Konspekt lekcji z historii do realizacji w klasie III gimnazjum przygoto-
wany przez Barbarę Charko, nauczyciela Zespołu Szkół nr 3 w Suwałkach.

Temat: Holocaust znaczy Zagłada.

Cele:

1. kształtowanie postaw tolerancji religijnej, narodowościowej, kulturowej
2. kształtowanie postawy przeciwstawiającej się złu
3. ukazanie konieczności obrony własnej godności, przekonań
4. zwrócenie uwagi na złożoność stosunków polsko – żydowskich
5. kształtowanie umiejętności pracy z tekstem źródłowym
6. kształtowanie umiejętności pracy z mapą

Metody i formy pracy:

Š praca w grupach
Š praca z tekstem źródłowym

Pomoce:

Š załącznik 1 – Dyskryminacja
Š załącznik 2 – Życie codzienne w getcie
Š załącznik 3 – Żydowski ruch oporu
Š załącznik 4 – Walka zbrojna
Š załącznik 5 – „Ostateczne rozwiązanie kwestii żydowskiej”
Š załącznik 6 – Postawy społeczne wobec Zagłady
Š Atlas historyczny dla gimnazjum
Š mapa: Polska podczas II wojny światowej

Czas realizacji: 45 minut

Propozycja realizacji tematu:

I.

Wprowadzenie

1. Krótkim wstępem wprowadzamy uczniów w atmosferę średniowiecznego

antyjudaizmu w Europie i XIX – wiecznego antysemityzmu

2. Przypominamy politykę III Rzeszy wobec ludności żydowskiej w okresie

międzywojennym:

Š 1935 r. – ustawy norymberskie
Š 1938 r. – „noc kryształowa”

2

II.

Rozwinięcie

1. Dzielmy klasę na 6 grup. Każda grupa otrzymuje zadanie z instrukcją do

wykonania w ciągu 10 minut.

2. Uczniowie w wyznaczonym czasie przygotowują odpowiedzi na pytania

postawione w zadaniu:

Grupa I – Dyskryminacja
Grupa II – Życie codzienne w getcie
Grupa III – Żydowski ruch oporu
Grupa IV – Walka zbrojna
Grupa V – „Ostateczne rozwiązanie kwestii żydowskiej”
Grupa VI – Postawy społeczne wobec Zagłady

3. Po upływie 10 minut poszczególne grupy referują zadanie. Po omówieniu

przez VI grupę postaw społecznych wobec Zagłady należy dodać, że Ży-
dzi nie zapomnieli o ludziach, którzy z narażeniem życia ratowali ich w
czasie drugiej wojny światowej. W 1953 r. Instytut Pamięci Yad
Vashem w Jerozolimie ustanowił Medal „Sprawiedliwy wśród Naro-
dów Świata”, przyznawany tym, którzy ratowali Żydów w czasach
Zagłady. Do końca 2000 r. przyznano 18 262 takie odznaczenia, z
czego 5503 otrzymali Polacy.

4. Informujemy o nieżydowskich ofiarach ludobójstwa: Polacy, Rosjanie,

Romowie, Sinti i inni.

III. Zakończenie

1. Zadajemy pytanie: Czym Człowiek zasłużył na taki los ? Pytanie to po-

zwoli uczniom zastanowić się nad własnym stosunkiem do ludobójstwa,
do innych narodowości i religii.

2. Na zakończenie lekcji, jako podsumowanie, pytamy uczniów, co możemy

zrobić, by taki los jaki spotkał Żydów, nigdy nie spotkał żadnego narodu ?

3. Zadajemy pracę domową - do wyboru:

Š Jeden dzień w getcie (pamiętnik).
Š Co mogę zrobić, by Holocaust nie powtórzył się ?

Załącznik 1

Grupa I.

