Extract

abo

okiełznanie

podręcznika

H. Izdebskiego „Doktryny polityczno-prawne: fundamenty

współczesnych państw”

wyd. 1 (Warszawa, AD MMX),

w przyswaianiu trudnego, w zawartość bogatego, do namysłu

przymuszayącego

k studentów grzecznych a pilnych pociesze, dla repetycyj skwapliwych,

na oceny lepsze y na przytomność w przedmiocie więcszą

przez imć T. I. Konstancinianina złożony i spisany.

Za pracowitego skrybę zmów pacierz, wędrowcze!

Po lekturze wnikliwey dopiero przystąpić do skryptu zechciey – w innym razie, biada.

Nie wszytko przerobione tak, iako byś chciał (co nie co szerzej, co nie co węziej).

SCRIPTVS PRAEPARATVS A.D. MMXII

*

*

*

Prawica i lewica

Pochodzenie architektoniczne podziału – budynek parlamentu brytyjskiego

Cała 1. połowa XIX wieku



liberałowie (usiedliby po lewej patrząc od strony prezydium)



konserwatyści (usiedliby po prawej)

Od połowy XIX wieku pojawiają się socjalizmy (i te, z których wywodzi się dzisiejsza
socjaldemokracja, i te, z których wywodzą się kierunki komunizujące).

Druga połowa XIX wieku to okres pojawiania się coraz nowszych kierunków: nacjonalizmy,
agraryzmy (ludowcy)

Od końca XIX wieku – wraz z oddziaływaniem nauki społecznej Kościoła – chrześcijańska
demokracja

Początek XX wieku faszyści, komuniści, potem zieloni

I tak, co było lewicą kiedyś, przesunęło się na pozycje prawicowe. Merytoryczne pojęcie lewicy
uległo gruntownej redefinicji, liberałowie usiedliby po środku.
Wrażliwość społeczna taka jaką chełpią się partie lewicowe cechuje takoż konserwatyzm
ewolucyjny (najważniejsze reformy były autorstwa konserwatystów: Bismarck i ubezpieczenia

społeczne, de Gaulle i reformy we Francji itd.)

Konwergencja kierunków politycznych zbliżania się



„teflonowość” kierunków politycznych, trudność aksjologicznego odróżnienia się;



W tym kontekście wyłania się techniczne pojęcie demokracja (ugruntowana przez
socjalizmy, równość) liberalna (liberalizm, wolność) – sam konsens co do podstawowych
wartości musiał wymusić zarazem liczne kompromisy;



jednak jakaś identyfikacja wewnętrzna wyraźnie nadal występuje.

Etatyzm

– (franc. Etat – państwo; ang. Statism, statist) – tym wokół czego ogniskuje się

społeczeństwo, co stanowi podstawę dla życia społecznego – państwo



statolatria we Włoszech, ubóstwienie państwa



różne znaczenia słowa etatyzm,w Polsce teorie samorządowe etatyści (samorząd
terytorialny, efekt dobrowolnej decentralizacji władzy państwowej) i naturaliści; w
gospodarce etatyści i liberałowie



nie tylko korygowanie market failure, państwo powinno byś głównym inicjatorem
gospodarki, inwestorem, graczem, właścicielem, na nim spoczywa pełna odpowiedzialność,
ale i pełnia praw; government failure nie istnieje;



powyższe rozumienia to tylko aspekty angielskiego statism



nie ma miejsce na tworzenie doktryn praw przyrodzonych



człowiek o tyle ważny, o ile państwo to przyzna



etatyzm funkcjonuje odtąd, odkąd istnieje państwo (najlepszy przykład, despotie wschodnie,
Aleksander Wielki, Dominat, Średniowieczne monarchie, władcy włoscy, monarchowie
absolutni, dyktatorzy w XIX i XX wieku)



monarchia absolutna
◦

pełna centralizacja, zakres koncentracji zależny od woli władcy

◦

rozwinięcie biurokracji (termin Vincenta de Gournay)

◦

możliwość dowolnej ingerencji we wszelkie sprawy poddanych (ustrój widzimisię);



przekształcenie m absolutnych w oświecone w imię suwerenności ludu i podziału władz
◦

monarcha = najbardziej oświecony z mieszkańców/pierwszy sługa państwa

◦

ius politiae (prawo podejmowania wszelkich działań uznanych za właściwe dla
zapewnienia szczęścia i dobrobytu poddanych) => państwo policyjne



reżim Napoleona jako swoisty pre-autorytaryzm (oparcie na wysokim autorytecie
władającego)



powstawanie etatyzmów socjalistycznych
◦

Saint-simonizm – tworzenie społeczeństwa industrialnego (zapowiedź technokratyzmu)

◦

marksizm

◦

socjalizm państwowy (Ferdynand Lassalle) => ruch socjaldemokratyczny (państwo jako
instrument generowania pożądanych przemian społecznych)



podstawowymi przeciwnikami etatyzmu byli przedstawiciele liberalizmu;



twardy etatyzm XX wieku
◦

faszyzm, komunizm;

◦

homo sovieticus=homo etativus?

◦

Welfare state – państwo dobrobytu

Republikanizm

– modna treściowo i godna uwagi ideologia



skonceptualizowany przez Arystotelesa (państwo – wspólnota wspólnot-rodzin, obywatelski
charakter państwa-miasta), a dalej na gruncie przez M. T. Cycerona
◦

republika – wspólna sprawa, o którą dbamy zjednoczeni uznawaniem prawa i pożytków

płynących z życia we wspólnocie



koinonia politike, societas civilis = państwo



obywatele zaangażowani, odpowiedzialni, osoby mające prawa i obowiązki;



Podstawy republikanizmu:
◦

wolność jako brak zależności od czyjejś arbitralnej woli (wolność publiczna warunkuje
wolność prywatną;

◦

prymat dobra wspólnego – rzutujący na stosunek między wolnością i równością oraz
między prawami obywatela a jego powinnościami;

◦

państwo polega na zachowaniu pewnej harmonii między jego częściami składowymi
(jednostkami, czy stanami społecznymi);



KOMUNITARYZM – nurt republikański, skrajnie podkreślający wartość wspólnot w życiu
jednostki (jest zakorzeniona w sieci różnych wspólnot, przez nie zdeterminowany), ideowo
niejednolity;
◦

Alisdair MacIntyre – głosi bezpośredni powrót do idei Arystotelesa i Cycerona;

◦

Amitai Etzioni – praktyk, sieć komunitariańska, propagowanie zmiany kulturowej w
kierunku kształtowania responsive coummunities;

Liberalizm

– wolność każdego, naturalna przyrodzona, która może być ograniczona tylko do

określonego stopnia, z określonych powodów, tylko po to by korzystając z własnej wolności nie
naruszać wolności innych (wolność nie jest dowolna);



najwcześniej wiek XVII, John Locke „Dwa traktaty o rządzie” - ludzie zawarli umowę
społeczną w celu wzajemnego zachowania swych naturalnych, otrzymanych od natury z
chwilą urodzin praw do życia wolności i mienia



władza – o zakresie działania ograniczonym do ochrony wolności i mienia obywateli
(poddana kontroli społeczeństwa), stąd też podział władz;



XVIII wiek a aspekty wolności:
◦

wolność polityczna – Monteskiusz

◦

wolność gospodarcza – fizjokraci

◦

wolność sumienia, wyznania, obyczajów (libertynizm), wolność intelektualna Wolter



„Prawo czynienia wszystkiego, co nie przeszkadza komu innemu, wykonywanie praw
przyrodzonych przez każdego człowieka nie ma innych granic niż te, które zapewniają
innym członkom społeczeństwa korzystania z tych samych praw” - wolność w znaczeniu
negatywnym (wolność od) wyrażona w Deklaracji Praw Człowieka i Ob 1789



Klasyczny liberalizm

– elitaryzm (możliwość uczestnictwa w życiu publicznym tylko

◦

termin wywodzi się dopiero z 1 poł XIX wieku.

◦

B. Constant – niedemokratyczny liberalizm integralny
▪

klasyczna lib teoria wolności – wolność starożytnych a wolność nowożytnych

▪

wypowiadał się przeciwko suwerenności ludu (groźba tyranii większości)

▪

prawdziwym suwerenem może być tylko jednostka

◦

A. de Tocqueville – Liberalizm sceptyczny
▪

metoda empiryczna

▪

pierwsza teoria społeczeństwa masowego;

▪

odnalezienie sprzeczności między wolnością a równościa

◦

J. S. Mill – Liberalizm demokratyczny – zniesienie sprzeczności między liberalizmem a
demokracją, choć postawa nie bezkrytyczna



liberalizm socjalny

– coraz więcej wrażliwości społecznej, uwzględnienie potrzeby

zapewnienia wolności pozytywnej (wolności do) do podmiotowego traktowania przez
państwo w sferze gospodarczej i społecznej – pewne wpływy Milla, zwłaszcza jego wątek
handlu jako czynności społecznej;
◦

socjalizm brytyjski jako prekursor socjaldemokratyzmu;

◦

Leonard Hobhouse – rozwijanie kwestii „wolności do”: wolność obywatelska, fiskalna,
osobista, społeczna, ekonomiczna, rodzinna, lokalna, rasowa, narodowa,
międzynarodowa, polityczna. Ale to tylko jedna strona, drugą jest solidarność
społeczna, podstawa własności jest społeczna – państwo zapewnia ochronę,
społeczeństwo nieodzownym partnerem w wytwarzaniu;

◦

zaliczyć do tego nurtu należy Johna Keynesa (autor makroekonomicznej teorii
interwencjonizmu państwowego) i W.H. Boveridge (autor reformy ochrony zdrowia,
przymosowe ubezpieczenie społeczne);

◦

neoliberalizm rozumiany jako ordoliberalizm (A. Rustow)

◦

w Ameryce – liberalizm progresytistyczny, jako program umiarkowanie etatystyczny –
progresywizm Th. Roosevelta, Th. Wilsona, F. D. Roosevelta i pragmatyzm J. Deweya;



John Rawls – justice as fairness, przedstawił dwie zasady sprawiedliwości: klasyczna
zasada liberalizmu i zasada zróżnicowania przy równości szans; jednostki są racjonalne i
rozsądne, posiadają pewien „rozum publiczny”;



w XX odpowiednikiem klasycznego liberalizmu stał się nade wszystko konserwatyzm
indywidualistyczny (Russel Kirk)



neoliberalna szkoła chicagowska
◦

F. A. Von Hayek – wyższość społeczeństwa spontanicznego i porządku rynkowego nad
społeczeństwem zbiurokratyzowanym; wyższość nomokracji (rządy prawa szanującego
wolność indywidualną) nad teleokracją (rządy kierujące się celem społ-ekonom.)

◦

L. Von Mises – niemożliwość racjonalnego funkcjonowania gospodarki planowej;

◦

M. Friedman – zwolennik monetaryzmu;



R. Nozick – państwo minimalne (patrz wyżej J. Locke), krytyka wszelkich rozwiniętych
form działania państwa; teoria sprawiedliwości dystrybutywnej (w opozycji do J. Rawlsa);



Libertarianizm – na antypodach etatyzmu;
◦

absolutyzowanie instytucji własności;

◦

obrona wolnego rynku;

◦

poddanie funkcji państwa konkurencji na zasadzie rynkowej.



Ogólne cechy współczesnego liberalizmu
◦

uznanie wolności za najwyższą wartość;

◦

przekonanie o podstawowej roli kontraktowej samoorganizacji ludzi;

◦

założenie uniwersalności praw rządzących ludźmi i społeczeństwami
▪

operowanie abstrakcyjną kategorią człowieka (jednostki), posiadającego prawa i
dokonującego racjonalnych (egoistycznych).

Konserwatyzm



sto lat późniejszy od liberalizmu (2 poł XVIII wieku), Edmund Burke (sam nie wiedział, że
jest „konserwatystą”); twórcą pojęcia Fr. R. De Chateaubriand; pierwszy znamienny
myśliciel: Heraklit, dalsze ikony Starożytności zdradzające konserwatyzm: Platon,
Arystoteles, Cyceron.



jest to doktryna wyrażająca niechęć do zbyt gwałtownych zmian i przywiązanie do
tego, co znane i ustalone, do tradycji. Tradycjonalizm, zachowawczość – postawy
występujące powszechnie, cechy współwystępujące:
◦

organiczna wizja społeczeństwa;

◦

przywiązanie do porządku moralnego i społecznego

◦

orientowanie się na ustalone autorytety.



