Akropol (Akropolis)

Widok na wzgórze Akropolu - AtenyWszystko w Atenach wydaje się być wybudowane w
odniesieniu do Akropolu, 156-metrowej skały, dominującej nad miastem. Jest dobrze
widoczna z każdej części Aten. Wykopaliska archeologiczne na zboczu i płaskim
wierzchołku ujawniły, że "Święta Skała" była po raz pierwszy zamieszkana w neolicie, tj.
około 6000 lat temu. Najpierw Pelazgowie a później Jonowie przybyli tutaj, by się
osiedlić. Mieszkali w jaskiniach, głównie wzdłuż północnej strony. W razie zagrożenia
poszukiwali schronienia na szczycie. Z biegiem czasu mała osada rozprzestrzeniała się
na sąsiednie rejony: Wzgórze Pnyks, Agore i Karamikos. Odbywało się to nieprzerwanie
do VI w. p.n.e., kiedy Ateny osiągnęły Lykebat i Hymet. Pierwsza kamienna świątynia
powstała na początku VI w. p.n.e. zastępując starą drewnianą. Panteon był poświęcony
bogini Atenie. Kilka rzeźb z tympanonu przechowuje Muzeum Akropolu. Podczas wojny z
Persami (480 - 479 r. p.n.e.) Akropol został splądrowany. To, co możemy oglądać dzisiaj
powstało w dużej części za rządów Peryklesa, między 460 a 429 r. p.n.e. Przez cały
okres Średniowiecza Akropol pozostawał prawie nienaruszony. Fortyfikacje były
dobudowywane przez różnych zdobywców. Także przez nich dokonywane były liczne
zmiany. W 429 roku świątynie zostały zamienione na prawosławne kościoły, a później
pod turecką okupacją Partenon został zamieniony na meczet. Natomiast podczas
oblężenia przez Wenecjan w 1687 roku, kilka budynków zostało częściowo zburzonych
przez pociski armatnie i pożar, który trwał dwa dni.

Główne budynki Akropolu połączone są Drogą Świętą, która prowadzi od monumentalnej
bramy Propyleje aż do Partenonu. Zwiedzanie rozpoczyna się od wschodniej Bramy
Beulego, obok której znajduje się cokół posągu rzymskiego dowódcy Agrypy.

Propyleje (Propylae)

Propyleje zostały zbudowane w latach 437-432 p.n.e. przez Mnesiklesa - jednego z
twórców Partenonu, jako swoista przeciwwaga dla świątyni. Do budowy został
wykorzystany marmur z góry Pentelikon. Mnesikles, jako pierwszy, zastosował obok
standardowych kolumn doryckich wyższe i delikatniejsze kolumny w porządku jońskim, a
to ze względu na pochyłość wzgórza, na którym trwała budowa. Frontowa część
Propylejów wychodziła dokładnie vis-a-vis miejsca zgromadzeń ludowych, wzgórza
Pnyks. Do środkowej części Propylejów przylegają skrzydła boczne. Ich fasady
ozdobione trzema doryckimi kolumnami obramiają portyk zachodni, podkreślając
zarazem jego skalę dzięki zmniejszeniu wysokości kolumn utrzymanych w tych samych
proporcjach. Północne skrzydło składa się z zewnętrznego portyku i dużej prostokątnej
sali. W czasach starożytnych ściany tego pomieszczenia ozdobione były licznymi
obrazami - tu, bowiem znajdowała się słynna Pinakoteka, pierwsza na świecie galeria
malarstwa. Znacznie mniejsze, składające się tylko z portyku otwierającego się na
platformę bastionu, w kierunku bocznej elewacji świątyni Ateny-Nike, skrzydło

1

południowe odpowiada skrzydłu północnemu.

Do tej pory naukowcy spierają się czy południowe skrzydło z założenia miało być
mniejsze czy zostało ono niedokończone na skutek protestu wywołanego przez
kapłanów świątyni Ateny-Nike i Artemidy Brauronii przeciwko wyburzeniu tychże świątyń,
ale faktem jest to, że Mnesikles i Kallikrates - autor projektu świątyni Ateny-Nike - po
mistrzowsku rozwiązali trudny problem połączenia w jeden zespół obu budowli, tak by
nie naruszyć samodzielności żadnej z nich. Istotnie, w zespole Propylejów i świątyni
Ateny-Nike uderza harmonijne połączenie i zrównoważenie wszystkich części. Niewielkie
południowe skrzydło Propylejów ze znajdującą się obok świątynią tworzy w pełni
odpowiednik przestrzenny skrzydła północnego.

Święta Droga

(Hiera Odhos)

Osoby chcące oddać część bogom wchodziły na tren Akropolu przez Propyleje, a
następnie kroczyły w stronę Partenonu wyłożoną kamiennymi płytami Drogą Świętą,

wzdłuż której ustawiono posągi bogów i herosów. Przechodząc można
było zatrzymać się przy każdej z kaplic lub tylko przy wybranych. Droga
Święta jest także wspaniałym punktem widokowym, z którego widać całe
miasto.