Dyskryminacja.

dyskryminacja – pozbawienie równouprawnienia, upośledzenie, szykanowanie
pewnej grupy ludzi ze względu na ich pochodzenie albo przynależność naro-
dową, rasową, wyznaniową

3

Macie do dyspozycji 2 teksty źródłowe. Na ich podstawie odpowiedzcie na
pytania:

1. W jaki sposób Niemcy dyskryminowali Żydów ?
2. Czy osiągnęli zamierzony cel ? Odpowiedź uzasadnijcie.

Tekst źródłowy 1:
Rozporządzenie władz okupacyjnych o oznaczeniu Żydów w Generalnym Gu-
bernatorstwie z listopada 1939 r.
Dziennik rozporządzeń generalnego gubernatora dla terenów polskich, 30 listo-
pada 1939 r.

§ 1. Wszyscy Żydzi i Żydówki, przebywające w Generalnej Guberni, a mający
ukończone 10 lat życia, obowiązani są nosić, zaczynając od 1 grudnia 1939 r. na
prawym rękawie ubrania i wierzchniego okrycia białą opaskę o szerokości co
najmniej 10 cm, zaopatrzoną w gwiazdę syjonu.
§ 2. Opaski te winni Żydzi i Żydówki sprawić sobie sami i zaopatrzyć odpo-
wiednim znakiem.
§ 3. Winni wykroczenia podlegają karze więzienia. (...)

Generalny Gubernator

dla okupowanych trenów polskich

Frank

Tekst źródłowy 2:
„Jeszcze nie przebrzmiały echa bestialskiego mordu na Pietraszach, ledwo po-
chowano zwęglone ciała spalonych żywcem w synagodze, a żywych dotknął
następny cios, mieli odtąd nosić wyróżniające ich spośród innych, początkowo
żółte opaski z Gwiazdą Dawida, a później osławione żółte łaty. Trudno opisać
jak ludzie czuli się psychicznie, do jakiego stopnia wstydzili się swego piętna.
pierwsze wyjście w opasce było prawdziwym koszmarem. Starsza kobieta, u
której mieszkałam, przez wiele dni nie opuszczała swojego domu. Pamiętam i ja
swoje pierwsze wyjście na ulicę. Szłam ul. Mickiewicza z moją koleżanką. Nie
zdawałyśmy sobie sprawy, jak dalece owa opaska wpływała na sposób naszego
zachowania się. Uświadomiła nam to dopiero starsza kobieta, Polka, która ob-
serwowała nas z balkonu swojego domu. Powiedziała: „Niech się panie nie
wstydzą, niech wstydzą się ci, którzy kazali wam te opaski nosić”. (Fragment
wspomnień Reginy Wojskowskiej [w] Białostoccy Żydzi, red. Adam Dobroński,
tom I, Białystok 1993).

Załącznik 2

Grupa II.

Życie codzienne w getcie.

4

getto – w średniowieczu i w niektórych krajach okupowanych przez Niemcy
hitlerowskie (1940 – 1945) – odrębna dzielnica żydowska w miastach

Macie do dyspozycji 3 teksty źródłowe. Na ich podstawie odpowiedzcie na
pytania:

1. Czym były Judenraty ?
2. Jak wyglądało życie codzienne w getcie ?

Tekst źródłowy 1:

„Przeważał pogląd, że społeczeństwo żydowskie powinno posiadać re-

prezentację, która będzie się starała łagodzić represje niemieckie. Stały się nią
powołane przez Niemców rady żydowskie – Judenraty.
Były one w pełni podporządkowane władzom niemieckim, a ich członko-
wie ponosili odpowiedzialność osobistą za wykonywanie poleceń. Mimo, że sta-
rały się łagodzić konsekwencje zarządzeń władz (...), faktycznie były instytu-
cjami pośredniczącymi między okupantem a ludnością żydowską, przez co po-
wszechnie obciążano je odpowiedzialnością za to, co się działo.” (Robert
Szuchta, Piotr Trojański, Holocaust. Zrozumieć dlaczego., cz. VIII – Wobec Za-
głady [w] Mówią wieki, nr 1/2002)