Konserwatyzm ewolucyjny Edmunda Burke'a (Rozważania o rewolucji we Francji, 1790);
◦

zasada zachowania i zasada naprawy – jednoczesne reformowanie i zachowywania

▪

reforma jest konieczna jako korekta – ale są to korekty ewolucyjne;

▪

za wzór stawia brytyjskie przemiany polityczne;

◦

tezy ogólne
▪

istota państwa – państwo = społeczństwo;

▪

wolność jako sprawiedliwość, czyli warunki, jakie w ramach społeczeństwa
człowiek uzyskuje dla swojego rozwoju;

▪

prawo jako wytwór społeczeństwa obywatelskiego;

▪

wysoka rola religii

▪

polityka jako nauka empiryczna, praktyczna, realistyczna – nauka o konstruowaniu,
odnawianiu, reformowaniu państwa – jest to dziedzina zbyt potężna, o nazbyt
wielkiej ilości czynników i składników, by móc skonstruować ją a priori;



następcy Burke'a – J. De Maistre, Louis de Bonald, ks. F. De Lamenne; niejako też Hegel;



Konserwatyzm rewolucyjny
◦

we Francji: Ch. Maurras – Akcja Francuska, założona przez przeciwników rewizji proc.
Dreyfusa, nacjonalizm integralny, nakładał metkę katolickości (ekskomunika 1926);

◦

w Niemczech – Fr. Nietzsche – antypozytywizm, antychrześcijaństwo, ideał
nadczłowieka; C. Schmitt – decyzjonizm (koncepcja zakładająca potrzebę dyktatury w
celu obrony zagrożonego ładu);



Pewne cechy ogólne:
◦

ewolucyjność – przeprowadzanie nieuniknionych reform (Disraeli, Bismarck, de Gaull);

◦

odrzucenie abstrakcyjnych modeli jednostek czy społeczeństw;

◦

wrażliwość społeczna (S. T. Coleridge – konserwatyzm socjalny?).

Socjalizmy

– socius, towarzysz, societas – towarzystwo (jeszcze Staszic) jako społeczeństwo,

socius wspólnik spółki. Omówione w niniejszym pliku najobszerniej, albowiem nieprzyjaciół trzeba
znać najwnikliwiej (podobnie poniżej New Left).



Socjalizm – system organizacji społecznej, w którym własność prywatna i dystrybucja
dochodu są poddane kontroli społecznej



pojawił się jako reakcja na skutki rewolucji przemysłowej, występuje wraz z postulatem
równości i demokracji społecznej



socjalizm chrześcijański lata 40. XIX wieku (Felicite de Lamennais);



socjalizm utopijny

◦

R. Owen. Ch. Fourier – wiara w samoorganizację producentów i możliwość zmiany
systemu gospodarczo-społecznego poprzez wykazanie wyższości organizacji
gospodarczych opartych na wspólnej własności nad przedsiębiorstwami kapitalist.
▪

Pośrednio wpływ na powstanie pierwszej spółdzielni i w rezultacie spółdzielczości

▪

inspirujący dla socjalizmu fabiańskiego – nawiązanie do idei Owena, gradualizm –
stopniowe przejście od kapitalizmu do socjalizmu przez dokonywanie reform (G. B.
Shaw, B. Russel, H. G. Wells)

◦

C. de Saint-Simon – socjalizm industrialny
▪

zastąpienie rządu politycznego gospodarczym

▪

kształtowany odgórnie, etatystyczny i technokratyczny;



Anarchizm

(an-arche)

◦

podstawową wartością jest wolność organicznie związana z równością

◦

stworzenie samoorganizującego się społeczeństwa, bez potrzeby zewnętrznej władzy;
opierającego się na współdziałaniu dobrowolnych zrzeszeń wytwórców i konsumentów;

◦

twórcą Pierre J. Proudhon; mutualistyczna wersja anarchizmu indywidualistycznego
(własnosć to kradzież, jeżeli nie uzyskało się jej za własną pracę)

◦

anarchizm kolektywistyczny – M. Bakunin – wizja społeczeństwa jako samorządowych
wspólnot wolnych ludzi

◦

anarchosyndykalizm – G. Sorel – podstawą przyszłego ustroju syndykaty, tj związki
zawodowe, będące zarazem organami władzy polit gosp i kulturalno-ideologicznej;



socjalizm naukowy

(marksizm), K. Marks, Fr. Engels

◦

determinizm – sformułowanie praw rządzących całością świata przyrodniczego,
społecznego; scjentyzm – przekonanie o możliwości poznania obiektywnego porządku
świata; ponadto złożenie następujących inspiracji filozoficznych;

◦

wpływ Hegla na różnych poziomach – za pośrednictwem Ludwiga Feuerbacha;
▪

historiozofia rozwoju dziejów;

▪

sprzeciw wobec idealizmu, jako rzeczywistości absolutnej, duchowej;

▪

sprzeczność jako źródło dynamizmu społecznego;

◦

ekonomistyczna perspektywa patrzenia na społeczeństwa rodem z A. Smitha
▪

narzędzie intelektualne do ujrzenia walki przeciwieństw;

▪

pokazanie całej historii społeczeństwa jako historii stosunku środków produkcji do
tego w jaki sposób produkcja ma miejsce;

◦

socjalizm utopijny, oświeceniowe szkoły;

◦

historia – walka klasowa między właścicielami środków produkcji a klasą pracującą i

wyzyskiwaną;
▪

społeczeństwo burżuazji jest tylko efektem dotychczasowego procesu dziejowego;

▪

zastąpiło system feudalny, ale nie pogodziło sprzeczności;

▪

warstwa burżuazyjna zostanie zanegowana przez warstwę proletariacką;

◦

jak ma dojść do wybuchu rewolucji robotniczej – w wyniku nawarstwiania się
sprzeczności wewnątrz w systemie kapitalistycznym
▪

walka rynkowa, inwestycja kapitału, kurczenie się klasy kapitalistów, burżuazja
tworzy klasę robotniczą;

▪

wybuch rewolucji

– pojednanie, uspołecznienie prywatnej własności środków

produkcji.

◦

władza polityczna – przemoc narzucająca wolę klasy panującej;
▪

dyktatura proletariatu – kogo mam teraz gnębić, nie ma kogo, wszyscy równi,
własność wspólna, wszyscy za wszystkich

◦

jak ma dojść do wybuchu rewolucji robotniczej – w wyniku nawarstwiania się
sprzeczności wewnątrz w systemie kapitalistycznym
▪

walka rynkowa, inwestycja kapitału, kurczenie się klasy kapitalistów

▪

wybuch rewolucji – pojednanie, uspołecznienie prywatnej własności środków
produkcji.

◦

marksizm jako pewna idea eschatologiczna
▪

ład, komunistyczna, wizja zbawcza, bez władzy politycznej, rozwój każdego jest
warunkiem rozwoju każdej innej osoby, nowy stan natury na końcu dziejów, obraz
jak ze scenek pasterskich;

▪

byt kształtuje świadomość; człowiek z natury dobry, to stosunki społeczne go
wypaczają;

◦

nie tylko podbudowa teoretyczna, ale i nawoływanie do aktywizmu
▪

I Międzynarodówka 1864, II Międzynarodówka 1889;

▪

rewizjonizm (Eduardo Bernstein) – socjaldemokratyzm, odejście od idei rewolucji;

▪

centryzm (Karol Kautsky) – między rewolucjonizmem a rewizjonizmem;



Szkoła frankfurcka – rehabilitacja freudyzmu, silne wpływy marksizmu
◦

skupiona wokół Instytutu Badań Społecznych Uniwersytetu we Fr nad Menem;

◦

M. Horkheimer, Th. Adorno, E. Fromm, W. Benjamin, H. Marcuse;

◦

kontynuatorem – J. Habermas;



komunizm – Wł. I. Lenin
◦

partia kadrowa, zdyscyplinowana, monopolistyczna;

◦

praktyka skrajnie etatystyczna, kolektywistyczna, antyliberalna, niedemokratyczna;

◦

powstawanie licznych partii komunistycznych, w 1919 Komuntern;

◦

od stalinizmu przez chruszczowowski leninizm do realnego socjalizmu

◦

titoizm (socjalizm samorządowy), maoizm, hochiminizm,

◦

eurokomunizm – zwł. Włoch (A. Gramsci), odrzucenie teorii dyktatury ploretariatu;
stworzenie zdecentralizowanych instytucji demokratycznych i pluralistycznych,
gospodarka mieszana (państwowo-prywatna).



Zwycięstwo formuły socjaldemokratycznej
◦

Międzynarodówka Socjalistyczna (est. 1951);

◦

liczne partie socjaldemokratyczne, w krajach postkomunistycznych również; mniej lub
bardziej silne związki z marksizmem;

◦

jednak ciągłe ciążenie ku ideałom demokratycznym



Doktryna trzeciej drogi – Anthony Giddens
◦

hasło demokratyzacji demokracji;

◦

akceptacja potrzeby i prymatu wolnego rynku (uznając jego globalny i innowacyjny
charakter);

◦

Blair i Schroeder 1999 Europa. Trzecia droga: modernizacja idei państwa dobrobytu,
rezygnacja z zapędów etatystycznych, rolą państwa „wiosłowanie”, nie: sterowanie;

◦

dziesięć zasad naszej wspólnej przyszłości (2006):
1. prawa i obowiązki dla wszystkich,
2. pełne zatrudnienie,
3. inwestowanie w ludzi,
4. społeczeństwo inkluzyjne,
5. powszechna opieka nad dziećmi,
6. równouprawnienie,
7. dialog społeczny,
8. uwzględnienie różnorodności i integracja,
9. zrównoważone społeczeństwa
10. aktywna europa dla wszystkich

Społeczne nauczanie Kościoła –

pewien aspekt teologii moralnej i politycznej



Pius IX – obrona przedrewolucyjnych stanowisk, pozycja najmocniej konserwatywna;
◦

Quanta cura (1864) + Syllabus errorum, lista stanowisk, które Kościół potępiał:
▪

rozdział Kościoła i państwa;

▪

zakaz używania siły przez Kościół;

▪

prawo swobody wyboru wyznania;

▪

protestantyzm jako akceptowalna forma chrześcijaństwa;

▪

prawo odmowy posłuszeństwa legalnym włładzom,



Leon XIII

(Gioacchino Pecci, zm. 1903) – zmiana stanowiska

◦

Immortale Dei (1985) – odrzucenie teorii suwerenności;

◦

Libertas Prestantissimum (1888) – przeciwstawienie dwóch koncepcji wolności;

◦

Aeterni Patris (1879) – odrzucenie idei samodzielności rozumu ludzkiego;

◦

przyjęcie i propagowanie neotomizmu – i związanego z nim neotomizmu;

◦

Rerum novarum (1891): socjalizm jako fałszywe rozwiązanie kwestii robotniczej, przede

wszystkim próba naszkicowania właściwego rozwiązania:
▪

solidaryzm społeczny – harmonijna współ-egzystencja klas

▪

naturalne prawo do posiadania dóbr materialnych na własność (przy zachowaniu
społecznej funkcji własności odpowiadającej społecznej naturze człowieka;

▪

potrzeba odpowiednich urządzeń i działalności władzy państwowej;

▪

istnienie naturalnych granic interwencji państwowej;

▪

rozwijanie chrześcijańskich stowarzyszeń samopomocowych;

◦

Graves de communi (1901) – odniesienie się do kwestii chrześcijańskiej demokracji
(termin kontynuatorów de Lamennais'ego) – nie: działalność ściśle polityczna, ale raczej
dobroczynna akcja chrześcijańska wśród ludu;



Pius XI (Achilles Ratti) – Quadragesimo Anno (1931) – kontynuacja wątków z RN;
◦

gwałtowna polemika z marksizmem i komunizmem, a także z liberalizmem;

◦

rozwinięcie teorii własności jako funkcji społecznej;

◦

sformułowanie zasady pomocniczości (subsydiarności): jak nie wolno jednostkom
wydzierać i na społeczeństwo przenosić tego, co mogą wykonać z własnej inicjatywy i
własnymi siłami, podobnie niesprawiedliwością, szkodą społeczną i zakłóceniem
porządku jest zabierać mniejszym i niższym społecznościom te zadania, które mogą
spełnić, i przekazywać je społecznościom większym i wyższym. Wszelka bowiem
działalność społeczności mocą swojej natury winna wspomagać człony społecznego
organizmu, nigdy zaś ich nie niszczyć ani nie wchłaniać.



Jan XIII – Mater et Magistra (1961) – zasada dobra wspólnego, prawa człowieka, stosunki
międzynarodowe (pomysł globalnego rządu), konieczność zapewnienia sprawiedliwości w
gospodarce (rolnictwo, obszary opóźnione w rozwoju). Paweł VI – Populorum Progressio
(1967) kontekstem proces dekolonizacji i postawione żywo zagadnienie rozwoju.



Jan Paweł II – wątki RN: Laborem exercens (1981), Centessimus annus (1991), wątki PP:
Sollicitudo rei socialis (1987):
◦

podkreślanie roli pracy koniecznej dla rozwoju człowieka i porządku społecznego
(podmiotowość pracy);

◦

krytyka konsumpcjonizmu (potrzeba poszanowania przyrody);

◦

przestrzeganie przed fundamentalizmem (ekumeniczna wrażliwość);

◦

pozytywny stosunek do demokracji;

◦

neoliberalizm jako współczesne zagrożenie (mimo kompromitacji marksizmu);

◦

humanistyczna wizja osoby ludzkiej w solidarnym społeczeństwie i świecie oraz dialog.