Partenon (Panthenon)

Partenon, największa i wciąż najświetniejsza budowla Akropolu, powstała w ciągu
zaledwie 15 lat od 447 do 432 r. p.n.e. Z oddali wydaje się, że stoi on bezpośrednio na
skale. W miarę zbliżania się budowla wyrasta coraz wyżej i wyżej na swej
wielostopniowej podstawie, potężnieje, staje się coraz bardziej majestatyczna i okazała.
Mimo, że Partenon nie ma dziś dachu, ścian wewnętrznej celli oraz barwnych malowideł
belkowania i szczytu, mimo że obecny wygląd odbiega od swej antycznej wspaniałości,
lekkości, elegancja i niemal wzorowa harmonia budynku oddziałują dziś tak samo jak
kiedyś.

Partenon był pierwszą wielką budowlą w projekcie Peryklesa, dziełem Iktinosa i
budowniczego Kallikratesa. Iktinos wykorzystał tu wszystkie zdobycze architektury
doryckiej, osiągając niezwykłą i nie mającą sobie równych harmonię i proporcję.
Stosunek 9:4 zachowano nie tylko przy ustalaniu zależności długości od szerokości i
szerokości od wysokości, ale także w odległości między poszczególnymi kolumnami a
ich średnicą. Wszelkie wizualne dysproporcje korygowano dzięki skomplikowanym
obliczeniom matematycznym i mistrzowskim sztuczkom. Wszystkie linie, wyglądające na
idealnie proste, w istocie są nieco wygięte - efekt ten nazywa się entasis (nacisk).

2

Kolumny świątyni są nieco wybrzuszone na wysokości 1/3 po to, aby nie powodowały
efektu wklęsłości. Dodatkowo zostały one pochylone do wewnątrz o 6 cm, natomiast
każdy stopień o długości 70 metrów wznosi się o 12 cm po bokach świątyni.

Porządek dorycki, w Partenonie, został urozmaicony o całkiem nowe elementy. Kolumny
wewnętrznych portyków po obu krótszych bokach świątyni, po 6 z każdej strony, jak
gdyby podwajają zewnętrzną kolumnadę, nadając jej większą siłę. Kolumnadę wieńczy
belkowanie z doryckim fryzem. Za nią, w górnej części ściany celli, biegnie ciągła wstęga
jońskiego fryzu - element obcy surowej architekturze doryckiej.

Tak naprawdę Partenon nie był prawdziwą świątynią. Nigdy nie stał przed nim ołtarz
ofiarny a 12-metrowy posąg Ateny, zrobiony ze złota i kości słoniowej stojący wewnątrz
kolumnady Partenonu, stanowił bardziej reprezentacyjny obiekt sztuki oraz lokatę
pieniędzy. Partenon pełnił przede wszystkim rolę skarbca. W oddzielnym pomieszczeniu,
zwanym opistodomosem, znajdował się skarb państwowy zgromadzony przez Związek
Morski. Rok rocznie z całej Grecji w formie podatku do Aten spływało 11 ton srebra. Na
sam Partenon i posąg Ateny potrzebne było 20 ton srebra. Gdyby mieszkańcy Aten nie
mieli ambicji wzniesienia świątyni, której nawet dach był z czystego marmuru, i
wystawienia najcenniejszego posągu w całej Grecji, Partenon nie byłby zapewne takim
arcydziełem. Budowlą tą Ateńczycy chcieli także zaznaczyć dominującą pozycję swojej
nauki i techniki w Helladzie. I to było dla nich głównym bodźcem do tak wielkiego
dokonania w zakresie nauki, architektury i rzemiosła

Erechtejon

Erechtejon to ostatnie, wielkie dzieło ukończone przez Peryklesa. Znajduje się ono na
północ od Partenonu a zbudowane zostało na miejscu, gdzie wcześniej znajdowała się
dawna świątynia, która to natomiast powstała na ruinach dawnego mykeńskiego pałacu.
To tutaj, w symbolicznym pojednaniu, czczono równocześnie Atenę i innych patronów
miasta, Posejdona i Erechteusa. W miejscu tym, według mitologii, Atena i Posejdon
spierali się o prawo do władania nad Attyką.

Podstawą budynku jest prostokąt, którego wymiary to: 23,5 x 11,6 m. Wnętrze było
podzielone na pół przez ślepą ścianę. Do wschodniej części świątyni, w której
znajdowało się sanktuarium Ateny Polias, prowadziło wejście przez sześciokolumnowy
portyk. Do czasów współczesnych zachowało się tylko pięć kolumn, gdyż jedna z nich
została wywieziona przez Elgina. Od wschodniego portyku Erechtejonu prowadzą,
współcześnie wykonane, czternastostopniowe schody, którymi dotrzeć można na
maleńki dziedziniec, na który wychodzi sześciokolumnowy portyk północny. Przez ten
portyk prowadziło wejście do zachodniej części świątyni. Jego piękne jońskie kolumny o
wysokości 7,635 m są nieco cięższe w proporcjach niż kolumny portyku wschodniego.
Cztery z nich tworzą czoło portyku, dwie stoją po jego bokach. Tu znajdowało się jedno z