Tekst źródłowy 2:
„(...) 26 lipca 1941 r. na ścianach domów, na słupach, wywieszono zarządzenie
niemieckiego komendanta o utworzeniu niemieckiego getta. Zostały wskazane
ulice wchodzące w jego skład, jak też granice. w ciągu 5 dni do 1 sierpnia 1941
r., całej ludności żydowskiej polecono przenieść się do getta. Za niewykonanie
groziła kara śmierci. Powierzchnia getta zajmowała trzecią część miasta Białe-
gostoku. Cały ten teren ogrodzono wysokim płotem z desek i drutem kolczastym
u góry. (...) Ludność getta miała decydować, gdzie pracować: wewnątrz getta
lub na zewnątrz. Bez pracy człowiek był przeznaczony na głodową śmierć. (...)
Pod koniec 1941 r. hitlerowcy rozstrzelali Nowika za przenoszenie świec na
sprzedaż i dwoje dziewcząt za próbę przeniesienia mąki do getta. (Fragment
wspomnień Samuela Berknera [w] ] Białostoccy Żydzi, tom II, red. Adam Do-
broński, Waldemar Monkiewicz, Białystok 1997).

Tekst źródłowy 3:
„Bez szmuglu getto nie mogło istnieć. Każdy starał się coś przemycić, do
dziecka aż po starców, ale na dużą skalę brali się do tego ludzie energiczni,
przedsiębiorczy, często bezwzględni. Pomagali innym odsunąć widmo głodu,
ale sami szybko się bogacili. Również po drugiej stronie muru szmugiel przyno-
sił spore dochody, więc potęgowała się chęć lekkiego życia”. (Felicja Nowak,
Moja gwiazda, Białystok 1991).

5

Załącznik 3

Grupa III.

Żydowski ruch oporu.

Macie do dyspozycji 2 teksty źródłowe. Na ich podstawie odpowiedzcie na
pytania:

1. Na czym polegał ruch oporu w getcie ?
2. Jakie warianty walki z oprawcą planowali Żydzi ?

Tekst źródłowy 1:
„ Poza gettem zorganizowano wytwórnię fałszywych dokumentów> Produko-
wała je przebywająca po stronie aryjskiej Helle Zylberstein, inżynier litograf.
Pracowała ona jako sekretarka w firmie niemieckiej , nie podejrzewana iż ra-
sowo czysta volksdeutschka jest w istocie żydowską konspiratorką. Dokumenty
pozwalały wysłannikom getta poruszać się po mieście, docierać do przedstawi-
cieli podziemia. W getcie produkowano granaty, części broni itp. (...) Napeł-
niano też butelki kwasem solnym, wyrabiano narzędzia do pracy sabotażowej
dla partyzantki do rozkręcania szyn, niszczenia łączności itp. Do walki po-
trzebna była broń. Zdobywano ją zabierając z magazynów niemieckich, nie-
kiedy po brawurowych akcjach”. (Fragment wspomnień Reginy Wojskowskiej
[w] Białostoccy Żydzi, red. Adam Dobroński, tom I, Białystok 1993).

Tekst źródłowy 2:
„Występowały również [wśród działaczy ruchu oporu] bardzo poważne pro-
blemy polityczne, przede wszystkim pytanie o strategię i taktykę walki konspi-
racyjnej. Miały miejsce dwa poglądy. Większość członków kierownictwa uwa-
żała, że organizacja konspiracyjna powinna szykować się do walki na dwa
fronty: należy gromadzić broń i przygotować się do stawiania oporu, kiedy fa-
szyści przystąpią do likwidacji getta. (...) po wtóre niezbędne jest zorganizo-
wane pod Białymstokiem oddziału partyzanckiego, szybkie umocnienie go i
rozszerzenie, żeby mógł samodzielnie walczyć z faszystami. Kiedy hitlerowcy
przystąpią do likwidacji getta, ważnym zadaniem oddziału będzie przyjęcie
ocalałych powstańców i innych mieszkańców. (Fragment wspomnień Samuela
Berknera [w] ] Białostoccy Żydzi, tom II, red. Adam Dobroński, Waldemar
Monkiewicz, Białystok 1997).