Benedykt XVI
◦

Deus caritas est (2006) – źródła i cel polityki znajdują się w sprawiedliwości;

◦

Spe salvi (2007) – niebezpieczeństwo pokładania wiary w postępie;

◦

Caritas in veritate (2009) – dostosowanie nauki Kościoła do warunków światowego
kryzysu. M. in. podkreślenie roli decentralizacji, wykorzystywania potencjału, jaki tkwi
w organizacjach pozarządowych, obywatelskich



Zaś ChD ostatecznie nie działała wedle wizji LXIII, ale przyjęła postać ruchu politycznego,
często nipsoniwydrowatego.

Nacjonalizm

– doktryna, która zakłada istnienie nieformalnych, ale fundamentalnych więzi

społecznych, postulująca wytworzenie owej więzi, jej podtrzymanie i wzmacnianie – uznając więź
narodową za podstawę prawidłowego rozwoju jednostki i społeczeństwa.



Termin po raz pierwszy użyty przez Murice'a Barresa – przeciwstawienie nacjonalizmu
kosmopolityzmowi;



Macchiavelli, rewolucja francuska?



Hegel: naród jako wspólnota duchowa (a nie obywatelska)

◦

romantyzm i sakralizacja narodu;



Nacjonalizm integralny – dopiero 2. poł XX wieku
◦

darwinizm społeczny (przekonanie o naturalnym w walce o byt konflikcie między lepiej
a słabiej przystosowanym);

◦

naród jako wspólnota kulturowa; religijno-kulturowa; biologiczna (więc i rasizm);

◦

zawsze programowo przeciwny liberalizmowi, znoszącego więzi łączce jednostkę z
narodem (kosmopolityzm) – nacjonalizm nastawiony wspólnotowo, solidarystycznie;

◦

R. Dmowski – Myśli nowoczesnego Polaka; Kościół, naród, państwo
▪

spełnia powyższe cechy (np niechęć do liberalizmu);

▪

aprobatywnie o faszyzmie

▪

potrzeba istnienia silnej elity narodowej w państwie narodowym

◦

Wielomski: nacjonalizm jako doktryna jest dość przezroczysty, może współwystępować
w różnych konfiguracjach.

Faszyzm

– wiele cech wspólnych z totalitaryzmem:

−

skrajny antydemokratyzm

−

antyliberalizm, etatyzm

−

pogarda dla godności człowieka

−

władza monopartyjna skupiająca się w osobie wodza

−

narzucenie ideologicznej wyłączności

−

terror

−

skuteczna demagogia

Poza tym: wykorzystanie elementów heglowskiej wizji historii i narodu oraz odwołanie się do
irracjonalnych koncepcji Fr. Nietzschego



nazizm i faszyzm wiele cech wspólnych – zwłaszcza radykalny nacjonalizm i elementy
socjalizmu rewolucyjnego; więcej jednak różnic wynikające z różnic kulturowych;



faszyzm włoski (nazwa od fasci di combattimento, bojowe związki kombatantów, od 1921
Narodowa Partia Faszystowska)
◦

spirytualizm;

◦

italianita – po części analogiczna do latinitas

◦

ideologiczne oparcie na statolatrii (państwo jest absolutem, czymś bezwzględnym)



niemiecki narodowy socjalizm – cechą wyraźnie odróżniającą jest występujący tu rasizm;
◦

eugenika, darwinizm społeczny => program eksterminacyjny

◦

kultura germańska – antyracjonalistyczna, antyempiryczna, odwołania do religii
pragermańskiej; Alfred Rosenberg plecie o Widukindzie – wodzu Sasów;

◦

podstawową kategorią Volk (ideologia volkistowska);



Frommowska kategoria „ucieczki od wolności” - przerzucanie odpowiedzialności za własne
losy indywidualne i zbiorowe na czynnik zewnętrzny.

Nowa lewica

(New Left) itd. - poszukiwacze remediów na bolączki demokracji liberalnej;



podwaliny:
◦

ruch studencko-intelektualny stawiający sobie za cel wprowadzenie rzeczywistej
demokracji partycypacyjnej
▪

respektującej prawa obywatelskie i prawa studentów;

▪

i postulat zakończenia wojny wietnamskiej;

◦

„ruch ruchów”, które wpłynęły na kształt Nowej Lewicy lub z niej wypłynęły

▪

ruch pacyfistyczny – civil rights movement;

▪

ruch wyzwolenia kobiet (druga fala ruchu feministycznego);

▪

i wiele innych – główną cechą kontrkulturowość i działania przeciw dyskryminacji



Herbert Marcuse (szkoła frankfurcka) – główny ideolog;
◦

marksizm korygowany przez heglizm;

◦

freudyzm (irracjonalność człowieka, niezmienność jego natury, pozostawanie w
konflikcie ze społeczeństwem)

◦

krytyka społeczeństwa kapitalistycznego – problem „człowieka jednowymiarowego”,
społeczeństwa tylko z pozoru wolnego, tak naprawdę totalitarnego, zuniformizowanego
▪

potrzeba wyzwolenia („Esej o wyzwoleniu”);



Główne postulaty Nowej Lewicy:
◦

komunitaryzm - „hipisowski”

◦

pełna równość;

◦

wolność osobista (wolność od restryktywnej kultury, prawo do wyboru stylu życia);

◦

niezależność od dóbr materialnych (wedle terminologii Fromma być, a nie mieć);

◦

demokracja partycypacyjna;



rewolucja jako narzędzie dla spełnienia postulatów;
◦

zrazu wizje pastersko-idylliczne, z czasem coraz bardziej radykalne

◦

fascynacje Ernesto „Che” Guevarą

◦

ostatecznie nie doszło do żadnej rewolucji, atoli kto był zbuntowanym młodzieńcem za
młodu, później się stawał profesorem czy politykiem – idee kiełkują dalej;

◦

znoszenie faktycznej i prawnej dyskryminacji, afirmacja prawa do podkreślania różnic;



krytyczne studia nad prawem (Critical Legal Studies);
◦

lata 70-80. XX wieku na Uniwersytecie Harvarda;

◦

demistyfikacja teorii i praktyki prawa w interesie emancypacji grup defaworyzowanych;

◦

jako rezultat – outsider jurisprudence – zjawisko analizowania prawa z punktu widzenia
osób społecznie defaworyzowanych;



w tym feministyczna teoria prawa, wg której prawo stanowiło dotąd seksistowski
instrument podporządkowania kobiety mężczyźnie
◦

Janet Radcliffe – kształt instytucji i urządzeń społecznych nie jest dostosowany do
kobiet, gdyż kobiety były wykluczone od jego formowania. Np. rynek jest dla
mężczyzn, bo przez mężczyzn był kształtowany
▪

pewien obraz antropologiczny, powolne kształtowanie się świadomości kobiecej

◦

Catherine MacKinnon – żyjemy w społeczeństwie seksistowskim, ukształtowanym
przez mężczyzn dla mężczyzn
▪

kultura źródłem dyskryminacji – należy ją przekształcić;

▪

wzrost funkcji państwa: żeby zrównać jednostki, należy umożliwić państwu aktywne
działanie na polu oświaty, ekonomii, kultury

▪

np. tworzyć zachęty ekonomiczne dla kobiet;

◦

oprócz instrumentów prawnych, konieczny jest rozwój świadomości kobiecej
▪

najwięcej wpływu na świadomość mają stosunki prywatne, to jest właściwe źródło
dyskryminacji

▪

państwo tedy powinno zmoderować stosunki prywatne;



Nowa fala feminizmu – kobiecy ruch społeczny i ideologie (wypływające z założeń, że
kobiety są dyskryminowane ze względu na płeć i brak równouprawnienia powinien zostać
wyeliminowany => prowadząc do nowych treści ogólnokulturowych)
◦

konieczne odróżnienie gender od sex (gender nie są uwarunkowane biologicznie, ale
kulturowo);

◦

protofeministki: Olimipia de Guoges i Marry Wollstonecraft (2.poł. XVIII w);

◦

pierwsza fala feminizmu, ruch sufrażystek: XIX/XX wiek – żądanie praw wyborczych

dla kobiet

◦

druga fala feminizmu związana z pisarkami: Virginią Woolf i Simone de Beauvoir
(autorka „Drugiej płci”);

◦

ważną książką „Mistyka kobiecości” Betty Friedan

◦

feminizm liberalny (B. Friedan), radykalny (de Beauvoir), socjalistyczny (skupiający się
na poprawie warunków życia kobiet);



Doktryna politycznej poprawności (political correctness) – powstała w latach 70.
◦

podstawą mowy nienawiści (hate speech) – słownictwo o cechach dominacji, oprecji,
dyskryminacji, nietolerancji,



Pluralistyczna ideologia społeczeństwa wielokulturowego;
◦

affirmative action, edukacja multikulturowa

◦

W. Kymlicka

Każdy „Postępowiec” kończył się zdaniem: „polipy obmacywały się nieufnie”.

Ekologizm

(„enwironmentalizm”)



kilka uwag wstępnych:
◦

hinduizm, buddyzm, taoizm – człowiek jako nierozerwalna cząstka całości świata;

◦

w cywilizacji zachodniej człowiek stawia się w pozycji pana przyrody, jej ujarzmiciela
co najmniej od Renesansu – uzasadnienie w Księdze Rodzaju

◦

antropocentryzm polegający na skupianiu się na człowieku i zaspakajaniu jego potrzeb
uzyskał apogeum w czasach oświecenia (wyjątkiem Th. Malthus, który w „Prawie
ludności” zwracał uwagę na naturalne granice wzrostu gospodarczego);

◦

dopiero z czasem poczęto powszechnie dostrzegać ujemne strony skutków
industrializacji i urbanizacji



Agraryzm (wprowadzony przez Alberta von Schaffle 2. poł. XIX wieku);
◦

podkreślenie walorów gospodarki przed industrialnej;

◦

naturalność stosunków gospodarczych i społecznych wsi;

◦

najpierw ideologia obszarnicza, później indeologia klasy chłopskiej;

◦

powiązania z konserwatyzmem

◦

z tych tradycji wywodzi się PSL – przywiązanie do narodowego dziedzictwa, troska o
zachowanie naturalnych walorów wsi;



Doktryna zrównoważonego rozwoju (patrz dalej);



Ekologia – słowo wprowadzone przez niemieckiego zoologa Ernsta Hackela (XIX/XX);
◦

nauka badająca zależności miedzy organizmami i ich zespołami a ich środowiskiem
prowadzącym do opisu gospodarki przyrody i występujących w niej zjawisk wspólnych
wszystkim organizmom;;

◦

przyroda rozumiana jako sieć ekosystemów; człowiek jako element wielkiej siatki
przyrodniczej, który począł ingerująco i inwazyjnie wpływać na przyrodę;



Społeczny ruch zielonych => ruch polityczny – dziś ekologia jest hasłem wielkiej
polityczno-finansowej stawki
◦

ostrzeżenie przed nadmierną eksploatacją Ziemi

◦

sformułowanie zasad etyki ekologicznej (Hans Jonas)

◦

koncepcja praw zwierząt (Peter Singer)
▪

czym się różnimy od zwierząt, niczym takim, co pozwoliłby traktować nas w sposób
uprzywilejowany – człowieczeństwo to przynależność do gatunku homo sapiens;

▪

gatunkowizm jest porównywalny z rasizmem czy seksizmem;

▪

trudno o granicę między ludźmi a zwierzętami



ekologizm płytki a głęboki:
◦

shallow ecology – humanistyczna, poszukiwanie rozwiązań łączących ze sobą
poszanowanie środowiska i zapewnienie zaspokajania potrzeb ludzi żyjących w krajach
wysoko rozwiniętych);

◦

deep ecology – poszukiwanie nowych rozwiązań w skali światowej opartych na
założeniu, że jedynym celem człowieka jest zapewnienie samopodtrzymywania się
natury, Ziemia jako Gaja, istota żywa, widzieliście to i śmialiście się z tego w Awatarze;



ekocentryzm – natura jako sieć żywotnych i delikatnych stosunków między istotami
żywymi – odrzucenie wyżej wspomnianego antropocentryzmu
◦

homo oeconomicus => homo sustinens

◦

holistyczne traktowanie świata;

◦

konieczność uświadomienia sobie nieodnawialności wielu zasobów przyrody;

◦

nowy styl myślenia politycznego – wyjście nie od potrzeb człowieka, ale od potrzeb
przyrody, ekologizm nie jest politycznie jednolity.