3

sanktuariów Erechtejonu chroniące miejsce, w którym jak uważali Ateńczycy, zachował
się ślad od uderzenia trójzęba Posejdona z czasów jego sporu z Ateną. W tym samym
portyku znajdowało się przejście do znajdującej się pod świątynią pieczary, gdzie miał
żyć święty wąż bogini Ateny, który był uważany za symbol mitycznego króla i herosa
oraz patrona miasta - Erechteusza. Pod portykiem północnym znajdował się także grób
Erechteusza a w zachodniej części budynku było mu poświęcone sanktuarium, w którym
był czczony wraz z bogiem morza Posejdonem. Można było tam wejść z portyku
północnego przez wysokie drzwi o bogatym obramowaniu. Obok sanktuarium
Erechteusza i Posejdona było inne, w którym ustawione były ołtarze Hefajstosa i Butesa
- brata Erechteusza i kapłana Ateny. Wzdłuż zachodniej elewacji ciągnął się przedsionek
łączący oba sanktuaria, i w którym znajdowała się studnia ze słoną wodą. Legenda
mówi, że była ona połączona z morzem a początek dał jej Posejdon.

Zachodnia elewacja Erechtejonu została rozwiązana w sposób nietypowy dla świątyń
greckich. Przed nią znajdowała się dawna świątynia Pandrosos, a koło muru Erechtejonu
rosła święta oliwa Ateny. Z tego powodu nie można było wznieść tu portyku wejściowego
jak ze wschodniej strony świątyni. Cztery kolumny jońskie tworzące portyk zachodni
oparto, więc na wysokim (3,75 m) cokole. Początkowo przestrzenie między kolumnami
wypełniała lekka krata z brązu. W czasach rzymskich interkolumnia zamurowano,
pozostawiając okna oświetlające wnętrze. Kolumny zostały do połowy ukryte w murze.
Tak właśnie jest obecnie zrekonstruowana zachodnia część Erechtejonu.

Z prawej strony, w narożniku między murem wspierającym fundamenty starej świątyni
Ateny a zachodnią ścianą Erechtejonu, ciemnieje prostokątne zagłębienie, które jest
przykryte masywnym blokiem marmurowym. Tutaj właśnie znajdował się grób i
sanktuarium pierwszego, legendarnego króla Attyki, Kekropsa a miejsce to od jego
imienia nazwano Kekropejonem. Zaraz powyżej znajduje się słynny Ganek Kor, który tak
bardzo rozsławił Erechtejon. Na 2,6-metrowym cokole stoi sześć kariatyd - posągów w
kształcie kobiet, które podtrzymują belkowanie. Posągi te, wielkością znacznie
przekraczają wymiary człowieka, gdyż mają 2,3 metra. Te majestatyczne i silne postacie
stoją spokojnie. W ich pozach, w dumnie podniesionych głowach i twarzach okolonych
masą włosów spadających na ramiona i plecy nie wyczuwa się żadnego wysiłku, jak
gdyby nie opierał się na nich ciężar belkowania. Spadające pionowo w dół fałdy długiego
doryckiego peplosu przypominają żłobkowanie kolumn. Postacie kariatyd nie są
bynajmniej nieruchome, wręcz przeciwnie - są pełne naturalności i życia. Stoją
wspierając się na jednej nodze, podczas gdy druga jest lekko ugięta.

Erechtejon jest pozbawiony surowości, którą można zauważyć w Partenonie i jest
przykładem coraz to nowszych tendencji pojawiających się w sztuce greckiej końca V w.
p.n.e. Ale to pewnie dzięki tym różnicom obie te budowle tworzą zadziwiająco jednolity i
harmonijny zespół o niezwykle wyważonej kompozycji. Nawet teraz, gdy budowle te są
pozbawione otoczenia, jakie miały w starożytności, bez otaczających je kiedyś posągów i

4

ołtarzy, bez olbrzymiego posągu Ateny Promachos, która stanowiła
środek Akropolu, pozostawiają na współczesnych niezatarte wrażenie.

Teatr Dionizosa

(Thearto Dionissou)

Budowę Teatru Dionizosa rozpoczęto w V w. p.n.e., a ukończono ostatecznie w IV w.
p.n.e. To właśnie tu odbywały się prapremiery dramatów Sofoklesa, Ajschylosa,
Eurypidesa czy Arystofanesa. Tutaj też miał miejsce coroczny festiwal tragedii, podczas
którego każdy obywatel grecki mógł odegrać rolę w chórze. Wstęp do teatru był
bezpłatny, ale dozwolony jedynie dla mężczyzn. Koszty inscenizacji sztuk pokazywanych
podczas rokrocznych pięciodniowych festiwali ponosili choregowie, czyli zamożni
obywatele, którzy byli zobowiązani do wystawienia za własne pieniądze chóru biorącego
udział w przedstawieniach. Każdorazowo przy organizowaniu dorocznych przedstawień
brało udział około 1000 wolnych obywateli.