Załącznik 4

Grupa IV.

Walka zbrojna

Powstanie w getcie białostockim: od 15/16.08.1943 r. do 20.08.1943 r.

6

Powstanie w getcie warszawskim: od 19.04.1943 r. do poł. lipca 1943 r.

Macie do dyspozycji 2 teksty źródłowe. Na ich podstawie odpowiedzcie na
pytania:

1. Jak przebiegała walka zbrojna Żydów w obronie godności i życia?

Tekst źródłowy 1:
„Tej nocy z 15 na 16 – tego [sierpnia 1943 r.] o godzinie pół do drugiej w nocy
Bursztajn i cała jego rodzina została obudzona przez głośne achowanie i krzyki,
jakie panowały w getcie. (...) Krótko przed 10 – tą zaczęła się strzelania od ulic:
Nowogrodzka, Smolna i Ciepła; to byli powstańcy. Grupa SS – manów zaczęła
strzelać zaraz w ich stronę, rzucać tam granaty i bomby zapalające. Od tych
ostatnich zaczęły się palić niektóre budynki (...) W pewnym momencie z drugiej
części getta sprowadzono 16 – tu Żydów. Ustawiono ich pod ścianą przy Juro-
wieckiej 26 i rozstrzelano na oczach całej zgromadzonej masy ludzkiej (...).
Przekazali, że sytuacja powstańców jest krytyczna, bo mają mało broni i że nie
otrzymują pomocy spoza getta. Strzelania trwała ze dwie godziny. (Z relacji Pe-
sach Bursztajna, nr 301/550, archiwum Żydowskiego Instytutu Historycznego).

Tekst źródłowy 2:
Z raportu Jürgena Stroopa dla władz niemieckich o stłumieniu powstania ludno-
ści żydowskiej w warszawskim getcie, maj 1943 r. Biuletyn Głównej Komisji
Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce, t. XI [w] T. Tarnogrodzki, Od We-
sterplatte do Berlina, Warszawa 1979.
Liczba Żydów wyciągniętych z domów i ujętych w pierwszych dniach była sto-
sunkowo mała. Okazało się, że Żydzi pochowali się w kanałach i specjalnie
urządzonych bunkrach. W pierwszych dniach przypuszczano, że istnieją tylko
pojedyncze bunkry, jednakże w toku wielkiej akcji okazało się, że w całym get-
cie istniał zorganizowany system piwnic, bunkrów, przejść. Każde przejście i
bunkier miały dostęp do sieci kanalizacyjnej. Umożliwiało to Żydom swobodne
poruszanie się pod ziemią. [...] Podczas gdy początkowo można było tchórzli-
wych w gruncie rzeczy Żydów wyłapywać w większej liczbie, to ujmowanie
Żydów i bandytów w drugiej połowie akcji było coraz trudniejsze. Wciąż poja-
wiały się grupy bojowe liczące od 20 do 30 lub więcej żydowskich wyrostków
w wieku od 18 do 25 lat, którym zawsze towarzyszyła pewna liczba kobiet,
wzniecając nowy opór. Te grupy bojowe otrzymały rozkaz bronić się do ostatka
z bronią w ręku i unikać dostania się do niewoli przez popełnienie samobójstwa
[...] Dnia 23 kwietnia 1943 r. Reichsführer SS za pośrednictwem wyższego do-
wódcy SS i Policji Wschód w Krakowie wydał rozkaz przeszukania z najwięk-
szą bezwzględnością i nieubłaganą surowością getta warszawskiego. Dlatego też
zdecydowałem się tera na całkowite zniszczenie żydowskiej dzielnicy mieszka-
niowej przez spalenie wszystkich bloków mieszkalnych. [...]