Zarządzanie publiczne

(public management, la management public)



chęć zapewnienia najwyższej efektywności aparatu państwowego ku zaspakajaniu potrzeb

obywateli i innych podmiotów;



wielowiekowy i wielopłaszczyznowy rozwój (tak w krajach anglosaskich jak na
kontynencie);



lata 90. XX wieku New Public Management;
◦

próba zbliżenia administracji publicznej do gospodarki rynkowej w celu zapewnienia jej
sprawności w kategoriach należytego wykorzystywania środków publicznych dla
osiągnięcia zaprogramowanych celów;

◦

deregulacja;

◦

urynkowienie administracji (stworzenie form poddawanych prawu cywilnemu);

◦

traktowanie interesariusza niczym konsumenta

◦

wprowadzenie rozliczalności (accountability) – i ponoszenie odpowiedzialności;

◦

outsourcing – zlecanie realizacji zadań publicznych podmiotom niepublicznym;

◦

ostatecznie pewne rozczarowanie – złożoność wielkich organizacji nie pozwoliła na
satysfakcjonujące rozwiązanie problemów za pomocą tak prostych sposobów.
▪

Konieczność wzbogacania dotychczasowych idei, np przez budowanie zarządzania
instytucjami publicznymi na zasadzie przywództwa (leadership);



Good public governance – (jeszcze nowsze) podejście mające za punkt odniesienia
społeczeństwo obywatelskie oraz społeczne potrzeby interesariuszy; przy zachowaniu
niektórych powyższych elementów, konieczny jest następny:
◦

powiązanie z ideami demokracji partycypacyjnej – potrzeba partycypacji w procesie
podejmowania rozstrzygnięć publicznych;

◦

oraz z kwestią prawa do dobrego rządzenia

◦

znaczące przejścia:
▪

od odpowiedzialności przedmiotowej do podmiotowej;

▪

od linearności zarządzania do sieciowości;

▪

od koordynacji biurokratycznej do partnerstwa i przywództwa;

▪

od statyczności do dynamizmu i adapcyjności;

▪

od niezawodności do realistycznego probabilizmu;

▪

od monocentrycznego etatystycznego państwa do zdekoncentrowanej i
zdecentralizowanej „poliarchii”.

Doktryna demokracji liberalnej



połączenie historycznie sprzecznych elementów: liberalizmu oraz demokratyzmu;



poddanych wpływowi wartości, jaką jest solidarność.



Na pierwszym miejscu próba uniknięcia mankamentów demokracji:
◦

ochrona pluralizmu wartości i pluralizmu opinii;

◦

„liberalna” nie jako absolutnie liberalistyczna, ale w sensie „technicznym”



cechą substancjalną system demokracji przedstawicielskiej
◦

działający w ramach otwartego społeczeństwa obywatelskiego

◦

z funkcjonującą jako ramy dla władzy konstytucją oraz zapewniającą gwarancje dla
wszystkich jednostek

◦

suwerenność ludu (najczęściej narodu) z regularnymi wyborami i demokratycznym
prawem wyborczym;

◦

podział władz,

◦

decentralizacja władzy publicznej;

◦

swoboda działalności partii politycznej i innych dobrowolnych zrzeszeń,

◦

związanie władzy z prawem (państwo prawne).



Veritatis splendor JP II – uczciwość w kontaktach rządzący-rządzeni, bezstronność w
rozstrzyganiu spraw publicznych; jawność administracji publicznej, poszanowanie praw
przeciwników politycznych, ochrona praw ludzi stawianych przed sądem, sprawiedliwe i
uczciwe wykorzystanie pieniędzy publicznych, odrzucenie niegodziwych metod
zdobywania, utrzymywania i poszerzania władzy za wszelką cenę.



Preambuła Traktatu o UE – wolność, demokracja, poszanowanie praw człowieka i
podstawowych wolności oraz państwo prawne, poszanowanie podstawowych praw
socjalnych i zasady pomocniczości... i tak w kole Macieju ad mortem defecatam;



Często mówi się o niej w innych terminach np. poliarchia – wg R. A. Dahla – ustrój w
którym wszystkim przysługują prawa polityczne i osobiste, a obywatele mogą się sprzeciwić
rządzącym obalając ich w głosowaniu (w ten czy inny sposób, np kadencyjność
przedstawicieli czy referendum)



Krytyka demokracji liberalnej

(w podręczniku zwłaszcza J. Gray):

◦

niejasność pojęcia demokracji;

◦

pewne problemy związane z „łataniną” połączenia liberalizmu (wolność) i
demokratyzmu (równość);

◦

odejście od ideałów republikanizmu;

◦

rozkładanie na czynniki pierwsze hierarchicznych struktur (rodzina, szkoła, Kościoły);



Doktrynalne początki w myśli XVII i XVIII wieku:
◦

istnienie wyższych norm, ponadpozytywnych, o niezmiennej treści (jusnaturalizm
materialny) – zadaniem doktryny uchwycenie ich, ustawodawcy – wcielenie;

◦

koncepcja praw podmiotowych jednostki (Hobbes, Locke, Kant);

◦

wolność jako sfera możności czynienia tego co nie-zabronione

◦

próba doskonalenia aparatu państwa – państwo prawne, rule of law;

◦

cel istnienia państwa i delimitacja granic działania władzy publicznej – w kategoriach
racjonalizmu.



Nowoczesny konstytucjonalizm jako wynik długiej drogi od zarysowanego wyżej punktu
wyjścia
◦

pojawianie się zrazu deklaracji praw np w polsko-litewskiej Rzeczpospolitej (obok
angielskich „ram rządu” i szwedzkich „form rządu”);

◦

Bill of riths Wirginii i Deklaracja Niepodległości (1776) – wpływy J. Locke'a

◦

na kontynencie skrajny demokrata J. J. Rousseau i Deklaracja Praw Człowieka i
Obywatela (1789);

◦

w XIX wieku zaczyna dominować pozytywizm prawniczy – subsumpcyjny model

rozumowania prawniczego;

◦

dziś znowu podejście niepoztywistyczne, model argumentacyjny.
▪

Kodyfikacje globalne i kontynentalne praw człowieka;

▪

rewolucja praw.

Zasady i reguły prawa a wartości



wartości prawne – wartości przeniesione z zewnątrz (np ze sfer moralności) do systemu
prawa, odgrywające rolę zasad prawnych (zasad prawa);
◦

w tym znaczeniu Konstytucja RP to nie tylko ramy prawne, ale Konstytucja wartości;



związanie z teorią praw człowieka



związane z teorią zasad prawa
◦

równocześnie i niezależnie Joseph Esser („Zasada i norma”) i Ronald Dworkin
(„Biorąc prawa na poważnie”) - próba znalezienia 3 drogi między pozytywizmem a jus
naturalizmem

◦

Esser: normy-zasady i normy-reguły

◦

Dworkin: principles – w nich mieszczą się różne normy, pewne ogólne standardy, mogą
być zastosowane we wszystkich hard cases; rules – normy zero-jedynkowe, albo jakieś
zachowanie jest zgodne z regułą, albo i nie. Równolegle Dworkin wprowadza jeszcze
reguły polityczne: policies – razem z principles wyznaczają standardy, stanowią
wartości, które trzeba uwzględniać w procesie stosowania prawa – przy czym policy jest
jakby dalekoterminowym celem do osiągnięcia, zaś principle wyznacza

◦

Robert Alexy rozwija tę teorię: zasady (Grundsatze) – rozkazy optymalizowania,
domagają się równoważenia z innymi zasadami, utożsamiane z prawami podstawowymi;
normy (Normen) – rozkazy do zoptymalizowania, prosta subsumpcja.
▪

Doktryna równoważenia zasad/wartości w toku tworzenia i stosowania;

▪

wielki wpływ na orzecznictwo ETS i trybunałów konstytucyjnych.

◦

Zasady, principles, mają wyraźny związek z prawem naturalnym.



Gustaw Radbruch i jego formuła lex iniustissima non est lex;
◦

istniało bowiem „ustawowe bezprawie”, „pozaustawowe prawo”.

◦

L. L. Fuller i jego krytyka prawa pozytywnego



Pojęcie zasad prawa w historii
◦

już w Digestach (De diversis regulis iuris antiqui)

◦

principles w Common Law

◦

Grocjusz

◦

adaptacja przez pozytywizm, ogólne zasady prawa uznane przez narody cywilizowane
(art. 38, ust 1 lit. c statutu STSM)

◦

WE, RFN.

Prawa podstawowe



myślenie o prawie jako prawie podmiotowym wywodzi się od Hobbesa, Locke'a i Kanta, do
obiegu politycznego zostało wprowadzone zwłaszcza za sprawą szkoły prawa natury doby
Oświecenia (m.in. fizjokraci);
◦

ale pojęcie prawa naturalnego jako wzorca dla praw podmiotowych nie jest dostatecznie
jasne, jasnym się staje zabezpieczone przez państwową sankcję (pozytywizm);

◦

interes jako pojęcie aksjologiczne => prawo podmiotowe nie wyczerpuje się w
pozytywnym prawie przedmiotowym;

◦

ostatecznie powiązanie praw podstawowych (fundamentalnych praw podmiotowych);



Prawa podstawowe (Grudnrechte) – termin pochodzi z czasów Wiosny Ludów, uchwalanie
w 1848 roku ustawy o prawach podstawowych narodu niemieckiego;
◦

Robert von Mohl (1799-1875) – podział praw podstawowych na prawa polityczne i na

prawa podstawowe;

◦

termin znalazł miejsce i zagościł na stałe w konstytucjonalizmie od czasów konstytucji
weimarskiej;
▪

konstytucja RFN, nowa konstytucja Szwajcarii, konstytucja Szwecji, Finlandii itd.

◦

Szerokie zastosowanie w UE (Trybunał, pierwsze zastosowanie w Jednolitym Akcie
Europejskim)



Trzy kierunki teorii praw podstawowych:
◦

literalne traktowanie praw podstawowych – prawem podstawowym ejst to, co się za nie
uważa, pewna płynność;

◦

pozytywistyczne podejście – prawem podstawowym jest takie, które zostało prawidłowo
przyjęte w procesie prawotwórczym i mocą prawa obowiązuje;

◦

obiektywizm praw podstawowych – jusnaturalistyczne podejście, oparte na pewnych
apriorycznych przesłankach wynikających z natury ludzkiej.



Prawa podstawowe w USA – prawa bez których nie może istnieć wolność ani
sprawiedliwość, wywodzą się z tradycji i sumienia narodu.



W Polsce recepcja terminologiczna bezpośrednio z Deklaracji Praw Człowieka i Obywatela
◦

coraz bardziej zaciera się różnica między prawami obywatela a człowieka



Termin prawa człowieka (human rights, „człowiecze”) wywodzi się bardziej z tradycji
anglosaskiej (Preambuła KNZ, Powszechna Deklaracja Praw Człowieka ONZ) i trwale
przyjęty został przez prawo międzynarodowe.



Warto zwrócić uwagę na subtelności w odmianie myślenia o prawach człowieka w
nauczaniu społecznym Kościoła: nb 213



Krytyka Wielomskiego – prawa człowieka obarczone wadą niestałości i pączkowania,
stosowane jako instrument ideologiczny.

Godność

człowieka jako wartość podstawowa



niezupełnie samo prawo (niekiedy), ale nade wszystko podstawa praw: człowieka,
podstawowych
◦

art. 1 KPP: Godność człowieka jest nienaruszalna. Musi być szanowana i chroniona.

◦

Art. 30 Konstytucji: Przyrodzona i niezbywalna godność człowieka stanowi źródło
wolności i praw człowieka i obywatela. Jest ona nienaruszalna, a jej poszanowanie i
ochrona jest obowiązkiem władz publicznych.



Podmiotem jednostka, człowiek, osoba ludzka, ciekawe rozróżnienie:
◦

człowiek abstrakcyjny – Kantowski homo noumenon (liberałowie, socjaliści); - wg
Ferdinanda Tonniesa człowiek abstrakcyjny działa w stowarzyszeniu (Gesellschaft),
które ma charakter kontraktualny i jest efektem „woli racjonalnej” (stowarzyszeniem
byłaby tedy umowa społeczna)

◦

człowiek konkretny – homo fenomenon (personaliści, konserwatyści, komunitaryści),
tworzy wspólnotę (Gemeinschaft) powstałą z „woli naturalnej”, konstytuowanej przez
spersonalizowane więzi (zapewniające wspólnocie homogeniczność), wspólnotą byłoby
tedy społeczeństwo obywatelskie w rozumieniu cycerońskim (patrz niżej)



Godność jako podstawa urządzenia ładu społecznego i publicznego:
◦

wyrok TK z 30.9.2009, K 44/07 – z uwagi na godność człowieka nie jest dopuszczalne
ograniczanie prawnej ochrony do życia na rzecz ochrony prawa własności i innych praw
majątkowych, ochrony środowiska czy nawet zdrowia innych ludzi.



Z na czym umocowana jest godność wedle współczesnej myśli polityczno-prawnej? W
zasadzie nie wiadomo. Na gruncie społecznej nauki Kościoła jest szczególny status
ontologiczny człowieka („na obraz i podobieństwo” Boże).