Orchestra, gdzie znajdowali się aktorzy, była na początku zwyczajnym okrągłym placem
ubitej ziemi. Budowę kamiennego teatru rozpoczęto około 400 r. p.n.e., ale ukończono
dopiero w czasach Ligura ok. 330 r. p.n.e. Półkolista orchestra ma pośrodku wzór w
kształcie rombu, który powstał ze specjalnego ułożenia płyt kamiennych. Zamyka ją
niewysoka skene, która została ozdobiona płaskorzeźbami dopiero w I w. n.e. za
panowania cesarza Nerona, ale z której zachowała się jedynie prawa połowa. Jej
frontowa część jest ozdobiona reliefami ukazującymi sceny z mitu o Dionizosie. Wokół
orchestry biegnie kanał wyłożony płytami kamiennymi, którego zadaniem jest
odprowadzanie wody deszczowej. Za małą balustradą i szerokim przejściem wznoszą
się rzędy ław dla widzów, czyli theatron. Zachowało się dwadzieścia spośród
pierwotnych sześćdziesięciu czterech rzędów siedzeń. Najbardziej okazale prezentują
się wielkie marmurowe fotele w pierwszym rzędzie, z których każdy oznaczony jest
wyrytym imieniem jakiegoś ważnego notabla czy kapłana. Pośrodku zasiadał kapłan
Dionizosa, a po jego prawej stronie przedstawiciel wyroczni delfickiej. Theatron był
podzielony na trzy części, między którymi znajdowały się szerokie, poziome przejścia.
Każda z tych części była dodatkowo podzielona schodami (można było nimi bez trudu
dotrzeć na swoje miejsce) tworzącymi oddzielne sektory. Obecnie teatr Dionizosa nie
robi już tak dużego wrażenia (ławy są w połowie zniszczone a między nimi rośnie trawa),
ale w naszej wyobraźni wciąż możemy zobaczyć jeden z największych teatrów
starożytnej Grecji, w którym zgromadzonych jest 17 000 widzów. Z najwyższej części
teatru Dionizosa docieramy do antycznej groty, w której znajduje się teraz kaplica
"Madonny z Groty" z fragmentami fresków bizantyjskich. Znaleźć tam można także dwie
piękne kolumny z czasów rzymskich, na których ongiś stały choregijskie trójnogi. Z
prawej strony znajduje się średniowieczny zegar słoneczny.

Odeon Herodesa Attyka

5

(Odion Irodou Attiko)

Nazwa Odeonu pochodzi od nazwiska bogatego Ateńczyka, Herodesa Attyka. Pochodził
on z Maratonu i był sławnym mówcą i nauczycielem Marka Aureliusza, był także
wybitnym działaczem politycznym a w 143 roku został konsulem w Rzymie. W czasie
swego urzędowania wzniósł w Atenach i w innych miejscowościach Grecji szereg
wspaniałych budowli użyteczności publicznej. To właśnie on ufundował tą budowlę w
darze dla swojego ukochanego miasta.

Odeon powstał w II w n.e. i od początku były tam organizowane występy muzyczne i
teatralne. Budynek odeonu łączy w sobie cechy teatru greckiego i rzymskiego. Jego plan
przypomina teatry greckie, natomiast wysoka, ozdobiona łukami i niszami fasada jest
charakterystyczna dla teatrów rzymskich. Trzydzieści dwa rzędy siedzeń tworzą
widownię dla pięciu tysięcy widzów, wznoszącą się pionowo na stoku Akropolu;
wzmacnia ją mur oporowy otaczający górny rząd ław. Półokrągła orchestra jest wyłożona
marmurem, za nią wznosi się skene zamknięta wysoką ścianą służącą jednocześnie za
kulisy i fasadę budynku. Ściana ta, długości 92 m, ma w części środkowej wysunięty do
przodu ryzalit.

Swego czasu do Teatru Dionizosa przylegał kryty portyk, długi na 163 a szeroki na 17
metrów. Zbudował go jako schron przed deszczem, pergameński Eumenes II w II wieku
p.n.e. Gdy Herodes zbudował Odeon, portyk zaczął służyć jako dogodne przejście z
jednego teatru do drugiego. Niestety do dzisiejszych czasów z portyku Eumenesa
zachowały się tylko resztki.

W latach 1848-58 odeon był poddany renowacji, po tym jak Turcy przerobili go na
warowny fort. Na nowo wyłożono marmurem ławy dla widzów oraz uzupełniono
zniszczone łuki górnych pięter fasady. Obecnie można śmiało stwierdzić, że jest on
najlepiej zachowanym teatrem starożytnym i bywa często wykorzystywany zgodnie ze
swoim pierwotnym przeznaczeniem.

Świątynia Zeusa Olimpijskiego i Łuk Hadriana

(Olympion Dhios i Pili Adriadnou)

Świątynia Zeusa Olimpijskiego zwana też Olimpejonem, była jedną ze wspanialszych
budowli sakralnych czasów starożytnych. Budowę jej dokończył rzymski cesarz Hadrian
w 132 roku. Miała ona ówcześnie wymiary 107,45 m na 41 m. Do dziś zachowało się
jedynie 15 z jej 84 kolumn, inne rozgrabili późniejsi zdobywcy Aten - Genueńczycy,
Wenecjanie i Turcy, którym służył jako materiał budowlany. Obok Olimpejonu Zeusa
znajduje się Łuk Hadriana, który oddzielał Ateny starożytne od części miasta wzniesionej
już w czasach rzymskich.