7

Załącznik 5

Grupa V.

„Ostateczne rozwiązanie kwestii żydowskiej”

„Ostateczne rozwiązanie kwestii żydowskiej” w GG otrzymało kryptonim Ak-
cji „Reinhard”. Pod tym pojęciem rozumiano nie tylko zagładę Żydów, ale także
rabunek ich mienia. Jedne pociągi wiozły Żydów na śmierć, a inne – zagrabione
mienie do Rzeszy.

Macie do dyspozycji 2 teksty źródłowe. Na ich podstawie odpowiedzcie na
pytania:

1. Na czym polegało „ostateczne rozwiązanie kwestii żydowskiej” ?
2. Czym naprawdę były „przesiedlenia” Żydów ?
3. Wymieńcie główne miejsca zagłady Żydów w Polsce, pokażcie je na

mapie.

4. Jak sami Żydzi oceniali swoje położenie ?

Tekst źródłowy 1:
„Nastąpiły dla nas straszne dni. Nie tylko getto, żółta łata, nienawiść, pogarda,
upokorzenie i poniżenie są naszym udziałem obecnie grozi nam śmierć.
w naszych oczach wywozi się na zagładę nasze żony i dzieci, naszych ojców i
matki, braci i siostry. Tysiące zostały już wywiezione, dziesiątki tysięcy ocze-
kuje z kolei na taki sam los. W grozą przejmujących chwilach, decydującym o
naszym „być lub nie być”, zwracamy się do was z następującymi słowami: Pa-
miętajcie, że Hitler wymordował już 5 milionów Żydów w Europie; w Polsce
pozostało jeszcze chwilowo zaledwie 10 %. W Chełmnie i Bełżcu, Oświęcimiu i
Treblince, w Sobiborze i innych obozach śmierci zakatowano w najokrutniejszy
sposób przeszło trzy miliony Żydów polskich.
Pamiętajcie, że wszyscy wywiezieni idą na śmierć!
Nie wierzcie prowokacyjnej propagandzie gestapo o rzekomych listach nadesła-
nych od wysiedlonych. Jest to cyniczne kłamstwo. Droga wszystkich wywiezio-
nych prowadzi do potężnych krematoriów i grobów masowych, znajdujących się
w gąszczach lasów polskich.
Każdy z nas jest skazany na śmierć.
Nie mamy już nic do stracenia!
Nie wierzcie, że praca ocali wam życie. Po pierwszej akcji nastąpi druga i trze-
cia, aż do ostatniego Żyda! (...). Żydzi! Prowadzą nas do Treblinki. Wytrują nas
gazem, jak parszywe zwierzęta, a potem spalą w krematoriach. (Odezwa Orga-
nizacji Samoobrony Żydowskiej w getcie białostockimz dnia 16 sierpnia 1943r.)

Tekst źródłowy 2:

8

Dowódca Einsatzgruppe D Otto Ohlendorf tak opisał „typową” masową egze-
kucję Żydów dokonaną przez podległych mu żołnierzy:
Wyznaczony do wykonania zadania oddział wkraczał do wsi czy miasteczka i
rozkazywał starszyźnie żydowskiej zwołać wszystkich Żydów w sprawie prze-
siedlania. Następnie kazano im oddać wszystkie kosztowności dowódcom jed-
nostki [...] Potem prowadzono ich na miejsce egzekucji – zazwyczaj był to rów
przeciwczołgowy. Tam ich rozstrzeliwano w pozycji klęczącej lub stojącej, a
trupy bądź same wpadały do rowów, bądź je tam strącano.

Załącznik 6

Grupa VI.

Postawy społeczne wobec Zagłady

Macie do dyspozycji 5 tekstów źródłowych. Na ich podstawie:

1. Wymieńcie i oceńcie postawy Żydów wobec własnego narodu.
2. Wymieńcie i oceńcie postawy Polaków wobec ludności żydowskiej.
3. Oceńcie postawę „świata” wobec Zagłady.