◦

Personalizm wspólnotowy – każdy człowiek numerycznie, konkretnie pojmowany jest
pktem odniesienia dla wszystkiego, co jest na ziemi

◦

człowiek jest istotą z natury społeczną (wątek Arystotelejski)



Potrzeba dialogu między osobami i w różnych wymiarach społeczności;
◦

Jan Paweł II i Martin Buber

◦

odmienności kulturowe należy postrzegać przez pryzmat jedności człowieczeństwa;

◦

krzewienie integralnego humanizmu – wymiar etyczny i religijny;



implikacjami godności są: wolność, równość i solidarność

Wolność

(zarazem treści rozdziału XII Wolność a demokracja)

Jej ujęcie różni się w zależności od kontekstu filozoficznego



najczęściej sprowadza się do pojęcia wolności woli, wolności wyboru, sposób
występowania w relacjach z innymi;



od determinizmu (Spinoza) do indeterminizmu (Kant)

czy od kontekstu ideologicznego



anarchizm

– żadnej władzy zwierzchniej nad jednostką, wolność w sensie uwolnienia się od

wszelkich zewnętrznych instytucji;



konserwatyzm

– instytucje przeznaczone są do ograniczenia wolności – wolność powiązana

z takim poszanowaniem tradycji, jaki w danym momencie jest niezbędny, by społeczeństwo
mogło zachować swoją tożsamość – nie rozpatrywać człowieka w ujęciu abstrakcyjnym, bo
człowiek zawsze jest konkretny, tak jak wolność jest kategorią konkretną;
◦

Stiffen: wolność jako woda płynąca w kanalizacji – by mogła komukolwiek służyć musi
poddawana siłom hydrauliki wykorzystywanych przez instalacje, pompy, zawory
(mefafora wodociągowo-kanalizacyjna)



liberalizm

– wolność (u Locka) podstawową wartością, ale nie istnieje bez określenia

obowiązków wobec innych – odróżnienie freedom i licence (samowola)
◦

swojej wolności należy używać tak, by nie naruszać wolności innych;

◦

Locke („Drugi traktat o rządzie”): najpierw wolność naturalna, nieznajdująca żadnych
ograniczeń zewnętrznych – ewentualnie ograniczenia wyznaczne przez prawa rozumu,
prawo naturalne

◦

pactum unionis – powstanie civil society (nie może ono samo z siebie ustalać praw i
sądzić) => pactum subiectionis – poddanie się członkowie społeczeństwa władzy,
powołanie jej jako kontrahenta, trustee, powiernik (może dokonywać pewnych
czynności w imieniu, na rachunek, na rzecz powierzającego);

◦

Benjamin Constant (1767-1830)
▪

wolność starożytnych (Rousseau, demokraci) – wyczerpuje się w sumie praw
politycznych

▪

wolność nowożytnych – możność swobodnego dysponowania swoją sferą prywatną,
wolność stroniąca od polityki, ale nie znikają tu uprawnienia polityczne (podział nie
jest rozłączny)

▪

demokraci

wyciągają konsekwencje z konstrukcji teoretycznych w pełni – i wolność

i równość; liberałowie – wszyscy są wolni, ale nie można zapewnić wszystkim praw
politycznych (dlaczego dopuszczać do władzy niepiśmiennych, do dyspozycji
publicznych środków nędzarzy, którzy nie potrafią się zatroszczyć o własny interes)

▪

wolność to gwarancje dla naszych przyjemności (przyjemność jako pobudka
wspólna dla całego rodzaju ludzkiego)

▪

ludzie goniąc za przyjemnością lub z braku czasu mogą przestać zważać na kwestię
gwarancji praw politycznych i przestać się o nie troszczyć;

▪

twór nowożytny – reprezentacja, powierzenie swoich kompetencji kilku

reprezentantom, by się odciążyć, nie musieć zajmować się na co dzień kwestiami
politycznymi, jedynie kwestia nadzoru

▪

kwestia praw wyborczych – liberałowie podkreślają konieczność posiadania
wolnego czasu, majątku, wykształcenia (argumentacja przednowoczesna)

▪

żeby nam się żyło przyjemne, potrzebne są struktury, i to nie tylko organ
reprezentujący, ale i kolejne struktury, konieczne do funkcjonowania poprzednich
struktur

▪

Constant zaangażowany w dyskusję nad reglamentacją praw politycznych, która
nikogo, jego zdaniem, nie krzywdzi, bo pozwala wszystkim zająć się swoją
przyjemnością.

◦

Alexis de Tocqueville – arystokratyczny liberał
▪

konfrontacja równości i wolności – stoją w sprzeczności – albo jedno, albo drugie

▪

społeczeństwo arystokratyczne dawne – uporządkowane w dawne hierarchie, krąg
ludzi, z którymi człowiek się stykał, był wąski, zależności między nimi były bardzo
silne i konkretne;

▪

w demokracji – ludzie gonią za przyjemnością, zainteresowani są swym interesem,
biegiem życia, ale mają też potrzebę i tendencję do zawierania dużej ilości
powierzchownych kontaktów, interesujemy się całym światem – ale związki te są
nietrwałe, ostatecznie jesteśmy ujednostkowieni do imentu;

▪

demokratyzacja życia publicznego, sprzyja centralizacji; przykład Stępkowskiego z
głośnym sąsiadem i wzywaniem policji;

◦

myśl liberalna ewoluowała
▪

XVIII wiek – wojowanie intelektualne i nie tylko (rewolucja);

▪

XIX – pierwsza połowa podkreślanie „wolności od” (wolność negatywna), wolność
polityczna tylko dla elity (tylko tacy, którzy mają niezależne źródło dochodu); z
czasem „wolność do” - prawo do nauki, prawo do gwarancji socjalnych,
pracowniczych – druga generacja praw człowieczych – społeczne i ekonomiczne –
ELEMENT SPRAWIEDLIWOŚCI SPOŁECZNEJ (także u nas, art. 2 Konstytucji in
fine)

◦

libertarianie



republikanizm

– założenie (na pewno ojcowie założyciele USA), że człowiek dbały o interes

rzeczy pospolitej potrafi sam się ograniczać, udzielać się na rzecz wspólnoty; wolność jak
najbardziej istotna, ale z uwagi na status jednostki jako istoty społecznej – funkcjonowanie
pewnych naturalnych obowiązków.

Z perspektywy prawniczej dla pojęcia wolności najwięcej wniosło stanowisko Kanta zakładające
pełną autonomię woli i pełną odpowiedzialność za czyny.

Równość



isonomia – starożytny termin, pojawiający się u Peryklesa;
◦

wszyscy obywatele są nie tylko równi wobec praw;

◦

ale w ogóle są sobie równi – np. losowanie do objęcia urzędów;



Jackson w USA – nikt nie jest przeznaczony na urząd, żaden urząd nie jest dla kogokolwiek
– tedy wszyscy tak samo się nadają;
◦

wszyscy pracownicy administracji federalnej od sekretarza stanu po sprzątacza ulic –
spoil system:

◦

Lenin: lepiej mniej a lepiej – państwo powinno być tak urządzone, by rządy mogła
sprawować kucharka;



mechanizm wyborów – co prawda wobec prawa wszyscy są równi, ale nie faktycznie, nie
każdy ma równe zdolności przekonania do siebie wyborców;

◦

elementy demokracji bezpośredniej: inicjatywa ludowa, weto ludowe (u nas
referendum);

◦

rozbudowanie bezpośredniej w statutach jednostek samorządu terytorialnego



TRZY PRAWNE ASPEKTY RÓWNOŚCI:
◦

równość wobec prawa w ogóle (równość każdego)

;

▪

o godności osoby ludzkiej mówić przy założeniu, że wszyscy są równi (art. 32. ust 1
Konstytucji: „Wszyscy są wobec prawa równi. Wszyscy mają prawo do równego
traktowania przez władze publiczne.”)

▪

zakaz dyskryminacji (art. 32 ust.2 Konstytucji: „Nikt nie może być dyskryminowany
w życiu politycznym, społecznym lub gospodarczym z jakiejkolwiek przyczyny”) -
negatywne ujęcie

▪

pozytywne ujęcie: podobnych traktować podobnie;

▪

równość wobec prawa to także konieczność wyboru sprawiedliwego kryterium
różnicowania podmiotów prawa – pokrewieństwo z pojęciem sprawiedliwości
rozdzielczej i wyrównawczej – podmioty wykazujące wspólną cechę prawnie
relewantną winny być traktowane równą miarą; (por. wyrok TK 21.2.2006 K 1/05).

◦

równość w ramach możliwości udziału w wykonywaniu władzy publicznej i wpływania
na działalność władz publicznych (równość polityczna);

◦

równość szans w sferze ekonomiczno-społecznej

;

▪

w doktrynie angielskiej equal opportunity;

▪

odnosi się do II generacji praw podstawowych;

▪

związana z nią affirmative action.

Solidarność



w słynnej rewolucyjnej triadzie zrazu braterstwo, teraz częściej solidarność i
współuczestnictwo (tak w dokumencie „Godność i prawa osoby ludzkiej”
Międzynarodowej Komisji Teologicznej (1984));



Zasada solidarności
◦

w Preambule Konstytucji wyrażony „obowiązek solidarności z innymi”

◦

w art. 20 wraz z dialogiem i współpracą partnerów społecznych jako trzeci filar
społecznej gospodarki rynkowej;

◦

normatywnym odpowiednikiem sprawiedliwość społeczna

◦

Leon Duguit podkreślał znaczenie zasady: „postępuj solidarnie”.



Elementy solidarnościowe są nawiązaniem do tez o społecznej i wspólnotowej naturze
człowieka, tzn uznaniu, iż człowiek nie jest wolnym atomem, ale tkwi w pewnym osoczu
społecznym determinującym go, nadającym mu określone funkcje, od którego nie powinien
się odcinać, ale ku któremu przynajmniej część swej aktywności winien kierować.

Prawa osobiste

– jako szczegółowe implikacje godności

◦

prawo do życia i pewne jego aspekty:
▪

prawo do integralności osobistej (niedopuszczalność poddawania ludzi
eksperymentom naukowym, torturom, poniżającemu karom, w tym cielesnym)

▪

zakaz stosowania kary śmierci;

◦

wolność i nietykalność osobista;
▪

zasada nullum crimen sine lege;

▪

prawo do obrony w każdym stadium procesu karnego;

▪

domniemanie niewinności;

▪

prawo do sądu i sprawiedliwego rozpoznania sprawy (due process of law);

◦

prawo do ochrony życia prywatnego rodzinnego, czci, dobrego imienia, oraz

decydowania o swoim życiu osobistym;
▪

prawo wychowywania rodziców dzieci zgodnie z własnymi przekonaniami;

▪

tajemnica komunikacyjna;

▪

nienaruszalność mieszkania

▪

prawo do ochrony danych osobowych;

◦

prawo swobodnego poruszania się;

◦

wolność sumienia i religii a także prawo do swobodnego wyrażania poglądów i
pozyskiwania i rozpowszechniania informacji

SPOŁECZEŃSTWO OBYWATELSKIE

(kononia politike, societas civilis, civil

society, burgerliche Geselschaft)



bardzo stary termin, już u M. T. Cycerona – „ius est vinculum civilis societatis”
◦

adaptacja filozofii greckiej, zwłaszcza Arystotelesa (koinonia politike);

◦

prawo jako organizator, spoiwo społeczeństwa obywatelskiego (nie ma społeczeństwa
obywatelskiego bez prawa);

◦

społeczeństwo polityczne, zaangażowane, świadome obowiązków;

◦

pojęcie niewymieniane przez Tomasza, ale pojawia się „opisowo”

◦

wprowadza do języka francuskiego Kalwin

◦

do angielskiego dopiero Locke pactum unionis => civil society, społeczeństwo
zorganizowane;

◦

w Niemczech Kant



często się mówi civil society, w odróżnieniu od społeczeństwa obywatelskiego Hegla – czyli
pozarządowa aktywność społeczeństwa;
◦

na jednym biegunie oikos, dom, na drugim państwo
▪

sugerowanie konfliktu między społeczeństwem obywatelskim a władzą

◦

pomiędzy

tymi biegunami społeczeństwo obywatelskie

◦

podstawowe instytucje: spółki i stowarzyszenia – zakres społeczno-ekonomiczny;

◦

A. Gambasci: Państwo = społeczeństwo polityczne + społeczeństwo obywatelskie;

◦

J. Habermas: społeczeństwo obywatelskie jako forum komunikowania się;

◦

Hegel w terminologii C. Castoriadisa: oikos – agora – ekklezja

◦

We Włoszech rozróżnienie na palazzo i piazza.



Teza o trzech sektorach organizacji społeczeństwa:
◦

sektor publiczny – działanie na rzecz dobra wspólnego;

◦

sektor przedsiębiorczości – realizacja partykularnych interesów ekonomicznych;

◦

„trzeci sektor” - organizacje pozarządowe;
▪

najczęściej działanie w formie stowarzyszeń i fundacji;

▪

charakter niepubliczny; nieukierunkowanie na zysk

▪

samodecydowanie o własnych sprawach i dobrowolność;

▪

nastawienie się na realizację wartości (value-driven);

▪

korzystanie z wolontariatu

◦

heglowskie rozumienie społeczeństwa obywatelskiego zaczyna więc dominować i w
krajach anglosaskich = skomplikowana sieć organizacji pozarządowych;



art. 11-13 Konstytucji zawierają zasadę społeczeństwa obywatelskiego;
◦

udział obywateli w funkcjonowaniu państwa

◦

tworzenie różnorakich organizacji i struktur

◦

możliwość realizację swych interesów i wyrażania opinii.