6

Agora Grecka, Świątynia Hefajstosa

(Archea Agora, Naos Hfaistou)

Agora Grecka - AtenyAgora Grecka zajmuje rozległy teren przypominający kształtem
prostokąt. Od południa przylega do podnóża Areopagu, od zachodu graniczy z
niewysokim wzgórzem Kolonos Agorajos, na którym to znajduje się Hefajstejon.
Północna część została zniszczona podczas budowy linii kolejowej Ateny-Pireus a
wschodnią granicę stanowi budynek Muzeum Agory, czyli dawna stoa Attalosa II
wybudowana w II w. p.n.e. Dawniej na Agorze koncentrowało się życie miejskie
starożytnych Aten. Była ona jak dzisiejszy rynek i stanowiła ośrodek społecznego i
politycznego życia miasta.

Można powiedzieć, że jeśli Akropol był sercem Aten, to Agora była zarówno mózgiem,
jak i brzuchem. Na Akropol szedł Ateńczyk od święta a na Agorze był gościem
codziennym i to w większym stopniu niż dzisiejszy obywatel w dzielnicy urzędów i handlu
w swoim mieście. Przeciętne mieszkania Hellenów nie były tak wygodne jak nasze, toteż
żyli oni bardziej na zewnątrz swego domu niż dzisiejsi ludzie. A jeśli na zewnątrz to
przede wszystkim na Agorze - od rana do wieczora, latem i zimą, przewijały się tam
liczne rzesze Ateńczyków. To właśnie dlatego, tu znajdowały się najważniejsze
społeczne instytucje Aten i odbywały się pierwsze przedstawienia teatralne. Pierwotnie
Agora miała kształt prostokąta, przeciętego po przekątnej Drogą Panatenajską i
otoczonego świątyniami, gmachami administracji i długimi arkadami stoi. Tu zbierali się
rozmaici wałkonie i filozofowie, wymieniający poglądy i słuchający mówców. W centrum
na początku V w. p.n.e. wydzielono za pomocą kamieni otwartą przestrzeń, uważaną za
święte miejsce o szczególnym znaczeniu dla całej społeczności. Prawo zabraniało
wstępu do niej ludziom oskarżonym o zabójstwo i inne poważne przestępstwa. To
właśnie tu zrodziła się polityka (w dzisiejszym rozumieniu tego słowa) oraz filozofia -
umiłowanie mądrości i swobodna wymiana poglądów. Tu też mieszkał, był sądzony i
zmarł Sokrates. Większość czasu spędzał w warsztacie zaprzyjaźnionego szewca, który
zapisał i rozpowszechnił niektóre rozprawy słynnego filozofa. Jak wiadomo, Sokrates
został skazany na śmierć przez wypicie cykuty w więziennej celi.

Dla wygody mieszkańców budowano na Agorze liczne portyki, kryte krużganki czy
podcienia, które chroniły ich przed słońcem i deszczem. Portyki te, wsparte na
kolumnach, nazywały się stoa. Gigantyczna attyka dominująca nad placem targowym
jest repliką Stoa Attalosa wzniesionej w połowie II w. p.n.e. przez króla Pergamonu o tym
imieniu, wybitnego mecenasa sztuki i nauki. W pobliżu tego ogromnego portyku Zenon z
Kition założył Szkołę Stoików i nauczał pod Stoa Poikile, podobnie jak później św. Paweł,
gdy głosił Ewangelię przed najbardziej sceptycznie nastawionym audytorium, z jakim się
zetknął w czasie swoich licznych podróży.

7

Obecnie Agora to jedna wielka plątanina ruin, których fragmenty pochodzą z rozmaitych
okresów począwszy od VI w. p.n.e. a skończywszy na V w. n.e. Z Agory prowadzi droga
na niewielkie wzgórze, na którym wznosi się pierwsza grecka świątynia zbudowana z
marmuru. Ta pięknie zachowana budowla dorycka, o kilka lat starsza od Partenonu to
Hefajstejon.

Świątynia Hefajstosa, poświęcona patronowi kowali i odlewników, była prawdopodobnie
wybudowana w tym samym czasie, co Partenon, a zachowała się jednak dużo lepiej.
Jest ona prawie dwa razy mniejsza od Partenonu - wymiary jej stylobatu wynoszą 31,77
x 13,71 m, a wysokość kolumn - 5,88 m. Hefajstejon ma surową i zwartą kolumnadę, co
nadaje mu cechy monumentalne. Posiada on także, podobnie jak Partenon, pewne
elementy jońskie wplecione do stylu doryckiego. Ponadto można spokojnie uznać go za
przykład greckiej świątyni - kanoniczna liczba kolumn: po sześć na krótszych bokach i
trzynaście na dłuższych, krzywizny horyzontalne stylobatu czy większa grubość kolumn
narożnych.