Tekst źródłowy 1:
Szef warszawskiego Judenratu inż. Adam Czerniakow 23 lipca 1942 r. popełnił
samobójstwo. W liście pożegnalnym napisał: Byli u mnie Worthoff i towarzysze i
zażądali przygotowania jutro do transportu dzieci. To dopełnia mój kielich go-
ryczy, przecież nie mogę wydawać na śmierć bezbronne dzieci. Postanowiłem
odejść [...] Mój czyn wykaże wszystkim prawdę i może naprowadzi na właściwą
drogę działania.


Tekst źródłowy 2:
Chaim Rumkowski z getta łódzkiego we wrześniu 1942 r. wykonał polecenie
wydania Niemcom dzieci i starców. Usprawiedliwiając swą decyzję mówił: Na
nasze getto spadło wielkie nieszczęście. Żądają od niego by oddało najlepsze co
posiada – dzieci i starych ludzi. [...] Nigdy nie wyobrażałem sobie, że moje wła-
sne ręce będą musiały złożyć je jako ofiarę na ołtarzu. [...] Ja muszę przepro-
wadzić tę ciężką i krwawą operację, muszę odciąć członki, by uratować ciało.


Tekst źródłowy 3:

9

Wstrząsającą relację o likwidacji ludności żydowskiej w Szczebrzeszynie pod
Zamościem pozostawił Zygmunt Klukowski, Polak, lekarz miejskiego szpitala,
świadek tamtych wydarzeń. W swym dzienniku z lat okupacji zanotował:
26 XI 1942. Chłopi w obawie przed represjami wyłapują Żydów po wsiach i
przywożą do miasta, albo nieraz wprost na miejscu zabijają. W ogóle w sto-
sunku do Żydów zapanowało jakieś dziwne zezwierzęcenie. Jakaś psychoza
ogarnęła ludzi, którzy za przykładem Niemców często nie widzą w Żydzie czło-
wieka, lecz uważają go za jakieś szkodliwe zwierzę (...)


Tekst źródłowy 4:
Chodził po wsi taki Żydziak, dziewięć lat miał, Wintluk [Wintel] się nazywał.
Jak do Brańska uciekali, to mu Niemiec matkę zabił, do niego strzelił, trzy palce
u ręki mu urwało, ale on w kapustę uciekł. Niemiec myślał, że go zabił i zosta-
wił go, nie szukał. Gospodarz rękę mu zawinął, ale kazał iść. To se pomyślałam:
mam swoich czworo , to i tego wezmę. Był dwa lata i uchował się [...]Sąsiad
przyszedł i mówi: „jego odprawcie, bo niemiecki szef przyjechał”. To ja mówię,
że jak przyjadą, to ja go wezmę do łóżka i powiem, że to mój syn. A on Wintluk
czapkę naciągnął i poszedł. Po tygodniu wrócił. [...[ Potem go ciotki do Ame-
ryki wzięły. (Relacja kobiety z podlaskiej wsi, która przechowywała w okresie
wojny żydowskie dziecko w: A. Cała, Wizerunek Żyda w polskiej kulturze ludo-
wej. Warszawa 1988.)

Tekst źródłowy 5:
Szmul Zygielbojm, delegat żydowski w polskiej Radzie Narodowej rezydującej
w Londynie, który w proteście przeciwko bierności świata wobec Zagłady 12
maja 1943 r. popełnił samobójstwo, w swoim pożegnalnym liście napisał: Od-
powiedzialność za zbrodnie wymordowania całej ludności żydowskiej spada
przede wszystkim na sprawców, ale pośrednio obciąża ona ludzkość całą, Na-
rody i Rządy Państw Sprzymierzonych, które do dziś dnia nie zdobyły się na ża-
den czyn konkretny w celu ukrócenia tej zbrodni.