Pomocniczość

– patrz cytat przy Piusie XI



komentarz w Preambule Konstytucji: zasada umacniająca uprawnienia obywateli i ich
wspólnot;



art. 5 ust. 3 TUE – dotyczą kompetencji dzielonych, podjęcie decyzji, czy działania, które
chce powwziąć UE, nie mogłyby być zrealizowane co najmniej równie efektywnie i
skutecznie na poziomie krajowym;



Pomocniczość wertykalna, będąca przeciwieństwem etatyzmu i centralizmu i jej dwa
aspekty:
◦

kluczowa do określenia co powinno być zadaniem publicznym
▪

zadaniem publicznym rozwiązywanie problemów jednostkowych i zbiorowych,
których nie da się rozwiązać w obrębie społeczeństwa obywatelskiego

▪

zasada dobra wspólnego.

◦

Klucz do ustalenia podziału zadań pomiędzy różne szczeble aparatu władz publicznych.



Pomocniczość horyzontalna – maksymalne wykorzystanie instytucji społeczeństwa

Governance

w społeczeństwie współczesnym



governance

– reguły, procedury, zachowania odnoszące się do sposobu wykonywania

władzy, w szczególności dotyczące otwartości, partycypacji, rozliczalności, efektywności i
spójności;
◦

albo: zadanie zarządzania złożonymi społęcznościami poprzez koordynowanie działań
podmiotów należących do różnych sektorów.



państwo/społeczeństwo sieciowe (network society) – sieci organów państwowych,
samorządowych w osoczu państwa obywatelskiego;



administracja publiczna nie funkcjonuje w dualizmie w stosunku do interesariuszy, jest
część składową społeczeństwa, uczestniczącą w rozwiązywaniu problemów zbiorowych
przy udziale interesariuszy.



Good government jako rzeczywiste podporządkowanie admministracji pluralistycznemu
społeczeństwo w ramach demokracji partycypacyjnej
◦

otwarty rząd;

Państwo prawne

(Rehtsstat) – wykuć na pałę



do obiegu wprowadzone przez Roberta von Mohla (1799-1875) – jako opozycja do
państwa policyjnego; współcześnie wyróżniane cechy państwa prawnego:
◦

konstytucja jako oparcie dla istnienia i działania władz publicznych i funkcjonowania
porządku prawnego;

◦

prawa podstawowe jako konstrukcja określająca stosunek między obywatelem, a władzą
publiczną;

◦

formalna równość wobec prawa;

◦

legalizm jako zasada i granica działania organów władzy publicznejl

◦

działania państwa jako podległe kontroli zgodności z prawem sprawowanej przez
niezależne i niezawisłe sądy;

◦

system odpowiedzialności prawnej funkcjonariuszy publicznej wraz z możliwością
uzyskania odszkodowania za naruszenia publicznych praw podmiotowych.



W Niemczech dwa rozumienia państwa prawnego
◦

w znaczeniu formalnym – zespół formalnoprawnych instytucji i gwarancji

praworządności, determinujących zakres, formę i metody działania organów władzy
publicznej, oparty na ustawie jako podstawowym źródle prawa (Gesetzstaat);

◦

w znaczeniu materialnym – państwo obiektywnych wartości, państwo sprawiedliwości
(Gerechtigkeitstaat) – ten element wyróżniony po okrucieństwach IIWŚ.



Demokratyczne państwo prawne

jako efekt połączenia idei państwa prawnego z innymi

dalszymi wartościami i standardami, jego klauzula stosowana w (niedługiej) tradycji
naszego konstytucjonalizmu pozwoliła TK wyprowadzić następujące zasad:
◦

pewności prawa;

◦

ochrony zauwania obywateli do państwa i stanowionego przezeń prawa
▪

zasada przyzwoitej legislacji

◦

ustawowej określoności prawa

◦

nieretroakcji

◦

zachowania odpowiendiej vacatio legis;

◦

dotrzymywania zobowiązań (pacta sunt servanda);

◦

ochrony praw słusznie nabytych;

◦

pewności podatków.



Rządy prawa

– nie powinny być traktowane zamiennie z pojęciem „państwo prawne”

◦

powiązanie z tradycją anglosaską (rule of law, and not of a man);

◦

konstrukcja żywotna w Europie kontynentalnej w Średniowieczu (potem jeszcze w
Szwecji i Polsce);

◦

konstrukcja przedabsolutystyczna, zaś państwo prawne jest konstrukcją anty-
absolutystyczną i postabsolutystyczną;
▪

pozytywistyczny akcent konstrukcji

◦

od początku towarzyszy materialny aspekt (w przypadku państwa prawa dopiero po
wojnie => to stanowi o obecnej nierozróżnialności);

◦

w wypadku rządów prawa nie ma ostrej granicy między prawem a innymi normami
społecznymi (zwłaszcza system anglosaski);
▪

kontynent z bagażem Rechsstaat długo funkcjonował jeno na orbicie hard law.

Ius i lex

(o kwestiach źródeł prawa uczyliście się na prawie konstytucyjnym, nie opracuję tu

owego przelotnego przeglądu stanu konstytucji);



kwestia zakresu pojęć – tożsamość, częściowa, całkowita odrębność?



Grecy i Rzymianie u zarania uznawali tożsamość tego co głosi prawo stanowione z prawem
w ogóle; później stopniowo prawo stanowione było uznawane za jedynie część porządku
prawnego;



ius est ars boni et aequi – Celsus;



u nas też sinusoida: pozytywizm-jusnaturalizm => obecnie bardzo dużo mówi się o
porządku ponad-pozytywnym.

Zasada legalizmu

, art. 7 Konstytucji: organy władz publicznych działają na podstawie

i w granicach prawa.



Praworządność dziś = legalizm, za komuny: obowiązek przestrzegania prawa przez organy
władz publicznych i przez obywateli (zacieranie legalizmu);



obowiązek wykazania się odpowiednią podstawą prawną:
◦

konieczność oparcia w prawie materialnym

◦

konkretność i szczegółowość podstawy zależy od kategorii organu i charakteru działania

◦

im bardziej władcza kompetencja, tym bardziej potrzebna wyraźna podstawa



w granicach prawa – ten wymóg starszy niż ów powyższy, związany ściśle z ideą
Rechtsstaat

◦

prawo tworzy wewnętrzne ograniczenia i wytycza określone pole swobody
dyskrecjonalnej
▪

tak we władzy ustawodawczej i wykonawczej w trakcie tworzenia aktów
normatywnych – związanie aktami wyższego rzędu i innymi upoważnieniami;

▪

jak w odniesieniu do indywidualnych aktów stosowania praw;

◦

akty związane i dyskrecjonalne => odchodzenie od związania tak w sferze sądowej jak
w sferze administracyjnej.



Legalność jako kryterium nadzoru i kontroli:
◦

legalność zewnętrzna – kryterium odnoszące się do badania, czy decyzja miesci się w
ramach prawa

◦

legalność wewnętrzna – badanie nad proporcjonalnością danego rozstrzygnięcia
władczego w ramach luzu decyzyjnego (władzy dyskrecjonalnej);

◦

jedyne kryterium nadzoru organów państwowych nad organami samorządowymi.

„Ograniczenia ograniczeń praw”

– specyfika demokracji liberalnej implikuje

konieczność poszukiwania równowagi pomiędzy korzystaniem przez wszystkich zainteresowanych
z wolności a potrzebą działania na rzecz dobra wspólnego; wyważenie czasem polega na
ograniczeniu tej pierwszej – jakie są dopuszczalne metody, jakie są dyrektywy ograniczeń praw?



W polskim porządku prawnym istnienie tak klauzul ogólnych (uniwersalnych wzorców,
zasad ograniczeń, o nich dalej) jak szczególnych (np przesłanki wywłaszczenia)



Zasada pomocniczości – omawiana wyżej;



Zasada substancjalności praw - Niedopuszczalność naruszeń istoty danej wolności.

Opiera

się ona na założeniu, że w ramach każdego konkretnego prawa i wolności można
wyodrębnić:
◦

pewne elementy podstawowe (rdzeń, jądro), bez których takie prawo czy wolność w
ogóle nie będzie mogła istnieć,

◦

oraz pewne elementy dodatkowe (otoczkę), które mogą być przez ustawodawcę
zwykłego ujmowane i modyfikowane w różny sposób bez zniszczenia tożsamości
danego prawa czy wolności

◦

art. 31 ust. 3 in fine



Zasada proporcjonalności

– ogólna zasada konstytucyjna i zasada prawa wspólnotowego,

nawiązanie do dyrektywy poszukiwania złotego środka (Arystoteles) czy też kategorii
użyteczności (utylitaryzm);
◦

pierwszy jej wyraz dotyczył prawa karnego i proporcjonalności kar (idea
oświeceniowego zwolennika humanitaryzmu – C. Beccarii)

◦

później występowała jako zasada w prawie konfliktów zbrojnych;

◦

nade wszystko jej znaczenie w zakresie ograniczeń praw (prawotwórstwo, ale nie tylko);

◦

Warunkiem ograniczenia prawa jest nie tylko formalna legalność (w drodze ustawy),
ale spełnione muszą zostać dalsze warunki:
▪

konieczność w demokratycznym państwie prawnym dla jego bezpieczeństwa lub
porządku publicznego, bądź dla ochrony środowiska, zdrowia i moralności
publicznej, albo wolności i praw innych osób; conditio sine qua non

▪

skuteczność (ograniczenie wystarczy, by doprowadzić do zamierzonego celu);

▪

współmierność do oczekiwanego efektu (jak najmniejsza uciążliwość).

◦

Coraz częściej chce się poddać reżimowi zasady proporcjonalności również decyzje
administracyjne.



Inne granice prawa

Sprawiedliwość społeczna



powiązanie z demokratycznym państwem prawnym i równością wobec prawa, solidarnością
społeczną etc;



można rzec: sprawiedliwość społeczna = sprawiedliwość rozdzielcza w orzecznictwie TK
◦

służy korygowaniu społecznie niekorzystnych skutków działania mechanizmów rynku.



po raz pierwszy w nauczaniu społecznym Kościoła;
◦

sprawiedliwość społeczna jako podstawa rozwiązywania konfliktów społęcznych

◦

Luigi Taparelli d'Azeglio



niejako zawłaszczona przez socjalizmy:
◦

istotne hasło socjalnie zorientowanych przedstawicieli myśli liberalnej (L. Hobhouse, F.
Zweig, J. Rawls)



obecnie atrakcyjność jej słabnie

Państwo socjalne – jako konstrukt europejski przeciwstawiany wolnorynkowej Ameryce. Michel
Albert w książce „Kapitalizm kontra kapitalizm” wykazał różnice w organizowaniu i dostarczaniu
usług zbiorowych. Np. Karta Praw Podstawowych dość „od serca” potraktowała tak zwane prawa
człowieka II generacji.

Społeczna gospodarka rynkowa

(Soziale Marktwirschaft)



Doktrynalne podwaliny
◦

ordoliberalizm – doktryna głosząca konieczność zagwarantowania stabilności państwa,
pokoju społecznego, harmonijnego układu społecznego. Dużo zawdzięcza szkole
fryburskiej:

◦

A. Rustow, W. Ropke, Walter Eucken, Ludwig Erhard, Alfred Mulller-Armack;



UE w art. 3 ust. 3 TUE społeczna gospodarka rynkowa o wysokiej konkurencyjności
zmierzająca do pełnego zatrudnienia i postępu społecznego wymieniona jest jako jedna z
podstaw rynku wewnętrznego;



Społeczna gospodarka rynkowa jest podstawą ustroju gospodarczego RP. Składowymi
w świetle art. 20 Konstytucji:
◦

z jednej strony swoboda działalności gospodarczej i własność

◦

z drugiej solidarność, dialog, współpraca partnerów społecznych.



Normatywny charakter społecznej gospodarki rynkowej
◦

od strony negatywnej: zakaz centralnego planowania i absolutnie pojmowanej
gospodarki liberalnej;

◦

od strony pozytywnej: punktem wyjścia gospodarka liberalna, ale korygowana przez
państwo.

Własność



występuje w triadach od czasów Rewolucji Francuskiej – wolność, równość, własność (w
czasach, których doszło do olbrzymich przekształceń własnościowych); krzewienie
„świętego” prawa własności;



jeden z fundamentów społeczeństwa obywatelskiego
◦

nie ma sensu mówić o społeczeństwie obywatelskim, gdy nie ma poszanowania
własności

◦

Cyceron – ius est vinculum civilis societatis
▪

prawo spoiwo społeczeństwa obywatelskiego ale jakie prawo?

▪

Ius civile – prawo obywateli (Burgerliches recht) – odnosi się najczęściej do
stosunków własnościowych (prawo rzeczowe, zobowiązania



Dziś coraz wyraźniej absorbujemy arestotelejsko-cycerońską koncepcję społeczeństwa
obywatelskiego => stąd owa ważna pozycja własności;



Nie ma świętego prawa własności
◦

Tomasz – principia => conclusiones
▪

własność jako implikacja prawa naturalnego, a nie jako prawo naturalne

◦

L. Duguit – socjalizacja prawa, w tym własności

◦

podobnie Rerum novarum (1891) – własność jako konstrukcja społeczna

◦

Konstytucja RFN – „Własność zobowiązuje.”