Rzeźbiarska dekoracja świątyni Hefajstosa jest mniej bogata niż w Partenonie i jest
gorzej zachowana. Z kompozycji przyczółkowych odnaleziono tylko nieliczne fragmenty,
które pozwoliły ustalić, że na wschodnim frontonie była przedstawiona apoteoza
Heraklesa. Na metopach elewacji wschodniej znajdowało się dziewięć scen ilustrujących
słynnego herosa starożytnej Grecji, a na ośmiu metopach przylegających do elewacji
wschodniej przedstawione były czyny Tezeusza. Sądząc z zachowanych fragmentów
tych metop, cechował je duży dynamizm i śmiałość kompozycji. Pozostałe metopy
doryckiego fryzu nie były rzeźbione. Cellę świątyni zdobił od strony wschodniej i
zachodniej fryz joński, którego płyty, choć silnie uszkodzone, znajdują się jeszcze na
swoich miejscach. Na fryzie głównej, wschodniej elewacji byli przedstawieni bogowie
olimpijscy obserwujący walkę Ateńczyków z Pallantydami, wrogami Tezeusza. Fryz
zachodni wyobrażał walkę Lapidów pod wodzą Tezeusza i Pejritoosa z centaurami. W
przeciwieństwie do bardzo przemyślanej, jednolitej kompozycji fryzu partenońskiego,
joński fryz Hefajstejon łączy się stylowo z jego metopami i dzieli się na kilka cykli
niepowiązanych tematycznie ze sobą. Kolumnada Hefajstejon i przekrycie wschodniego
portyku z malowanymi kasetonami zachowały się w dobrym stanie. Nie może tego
powiedzieć o wnętrzu świątyni. Rzędy kolumn doryckich dzieliły cellę na trzy nawy, w
głębi stały posągi Hefajstosa i Ateny Ergane (Pracownicy), wykonane z brązu przez
Alkamenesa, ucznia Fidiasza, w latach 421-415 p.n.e. Atena jako opiekunka rzemiosła
była w tej świątyni czczona razem z Hefajstosem.

Kiedy w V wieku n.e. Hefajstejon został zamieniony na kościół Św. Jerzego, wystrój jego
wnętrza został przekształcony: od strony wschodniej dodano absydę, w ścianie
zachodniej przebito drzwi, wnętrze przekryto sklepieniem kolebkowym. Obecnie absydy
już nie ma, gdyż została ona usunięta przy pracach mających na celu zrekonstruowanie
pierwotnego kształtu świątyni.

8

Aż do końca XIX wieku świątynię Hefajstosa błędnie nazywano
Tezejonem, a to z powodu metopów przedstawiających prace Herkulesa
i czyny Tezeusza.

Agora Rzymska, Wieża Wiatrów

(Romaiki Agora, Naos Eolou)

Forum to zostało wybudowane przez Juliusza Cezara i Oktawiana Augusta jako
przedłużenie Agory Greckiej na zachód. Agora Rzymska tworzy prostokąt o wymiarach
112 x 96 m a jej centralny dziedziniec otoczony jest kolumnami w stylu jońskim. Kolumny
o wysokości 4,65 m nie są kanelowane, co było charakterystyczne dla architektury
rzymskiej. W głębokich portykach mieściły się sklepy. W środkowej części południowej
kolumnady znajdowała się fontanna. Od strony zachodniej prowadziły na Agorę
monumentalne propyleje w porządku doryckim. Fronton podtrzymywały cztery kolumny.
Środkowe przejście jest szersze od bocznych, było ono bowiem przeznaczone dla
wozów wjeżdżających na targ. Za czasów Hadriana przebito od strony wschodniej drugą,
nieco mniejszą bramę z kolumnami jońskimi. Wychodziła ona na Wieżę Wiatrów i
prostokątny budynek agronomionu (siedziby urzędników zwanych agronomami,
pilnującymi porządku na targu), z którego zachowało się tylko kilka marmurowych łuków.

Za kolumnadą targu rzymskiego znajduje się Wieża Wiatrów. Jest ona najbardziej
intrygującą ruiną w rejonie Agory Rzymskiej. Jej zgrabna, ośmiokątna bryła zbudowana
jest według projektu syryjskiego astronoma Andronikosa z Kirros. Za swoich najlepszych
czasów, wieża pełniła funkcję kompasu, zagara słonecznego, wiatrowskazu i zegara
wodnego, który był napędzany strumieniem z jednego ze źródeł z Akropolu. Każdą ze
ścian wieży zdobi płaskorzeźba przedstawiająca unoszącą się w powietrzu postać, która
symbolizuje jeden z ośmiu wiatrów. Po stronie północnej widać Boreasza dmącego w
muszlę, od północno-zachodniej Skirona z naczyniem pełnym węgla drzewnego, od
zachodniej Szafira rzucającego kwiaty, od południowo-zachodniej Lipsa dmuchającego w
żagle statku, od południowej Notosa odwracającego do góry nogami urnę, by spuścić
deszcz, od południowo-wschodniej Eurosa z ręką ukrytą pod opończą, przyzywającego
huragan, od wschodniej Apeliotesa niosącego owoce i pszenicę, zaś od północno-
wschodniej Kajkiasza opróżniającego tarczę pełną gradu. Poniżej każdej płaskorzeźby
nadal widać ślady po ośmiu zegarach słonecznych.

W półokrągłej wieży po stronie południowej znajdował się zbiornik, z którego woda
spływała ze stałą prędkością do cylindra w głównej wieży. Czas ustalano na podstawie
poziomu wody, odczytywanego przez otwarte północno-zachodnie drzwi, natomiast na
szczycie budynku obracał się zgodnie z kierunkiem wiatru wykonany z brązu Tryton.

