany 

•

zachowaniami zbiorowości

•

wpływem zbiorowości na zachowania 
jednostek

20

Socjologia i jej subdyscypliny



Subdyscypliny

 zajmują się 

wycinkami rzeczywistości społecznej, 
mamy więc: 

•

socjologię gospodarki, kultury, miasta, 
pracy, prawa, rodziny, wsi, 

mamy też… 

•

socjologię medycyny, zdrowia i 
medycyny, zdrowia i choroby

21

Socjologia medycyny



Nazwa dyscypliny 

wskazuje na 

związek nauki społecznej (socjologii) i 
medycyny

•

Co to takiego socjologia medycyny?

•

Co jest jej przedmiotem?



A zwłaszcza - czym jest medycyna???

22

Medycyna

Medycyna to 

dziedzina nauk 

przyrodniczych

zajmuje się:

-

badaniem budowy i czynności ustroju 
ludzkiego w stanie zdrowia i choroby

-

rozpoznawaniem chorób i rokowaniem

jej ostatecznym celem jest 

leczenie 

chorych i zapobieganie chorobom

23

Medycyna

Składa się na nią:

1.

zespół dyscyplin podstawowych

 

(teoretycznych, np. anatomia, 
histologia itp.)

2.

zespół dyscyplin klinicznych 

(praktycznych, np. pediatria, 
chirurgia, interna itd.)

24

Medycyna

Występują gałęzie medycyny 
uwzględniające specyfikę środowisk 
społecznych (

np. medycyna szkolna, 

medycyna pracy itd.

)

Powiązanie z innymi dziedzinami 
wiedzy daje efekt w postaci 
działów/dziedzin medycyny, jak: 

medycyna sądowa, lotnicza, nuklearna 
itp.

25

Medycyna

Zapobieganiem chorobom zajmuje się

 

medycyna zapobiegawcza

Swoje cele stara się osiągać przez:

-

propagowanie zasad higieny osobistej i 
otoczenia 

-

przez powszechne stosowanie szczepień

 

/Encyklopedia medycyny/

Czy  z  medycyną  należy  kojarzyć  wyłącznie  takie 

treści?

26

Socjologia medycyny

Medycyna to także instytucja społeczna, czyli:

-

wyodrębniony i zorganizowany typ 
działalności (tu: diagnozowanie chorób i ich 
leczenie; jej przedmiotem - ludzie, zwierzęta)

-

ujęty w odpowiednie formy organizacyjne 
(przychodnie, szpitale itd.)

-

realizowany przez zespół ludzi (lekarze, 
pielęgniarki, czyli biały personel, ale nie tylko)

-

wykorzystujących zestaw urządzeń 
materialnych i środków (budynki, aparatura, 
leki, odczynniki itp. itd.) 

/Socjologia. Przewodnik encyklopedyczny/

27

Socjologia medycyny

Co w tak rozumianej medycynie 
może być interesujące dla 

socjologii

?

28

Socjologia medycyny

Wróćmy do zapobiegania chorobom i 
ich społecznego kontekstu:

•

Anatom, patolog 

Rudolf Virchow 

(zm. w 1902 

r.)

 

uważał medycynę za naukę społeczną, tj. 

praktyczną, rozwiązującą problemy;

•

Alfred Grotjahn

 rozwijał teorię higieny i 

patologii społecznej mając nadzieję, że odegra 
rolę w wykazywaniu znaczenia warunków życia 
na zdrowie członków zbiorowości; pocz. XX w.)

29



Stefan Żeromski, Ludzie bezdomni, 
W-wa 1900, r. Mrzonki

•

„Medycyna dzisiejsza – ciągnął Judym – jako 
fakt bierze powód choroby i leczy ją samą, 
bynajmniej nie usiłując zwalczać przyczyn.”

•

„Można zobaczyć całe rodziny sypiające pod 
pułapami sklepików, gdzie już nie ma ani 
światła, ani powietrza. W tym samym 
gnieździe kilku rodzin leżą stosy wiktuałów, 
załatwiają się rzeczy handlowe, przemysłowe, 
familijne, miłosne i łotrowskie, praży się jadło 
na śmierdzących tłuszczach, kaszlą i plują 
suchotnicy, rodzą się dzieci i jęczą przeróżni 
nieuleczalni wlokący kajdany żywota”. 