◦

W Polskim konstytucjonalizmie jest tradycja wywłaszczania (w uzasadnionym celu
publicznym za słusznym odszkodowaniem);

◦

prawo do zabudowy wchodzi w skład prawa własności w USA, ale w Europie już nie
(decyzje planistyczne w Wlk. Brytanii)



W polskiej Konstytucji: art. 20, 21, 31 ust. 3, art. 64;

Wolność działalności gospodarczej



„Wszystko, co nie jest zakazane przez ustawę, nie może być zabronione” - blisko związana
z prawem własności.



Może być ograniczana ze względu na ważny interes publiczny.
◦

Reglamentacja gospodarcza w ramach interesu społeczno-gospodarczego
▪

instrumenty reglamentacji, jak koncesje, zezwolenia, rejestry;

◦

regulacja dziedzin infrastrukturalnych;

◦

ochrona konkurencji;

◦

ochrona konsumentów;



domniemanie swobody działalności gospodarczej => in dubio pro libertate

Solidaryzm społeczny



preambuła konstytucji: obowiązek solidarności z innymi



podkreślenie antropologicznej wizji człowieka jako istoty społecznej (Arystoteles, Św.
Tomasz)
◦

odrzucenie wizji społeczeństwa jako forum walki interesów jednostek (klasyczny
liberalizm);

◦

czy walki interesów grupowych (klasowych, rasowych, narodowych)”



Leon Duguit: „postępuj solidarnie!” - jako główna dyrektywa prawa.



Współzależność i współodpowiedzialność wszystkich uczestników życia społecznego;
◦

wzajemne zrozumienie między jednostkami, grupami społecznymi a państwem;

◦

negocjacyjny tryb załatwiania spraw spornych;



Dialog partnerów społecznych, tzn organizacje reprezentujące pracowników i organizacje
reprezentujące pracodawców – kwestia szeroko omawiana w dokumentach wspólnotowych
◦

Europejski dialog społeczny – czynnik innowacji i zmiany

◦

ustawa o Trójstronnej Komisji ds Społeczno-gospodarczych i wojewózkich komisjach
dialogu społecznego

Ekonomia społeczna



stara ekonomia społeczna (XIX wiek) związana była z ideami spółdzielczości;
◦

połączenie spółki handlowej i stowarzyszenia

◦

ukierunkowana na korzyści członków;



Nowa ekonomia społeczna
◦

działanie na zasadzie autonomii i dobrowolności (jak sektor przedsiębiorców i trzeci
sektor)

◦

Główne cechy wyliczane przez Komisję Europejską:
▪

zysk nie służy tylko zaspakajaniu własnych potrzeb, ale i potrzeb o charakterze
ogólnospołecznym;

▪

podstawową zasadą zarządzania jeden członek-jeden głos;

▪

elastyczne i innowacyjne;

▪

dobrowolność uczestnictwa, zazwyczaj członkostwo (zamiast zatrudnienia)

▪

obrona i realizacja wartości takich jak solidarność i odpowiedzialności społeczna;

▪

demokratyczna kontrola

◦

różne kierunki działalności
▪

aktywizacja osób społecznie defaworyzowanych;

▪

kompensowanie niewydolności rynku a nawet państwa socjalnego;

▪

poszukiwanie alternatywnego projektu społecznego;

▪

rola piorunochronu w burzy między tendencjami deregulacji rynku pracy i
upowszechnienia elastycznych form zatrudnienia, a kszatłtowaniem się nowych form
zabespieczenia społecznego.

◦

Spółdzielnie socjalnego



Społeczne uzupełnienie normalnej przedsiębiorczości
◦

związek z etyką biznesu

Zobowiązania wobec przeszłych i przyszłych pokoleń (Solidarność
międzypokoleniowa)

art. 5 Konstytucji – nie tylko niepodległość i nienaruszalność terytorium, wolność i prawa
człowieka oraz bezpieczeństwo obywateli – ale także:



ochrona dziedzictwa narodowego i ochrona środowiska;
◦

organy zobowiązane interpretować przepisy w sposób umożliwiający skuteczną ochronę
tej i następnych wartości;

◦

TUE: solidarność między narodami w poszanowaniu ich historii, kultury, tradycji;
ochrona środowiska;

◦

Konwencja ws ochrony światowego dziedzictwa kulturalnego i naturalnego – Paryż '72

◦

myśl konserwatywna – Burke: nikt nie ma prawa do wydziedziczania następców,
ogałacania ich, rujnowania;

◦

Th. Malthus (XVIII/XIX w.), L. Duguit (XIX/XX w.), agraryzm, współczesny
ekologizm, Jan Paweł II (XX/XXI w)



zasada zrównoważonego rozwoju
◦

najpierw w XVIII wieku Carlowitz w odniesieniu do gospodarki leśnej (rozwój stały);

◦

idea nabiera mocy w latach 80. XX wieku – raport Brundtland (Światowa Komisja
Środowiska i Rozwoju przedłożona ZO ONZ w 1987);
▪

ZR = rozwój, który zaspakaja potrzeby obecnego pokolenia, nie zagrażając
zdolności pokoleń przyszłych do zaspokajania potrzeb własnych

◦

ZR uwzględnia zawsze: potrzeby i ograniczenia;

◦

Filozofia ZR przeciwstawiona z jednej strony neoliberalnej globalizacji, z drugiej: anty-
i alterglobalizmowi;

◦

art. 3 pkt 50 ust z 2001 prawo ochrony środowiska: taki rozwój społ-gosp, w którym
następuje proces integrowania działań polit.gosp.społ z zachowaniem: równowagi
przyrodniczej oraz trwałości podstawowych procesów przyrodniczych
▪

w celu zagwarantowania możliwości zaspokajania podstawowych potrzeb
poszczególnych społeczności lub obywateli zarówno współczesnego pokolenia jak i
przyszłych pokoleń

Podział i współdziałanie władz



Ustrój RP opiera się na podziale i równowadze władzy ustawodawczej, władzy
wykonawczej i władzy sądowniczej. - art. 10 ust. 1 Konstytucji, „ustanawiamy Konstytucję
(...) jako prawa oparte na (...) współdziałaniu władz”. - Wstęp do Konstytucji
◦

tradycja sięgająca Konstytucji Trzeciego Maja.

◦

Istnienie wewnętrznych mechanizmów zapobiegających koncentracji i nadużyć władzy

◦

każda z władz ma zagwarantowane pewne minimum kompetencji materialnych

◦

podział władz jako przeciwstawienie zasadzie „rządów zgromadzenia” (dominacji
parlamentu);

◦

przy czym nie jest to zasada bezwzględna (nie wszystkie organy muszą należeć do
któregokolwiek z członów, np. KRRiT);

◦

W niektórych konstytucjach europejskich brak takich deklaracji (hiszpańska, francuska,
szwajcarska)

◦

tymczasem w Wlk Brytanii „preponderancja” parlamentu;
▪

„parlament może uczynić wszystko z wyjątkiem przemiany kobiety w mężczyznę”



funkcja gwarancyjna podziału władz – chęć ustrzeżenia się przed efektami znanymi z
historii (jakobini, realny socjalizm);



Locke
◦

odłącza egzekutywę od legislatywy, dostrzegając, że są to inne aspekty władzy;

◦

legislatywa: gromadzi się okresowo, uchwala prawo, któremu sami deputowani
podlegają (stąd nie będą stanowić prawa złego – jak egoiści dojdą do władzy,
mechanizm sprawnie funkcjonującego ustroju napędza się sam);

◦

władza federatywna – zapewnia kontakty ze światem międzynarodowym, zawiera
umowy międzynarodowa; Locke: władza odrębna od egzekutywy, ale pożyteczne jest,
kiedy wykonywają ją ci sami ludzie

◦

Locke – jednakże nie ma żadnych wątpliwości, że jest jeden, jedyny suweren, że jest
nim piastun władzy legislacyjnej



Moteskiusz
◦

ustawodawcza

◦

wykonawcza – ius gentium (Locke - federatywna)

◦

wykonawcza – ius civile, czyli sądownicza (Locke – wykonawcza);

◦

konieczność zapewnienia rozdziału

◦

zupełnie nie pasuje to do współcześnie panującego w państwach demoliberalnych
modelu parlamentarno-gabinetowego – mniejszy wpływ Monteskiusza niż się uważa;

◦

liberałowie chcą rozbicia władzy na trzy niezależne siły, bo wtedy jest władza słabsza,
mniej dolegliwa; czyli pewne aspekty liberalistyczne



Rousseau – jako przeciwnik podziału władzy z pozycji XVIII-wiecznego demokratyzmu;
◦

suwerenności nie da się podzielić – suweren jest albo całym ludem, albo nie obejmuje
wszystkich obywateli i wtedy suwerenem nie jest;

◦

podział władz – to pomyłka; przedmiot władzy może być różny, ale z tego nie wynika,
że są różne władze;

◦

odrzuca ideę reprezentacji i Lockowskiego pactum subiectionis;

◦

zwierzchnik-ustawodawca tworzy prawa – abstrakcyjne i generalne – ale nie może
wykonywać prawa – czyli rozstrzygnięcia konkretne indywidualne – bowiem
pomieszałyby mu się te dwa porządki;

◦

jednak wykonawcy prawa nie są inną władzą, są tą samą, ale wyrażają inny jej aspekt;

◦

to Rousseau zrealizowane najwięcej w modelu parlamentarno-gabinetowej;

◦

system gwarancji dla jednostek jest pomysłem chybionym (volenti non fit iniuria);

◦

zmuszenie człowieka do wolności – jeżeli nie ma innego sposobu na uzyskanie konsensu



dicefalizm władzy wykonawczej w krajach systemu parlamentarnego (monarcha/prezydent
oraz premier) a monocefalizm systemu prezydencjalnego (prezydent nieponoszący
politycznej odpowiedzialności przed władzą ustawodawczą);



Inne koncepcje podziału władz:
◦

Emanuel Sieyes (XVIII/XIX w)
▪

wyjście poza podział monteskiuszowski

▪

wprowadzenie władzy konstytuującej (ustawodawca konstytucyjny), władzy
nadzorczej (nadzór nad przestrzeganiem konstytucji) oraz władzy neutralnej
(spoistość i koordynacja);

▪

pewien wpływ na konstytucję Konsulatu 1799

◦

Beniamin Constant
▪

władza królewska – władza neutralna, pośrednia, zestrajająca

▪

władza wykonawcza, przedstawicielska, sądowa – trzy główne sprężyny

▪

municypalna – władza oddolna, związana z poziomym podziałem władz,
podkreślenie znaczenia samorządu terytorialnego

Decentralizacja i pionowy podział władz



samorząd terytorialny jest wynikiem decentralizacji władzy wykonawczej
◦

sprawy przewidziane dla samorządu należą do dziedziny władzy wykonawczej;

◦

stosowane przez samorząd środki działania są administracyjne

◦

samorząd nie działa suwerennie:
▪

działa w ramach i na podstawie obowiązującego prawa;

▪

zgodność działania z prawem podlega nadzorowi organów państwa;

◦

konstytucyjne przepisy dotyczące samorządu umieszczone rozdziale o RM;

◦

decentralizacją ustawodawstwa jest autonomia;

◦

decentralizacją wszystkich trzech władz jest federalizm.



Art. 3 Konstytucji – zasada państwa jednolitego – rzutuje na interpretację zasady
decentralizacji
◦

niemożność wprowadzenia autonomii regionalnej (jak w Portugalii i Włoszech);

◦

art. 15. ust. 1 Konstytucji wyraża obowiązek przeprowadzenia decentralizacji przez
wprowadzenie samorządu terytorialnego w jednostkach zasadniczego podziału
terytorialnego państwa przy uwzględnieniu zasady pomocniczości;

◦

zakaz etatyzmu i centralizmu

◦

w sporze naturaliści-etatyści (o status samorządu) z konstytucją kwietniową wygrała
koncepcja etatystyczna, głosząca stanowisko, iż samorząd jest kreacją władzy
państwowej, a nie tylko deklaratoryjnym zatwierdzeniem uprzednie istnienia gmin

◦

trzeba jednak przyznać, że trudno uznać samorząd po prostu jako prerogatywę dawaną
albo nie dawaną przez państwo. Współcześnie należy do warunków sine qua non
konstytuujących ustrój demokratyczny



W Polsce: domniemanie kompetencji na rzecz gmin (art. 163) – w ramach zadań własnych
„istotna część zadań publicznych” (art. 16. ust. 2);

Prawo do samorządu



right to self-government – jako prawo do stanowienia o sobie, self-rule, self-derermination,
self-management; w tym znaczeniu, jako aspekt ogólnej wolności politycznej występuje
takie prawo w kulturze anglosaskiej;



dosłowne tłumaczenie powyższego terminu brzmiałoby „prawo do samorządu”, u nas
jednak słowo „samorząd” rozwinęło swoją konotację w kontekście niemieckim
„Selbstverwaltung” - w tym kontekście samorząd jest słowem o węższym znaczeniu niż
self-government, znaczy bowiem samoadministrowanie;



w naszym porządku prawnym podmiotami prawa do samorządu są obywatele, a treścią
tego prawa jest dostępność i wzrastająca sprawność samorządu (w innych sam podmiotami
są same jednostki samorządu, a treścią prawa gwarancje niezmienności pewnych
pryncypiów, jak integralność terytorialna).