Poza wspomnianymi już wcześniej kilkoma kolumnami w centralnej części placu, łukami
agronomionu oraz Wieżą Wiatrów zachowała się jeszcze jedna z propylejów,

9

otwierajacych wejście na plac. Była to tzw. Brama Ateny Archegetis (Ateny Rządzącej) -
uprzejmy gest rządzących Rzymian wobec Ateńczyków.

Tuż nieopodal stała też Biblioteka Hadriana. Był to wielki zespół budynków o wymiarach
122 x 82 metry, który zamykał wewnątrz podwórze. Były tu lektoria oraz właściwa
biblioteka z nyżami na przechowywanie foliałów. Miała długość 25 a szerokość 14,5
metra. Dziś jeszcze zachowane ruiny świadczą o rozmachu architektonicznym tej
budowy i o szacunku cywilizacji antycznej dla słowa zapisanego.

Podobnie jak na Agorze Greckiej, tak i na Agorze Rzymskiej panował ogromny chaos.
Było tam mnóstwo kramów, sklepów oraz budynki użyteczności publicznej - wszystko to
sprawiało, że panowała tam niepowtarzalna atmosfera.

Plaka

Są dwie wersje dotyczące znaczenia nazwy. Pierwsza mówi, że Plaka oznacza "płaski",
choćby dla kontrastu z wznoszącym się nad nią Akropolem, ale liczne strome uliczki, jak
widać, przeczą temu wyjaśnieniu. Bardziej prawdopodobna jest druga wersja, że termin
ten pochodzi od albańskiego słowa plika, co oznacza "stary". Zresztą, niezależnie od
tego, jak jest naprawdę, turysta, zmęczony niekończącymi się, prostymi ulicami i
prostopadłymi do nich przecznicami, może zawsze tu przyjść i poznać Ateny od innej
strony.

Patrząc na miasto ze wzgórza Likavitos lub zboczy wzgórza Hymet, trudno sobie
wyobrazić, że na początku XIX wieku Ateny były małym miastem. Wtedy większość
domów skupiała się u stóp Akropolu. To było serce Starych Aten. Wraz z ekspansją
urbanistyczną, jaka nastąpiła po odzyskaniu niepodległości, Plaka rozwijała się
koncentrycznie ku krańcom dzielnicy Syntagma - siedziby nowej monarchii.

Plaka jest jedną z piękniejszych dzielnic stolicy, w której znajduje się wiele zabytkowych
domów bogato zdobionych stiukami. Jest tu także kilka pięknych ogrodów, w których
rosną palmy i drzewa cytrusowe. W tej części miasta ruch kołowy nie jest zbyt duży, jest
wiele sklepów, restauracji, kawiarni i skwerów pełnych zieleni. I chociaż Plaka
nastawiona jest na turystów, to nie zniszczyło jej specyficznego charakteru. Podróżny
jest oczarowany lokalnym kolorytem. Na każdym kroku, w każdej alei czy zaułku kryje się
nowa niespodzianka: kościół, starożytne pozostałości, neoklasyczne pozostałości czy
frankońskie domy - wszystko to jest pełne życia. Plaka potrafi pochłonąć na całe dni.
Można wędrować odwiedzając niezliczone ilości sklepów, które przyciągają swoją urodą.
Można tam kupić ręcznie tkane dywany, futra wyroby ze skóry czy ze złota. Głównym i
przez to jednym z droższych pasażów handlowych jest ulica Adriana (Adrianou),
biegnąca na północnym zachodzie dzielnicy.

10

Swego czasu Plaka była bardzo "głośną" dzielnicą miasta. Obecnie - przez
wprowadzenie zakazu używania głośników, urządzania dyskotek oraz zakazu
parkowania na znacznym obszarze tej dzielnicy (duża część Plaki dostępna jest tylko dla
ruchu pieszego lub wiodą przez nią ulice jednokierunkowe) - położono kres hałasowi.
Mimo tego Plaka nie straciła swojego kolorytu i nadal przyciąga rzesze turystów.

Parlament (Bouli) i Plac Syntagma (Platija Sindagmatos)

Parlament i Plac Syntagma - AtenyPlac Syntagma tworzy wraz z Placem Omonia
centrum dzisiejszych Aten. To właśnie tu biorą początek dwie ważne arterie. Pierwsza
prowadząca na Plakę - Odos Ernou (ul. Hermesa) oraz wiodąca na wschód, ku
eleganckiej dzielnicy Kolonaki - Leoforos Vasilissis Sofia (Bulwar Królowej Zofii). Tutaj
też znajdują się najlepsze hotele ateńskie, np. "Grande Bretagne" - zbudowany jako dom
prywatny w roku 1862, a od roku 1874 będący jednym z bogatszych w tradycję hoteli
europejskich.

Plac ten stanowi także centrum turystyczne nie tylko za sprawą licznie tu
reprezentowanych przedstawicielstw towarzystw lotniczych oraz żeglugowych,
restauracji i kawiarń, lecz także dlatego, iż stąd wiodą trasy ku najsłynniejszym zabytkom
(łatwym do osiągnięcia pieszo lub za pomocą jednego tylko środka komunikacji
miejskiej).