30

•

Stefan Żeromski, Ludzie bezdomni, 
W-wa 1900, r. Mrzonki

•

„Mówię o tym, że gdy człowiek pracujący w 
fabryce, gdzie po całych dniach płukał sztaby 
żelaza w kwasie siarczanym, w wodzie i wapnie 
gaszonym, dostaje zgorzeli płuc i uda się do 
szpitala, zostanie wykurowany jako tako, to ów 
człowiek wraca do tegoż miejsca. Jeżeli pracownik 
zajęty w cukrowni przy wyrobie superfosfatu 
przez oblewanie węgla kostnego kwasem 
siarczanym, gdzie całe wnętrze szopy napełnia 
się parą kwasu siarkowego i gdzie gazy po 
spaleniu pikrynianu potasu wdychane wywołują 
zgorzel płuc – ulegnie tej chorobie, to po 
wypisaniu go ze szpitala wraca do swojej szopy.”

31

Socjologia medycyny

Model zdrowia i choroby widzianych 
z tej perspektywy (medycznej) to tzw. 
model „bio-medyczny”

W latach 50. europejscy lekarze

 

zwrócili uwagę na to, że medycyna nie 
jest w stanie sprostać oczekiwaniom 
społecznym związanym ze zwalczaniem 
chorób, profilaktyką zdrowia

32

Socjologia medycyny

Amerykanin 

Robert Straus 

(Bernard 

Stern)

, rok 1957,

 

i podział na:

•

„socjologię medycyny” 

(miała się 

zajmować medycyną jako instytucją 
społeczną wraz z jej aktorami) 

oraz…

 

•

„socjologię w medycynie”

,

 

tj. „na 

usługach” medycyny, jako pomoc w 
rozstrzyganiu problemów zdrowia i 
choroby

 

(miała się zajmować społecznymi 

warunkami powstawania chorób);

33

Socjologia medycyny?

•

Od tamtego czasu, czyli lat 50. XX w., 
postrzeganie medycyny

, zdrowia i choroby 

oraz roli socjologii w rozstrzyganiu 
problemów z nimi związanych uległo dalszym 
modyfikacjom 

•

Nie chodzi już tylko o biologiczne i 
społeczne źródła chorób

; chodzi o zdrowie i 

jego uwarunkowania przede wszystkim

•

Można więc mówić 

o socjologii zdrowia i 

choroby, zdrowia i medycyny

34

Socjologia/zdrowie/medycyna

Potrzeby społeczne 

– postrzeganie 

różnych zjawisk w kategoriach zdrowia i choroby

Przemiany w medycynie jako nauce 

–

teoria wieloprzyczynowości chorób i choroby 
funkcjonalnej (pozamedyczne aspekty etiologii 
chorób)

Przemiany demograficzne i w obrazie 
chorób 

(ludzie żyją coraz dłużej – także dzięki 

medycynie, ale coraz więcej chorób ma 
charakter przewlekły; zmienia się kontekst 
społeczny medycyny)

35

Socjologia medycyny

Powstanie uspołecznionego 
systemu opieki medycznej 

(demokratyzacja dostępu, ale i 
uprzedmiotowienie relacji pacjent – 
personel, zbiurokratyzowanie usług 
medycznych)

Rozwój profilaktyki zdrowia 

(zwrot 

ku środowiskowym uwarunkowaniom 
zdrowia i chorób)

36

Paradygmaty socjologii [zdrowia 
i] medycyny



Poprzedni

 (stary) paradygmat (zespół 

założeń) socjologii medycyny: 

•

medycyna i jej zaplecze instytucjonalne 
odpowiedzialne za zdrowie społeczeństwa i 
poszczególnych obywateli.

 



Od lat 70. XX w.

 obowiązuje „społeczno-

ekologiczny model zdrowia”. 

•

Ujmuje on „człowieka jako dynamiczny system 
wzajemnie ze sobą powiązanych elementów 
biopsychospołecznych, wpisany w rzeczywistość 
fizyczną, społeczną i kulturową”. Rzeczywistość ta 
oddziałuje na człowieka, człowiek na rzeczywistość