Multi-level governance



wieloszczeblowa współpraca podmiotów państwowych, samorządowych i podmiotów
niepublicznych
◦

włącznie z wykraczaniem poza granice państw (powstawanie różnorakich szczebli
ponadpaństwowych i międzypaństwowych);

◦

podstawą dialog społeczny;



szczególny związek z wizją sieciowego społeczeństwa obywatelskiego.

Wymiar sprawiedliwości



stosowanie prawa

– dokonywanie zgodnie z odpowiednimi procedurami czynności

będących wykonywaniem kompetencji prawnych, polegających na ustaleniu na podst. norm
prawnych konsekwencji prawnych danego zdarzenia faktycznego poprzez określenie
(w sposób wiążący w orzeczeniu wydanym w danej sprawie) praw i obowiązków stron.
◦

Władza „poniekąd żadna”, „czyste” stosowanie prawa – Monteskiusz;



wymiar sprawiedliwości

– działalność państwa polegająca na wiążącym rozstrzyganiu

sporów o prawo, których co najmniej jedną stroną jest jednostka;



następuje analiza stanu prawnego



dostęp do wymiaru sprawiedliwości

◦

prawo do sądu jako oczywiste prawo podstawowe we współczesnym świecie;

◦

Każdy ma prawo do sprawiedliwego i jawnego rozpatrzenia sprawy bez nieuzasadnionej
zwłoki przez właściwy, niezależny, bezstronny i niezawisły sąd – art. 45 ust.1 K



zasada due process of law i fair trial
◦

rodowód prawnomiędzynarodowy (art. 12 MPPOiP oraz art. 6. ust. 1 EKPCz)

◦

prawo każdego człowieka do
▪

sprawiedliwego i publicznego rozpatrzenia jego sprawy

▪

w rozsądnym terminie

▪

przez niezawisły sąd ustanowiony w ustawie

▪

przy rozstrzyganiu o jego prawach i obowiązkach o charakterze cywilnym albo o
zasadności każdego oskarżenia w wytoczonej przeciw niemu sprawie;

Niezawisłość sędziów i niezależność sądów, rządy sędziów:



Niezawisłość polega na tym, że organ sądowy podlega tylko normom prawnym i swojemu
sumieniu/uznaniu.
◦

Aspekty niezawisłości (z orzecznictwa):
▪

bezstronność w stosunku do stron

▪

niezależność wobec organów instytucji pozasądowych

▪

samodzielność sędziego wobec organów sądowych;

▪

niezależność sędziego od wpływów politycznych;

▪

wewnętrzna niezależność;

▪

umiejętność odcięcia się od nastrojów społecznych i nacisków medialnych.

◦

Niezawisłość sądu zasada bezwzględna, wspierana zasadą separacji od innych władz;



Niezależność sądów (element zasady separacji), stosunkowo młodo; nie zależenie od innych
władz (brak stosunku nadzoru, kierownictwa itd.)
◦

wprowadzono ustawą z 1989 o Krajowej Radzie Sądownictwa

◦

art. 173 K: sądy i trybunały jako władza odrębna i niezależna od innych władz;



Rządy sędziów, rządy prawa
◦

coraz trudniej oddzielić interpretowania prawa od jego tworzenia;

◦

doktryna aktywizmu sądowego (judicial activism) czyli konstruktywizmu sądowego
▪

stosowanie prawa to stosowanie argumentacji, rozważenie wszystkich za i przeciw,
najlepsza decyzja to nie tylko decyzja zgodna z prawem, ale też racjonalna,
uzasadniona aksjologicznie i ekonomicznie – najlepsza decyzja to taka, która w
najlepszy sposób uwzględnia wszystkie te sfery

▪

nie ma dobrej wykładni bez wykładni funkcjonalnej

▪

sędzia ma prawo w koniecznych wypadkach korygować obowiązujące przepisy, a
wręcz w ostateczności tworzyć nowe normy

▪

sędzia odpowiedzialny za wszystkie konsekwencje swych decyzji (prawne,
polityczne, ekonomiczne, moralne).

◦

Zagrożenie dla pewności prawa?

◦

Władza sądownicza coraz bardziej „widzialna” (wbrew postulatom Monteskiusza);

Państwo drogi sądowej

(Justizstaat)



Warto rozszerzyć treść prawa do sądu przez łączne potraktowanie obu zapisów:
◦

art. 45 ust. 1 Konstytucji: „Każdy ma prawo do sprawiedliwego i jawnego rozpatrzenia
sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki przez właściwy, niezależny, bezstronny i niezawisły
sąd” – prawo do rozpatrzenia przez sąd każdej sprawy

◦

art. 77 ust. 2 Konstytucji: „Ustawa nie może nikomu zamykać drogi sądowej
dochodzenia naruszonych wolności lub praw” – dostęp do sądu z dochodzeniem praw



w takim kontekście państwo drogi sądowej jawi się jako szczególny aspekt współczesnego
państwa prawnego. Komponentnymi następujące prawa (wedle orzecznictwa TK):
◦

dostępu do sądu – iustitia neminem neganda

◦

do odpowiedniego ukształtowania procedury sądowej (sprawiedliwość proceduralna

◦

do wyroku sądowego;

◦

do odpowiedniego ukształtowania ustroju i pozycji organów rozpoznających
sprawy.

Prawo do dobrego rządzenia

– prawo do rzetelnego i sprawnego działania instytucji

publicznych (Wstęp do Konstytucji); Komisja Praw Człowieka ONZ w Rezolucji 2005/68:
transparentny, odpowiedzialny, rozliczalny i partycypacyjny system władz publicznych, reagujący
na potrzeby i aspiracji ludzi, w tym członków grup pozbawionych obrony i zmarginalizowanych
jako fundament dobrego rządzenia.



Dobra administracja

◦

prężna, aktywna, z inicjatywą w zorganizowanym rozwiązywaniu problemów
zbiorowych; i Locke zlewając władzę wykonawczą z sądowniczą, i Monteskiusz

całkowicie je separując – poszli za daleko

◦

Rozdzielenie funkcji politycznej i administracyjne – od czasów Napoleona;
▪

z powodu negatywnych doświadczeń w dobie absolutyzmu czy rządów jakobinów;

▪

stworzenie służby cywilnej;

▪

coraz trudniej jednak rozdzielać czynnik kreatywny i inicjatywny od czysto
wykonawczego;

◦

dzielenie się polityki na politics (dążenia związane ze zdobyciem i utrzymaniem władzy)
a policy (systematyczny zespół zadań ukierunkowane wg wcześniejszego planu) –
administracja nie może się mieszać w politics, ale musi być dopuszczona do policy



Prawo do dobrej administracji

– art 41 KPP, nie zostało jeszcze odzwierciedlone w

konstytucjach;
◦

odchodzenie od francuskiego podejścia: administracja jako instrument sprawnego
wykonywania politics;

◦

administracja musi dbać o realizację wartości zawartych w prawach podstawowych:
konieczność eliminacji złej administracji (maladministration):
▪

niewystąpienie cech złej administracji nie świadczy o zachodzeniu dobrej

◦

Prawa implikowane przez prawo do dobrej administracji:
▪

do rzetelnego postępowania administracyjnego;

▪

do wynagrodzenia za szkody wyrządzone przez instytyucje i funkcjonariuszy;

▪

respektowanie zasady proporcjonalności w zakresie wydawania decyzji (novum!)

◦

Kodeks Dobrej Administracji (załącznik zalecenia (2007)7). Dobra administracja zależy
nie tylko od realizacji postulatów państwa prawnego, ale też od:
▪

jakości organizacji i zarządzania

▪

spełnienia wymogów skuteczności, efektywności i związku z potrzebami społ

▪

ochrony interesów publicznych

▪

liczenia się z wymogami budżetowymi

▪

wykluczenia wszelkich postaci korupcji.

◦

Należy do praw trzeciej generacji.



Prawo dostępu do informacji publicznej

◦

pionierem w tej dziedzinie Szwecja (początki w jeszcze w XVIII wieku);

◦

do 2.poł XX wieku standardem niedostępność obywatela do spraw wewnętrznych (res
internae)

◦

otwartość łączy się z przekonaniem o służebnej roli władzy publicznej;

◦

W USA Freedom of Infromation Act – po aferze Watergate – mniej więcej w tym czasie
przejęcie standardu w Europie; w Polsce ustawa o dostępie do informacji publicznej;

◦

Celem usprawnienie demokracji przez:
▪

dysponowanie informacjami niezbędnymi do pełnego uczestnictwa w procesie
demokratycznym;

▪

ponoszenie przez polityków i biurokratów odpowiedzialności przed społeczeństwem



Służba publiczna

– pojęcie szerokie: tak służba państwowa jak samorządowa; obywatele

polscy korzystający z pełni praw publicznych mają prawo dostępu do służby publicznej na
jednakowych zasadach



Służba cywilna

◦

działa w celu zapewnienia zawodowego, rzetelnego, bezstronnego i politycznie
neutralnego wykonywania zadań państwa

◦

zwierzchnikiem PRM, występuje tylko w administracji rządowej;

◦

zakaz ingerencji i zawłaszczania aparatu państwowego;

◦

nadmierne zmiany stanu prawnego służby cywilnej nie zapewniły jej stałości, która
pozwoliłaby na zakrzepnięcie i ustabilizowanie tej struktury.



koncepcja wyważania zasad



TK uznaje art. 31. ust. 3 za wyraz zasady proporcjonalności – jako instrument wyważania
zasad prawa

 czy zasada proporcjonalności funkcjonując w większym zbiorze

innych zasad i w związku z tym może pozostając kolizji w
innymi zasadami podlega jakiemuś innemu



istota proporcjonalności
◦

dążąc do osiągnięcia jakiegoś celu należy używać środków koniecznych, ale i
wystarczających



proporcjonalność jako zasada nie tylko stanowienia, ale również stanowienia prawa
◦

TK sformułował jako zasada obowiązująca ustawodawcę



zasada proporcjonalności od nie dawna jako zasada stosowania prawa
◦

w wypadku decyzji uznaniowej – zwłaszcza NSA umacnia możliwość ograniczenia
władzy dyskrecjonalnej przez zasadę proporcjonalności

◦

pojawiła się w XVIII wieku w Prusach w sprawach karno-administracyjnych

U nas w Konstytucji jest jedna taka, która ma charakter bezwzględny: zasada godności

Rewolucja praw:



dwutorowość w rozwoju konstytucjonalizmu
◦

jakie funkcjonują organy, jakie mają kompetencje, jakie stosunki są miedzy nimi (Magna
Charta Libertatum, Konstytucja nihil novi, Frame of government

◦

rozwój systemu praw i wolności – przywileje ziemskie, wielka karta wolności,
Deklaracja;



Rewolucja praw: teraz za istotę konstytucjonalizmu (który ma zapewnić funkcjonowanie
norm prawnych najwyższej rangi) – ustrój badamy z punktu widzenia praw, a nie prawa z
punktu widzenia ustroju, mechanizmy: ombudsmana trybunały praw człowieka;

Demokratyczne państwa prawne



formalne wymogi państwa prawnego



materialne wymogi państwa prawnego – chronić wartości, wynikające z nich zasady
(uznane w danym kręgu politycznym) i prawa

Międzynarodowa Komisja Teologiczna
Sprawa Scarlett Extended v. Beligijskie Stowarzyszenie Kompozytorów, Autorów, Wydawców
(Sabam)

Recenzent przed trybunałem – studium przypadku



problem wyważania różnych praw podstawowych, różnych zasad



swoboda badań naukowych, krytyki, wypowiedzi naukowych przeciwko implikacji
godności

Sprawiedliwość społeczna – to nie jest termin komunistyczny, czy socjalistyczny, socjaliści ją
zawłaszczyli.

Market failure / government failure
konieczność znalezienie ruchomego środka

Zdawałam dziś egzamin i było całkiem dobrze, nie ma się czym stresować :)
Pan dr pytał wg listy społecznej, po trzy osoby, dość długo, około 1 godz. na trzy osoby. Liczba pytań to różnie, zwykle 2,
czasem coś dopytał w ramach tego zagadnienia.
Od rana oceny były: I trójka: 3,5; 4; 4 II trójka: 3, 3, 4 III trójka: 4,5; 5-; 5-
Niektóre pytania się powtarzały, to wszystkie, jakie zapamiętałam z całego dnia:
komunitaryzm
zasada proporcjonalności
państwo wymiaru sprawiedliwości (Justizstaat)
nauka społeczna kościoła katolickiego
podziały władzy (różne koncepcje)
Critical Legal Studies
socjalizm
New Public Management
coś z koncepcją Piusa XI (jak umocnić autorytaryzm), ale to nie pamiętam dokładnie
Pan dr zadaje pomocnicze pytania (ale to nie są na pewno betonowe koła ratunkowe) i wydaje mi się, że ocenia
przychylnie.