Panepisthimiou, bo tak jest też nazywany Plac Syntagma, jest punktem, gdzie spotykają
się najważniejsze linie komunikacyjne miasta - Ermou, Amalias, Stadhiou. Nazwa placu
pochodzi od greckiego słowa "Sindagma", które oznacza konstytucję i nawiązuje do
wydarzeń z 1843 roku, kiedy to król Otton proklamował z balkonu swojego pałacu
pierwszą grecką Ustawę Zasadniczą. Od tamtej pory plac stał się najważniejszym
miejscem różnych demonstracji, protestów czy też kampanii przedwyborczych
największych partii politycznych z udziałem nawet stu tysięcy śpiewających i
wymachujących flagami Greków.

Plac ten stanowi także centrum polityczne miasta. Wschodnia strona placu jest
zamknięta neoklasycystycznym budynkiem greckiego parlamentu, obok znajduje się
Ministerstwo Spraw Zagranicznych, natomiast przy ulicy Leoforos Vas. Sofia i jej
bocznych ulicach mieści się większość ambasad.

Na uwagę zasługuje przede wszystkim Grecki Parlament Narodowy. Gmach wzniesiono
w latach trzydziestych XIX w. jako pałac pierwszego greckiego monarchy, bawarskiego
króla Ottona. W pobliżu przed Grobem Nieznanego Żołnierza, co jakiś czas odbywa się -
w asyście tłumów turystów - zmiana warty evzonów, czyli gwardzistów, wystrojonych w
fantazyjne fezy z wielkim pomponem, spódniczki i wełniane getry. Pomnik ten został
zaprojektowany przez architekta Lozaridesa a płaskorzeźby wykonali Dimitriadis i Roka.

11

Na płycie pomnika wyryte są nazwy miejscowości bitewnych, poczynając od wojny
wyzwoleńczej. Evzones natomiast, stanowią prawdziwie elitarne oddziały, w których
mogą służyć tylko żołnierze wysokiego wzrostu i odpowiedniej wagi. Dawniej dostawali
się do nich niemal wyłącznie poborowi z górskich wiosek.

Stadion (Stadio)

Stadion jest położony na stoku wzgórza Ardettos, na miejscu starożytnego stadionu z IV
w. p.n.e., który wybudowano za panowania Likurga. W starożytności odbywały się tu
panatenajskie zawody lekkoatletyczne. Natomiast za czasów rzymskich, aby upamiętnić
rządy cesarza Hadriana, stadion został przystosowany do krwawych widowisk z
udziałem dzikich zwierząt, drażnionych a później zabijanych na arenie - podobnie jak to
miało miejsce np. w rzymskim Koloseum. W II w. n.e. Herodes Attyk przeprowadził
remont budowli. Sprowadził on biały marmur i doprowadził stadion do stanu, w jakim
znajdował się za czasów swojej największej świetności. Niestety nie było to do końca
docenione przez późniejszych mieszkańców Aten, którzy to przez siedemnaście wieków
wykorzystywali marmur ze stadionu do budowli swoich domów. Współczesna budowla
jest tylko rekonstrukcją, wzniesioną w związku ze wznowieniem igrzysk olimpijskich w
1896 roku. Tym razem także stadion miał sporo szczęścia, gdyż prawie cały koszt
remontu został ufundowany przez kolejnego fana sportu, tym razem był nim
aleksandryjski Grek - Jorgos Averoff. Obecnie stadion uderza nieskazitelną bielą
marmuru i doskonałą symetrią, nieodbiegającą od tej, którą przedstawiał za czasów
antycznych. Ma rzędy siedzeń wykonanych w ziemi oraz marmurowe fotele dla ważnych
osobistości. Stadion charakteryzuje się bardzo ostrymi łukami na bieżni - z tego powodu
nie jest on używany aktualnie w czasie międzynarodowych imprez. Mimo to nadal trenują
na nim sportowcy. Przy wejściu do stadionu znajdują się tablice pamiątkowe, podające
daty nowożytnych olimpiad i inne dane statystyczne.

Świątynia Zeusa Olimpijskiego

(Naos Olimpiou Dhios)

Jak głosi legenda, Olimpejon wybudowano niedaleko miejsca, gdzie spłynęły ostatnie
wody potopu. To właśnie tu Pizystar chciał pozostawić po sobie budowlę tak wielką, jak
owe archaiczne świątynie we wschodniej Grecji, np. Herajon na Samos czy Artemizjon w
Efezie. Choć budowę rozpoczęto w drugiej połowie VI w. p.n.e., gmach - świątynię
dipteros ukończono dopiero 650 lat później. Kiedy w 510 r. p.n.e. wygnano syna
Pizystrata Hippisa, kładąc tym samym kres dynastii tyranów-dobroczyńców, stał tam
tylko stylobat i parę kolumn. Prace wznowił w 174 r. p.n.e. król z dynastii Seleucydów,
Tanioch IV, który zatrudnił rzymskiego architekta Cossutiusa. Ten zaś zdecydował się na
koryncki porządek kolumn, zachowując dawne wymiary świątyni, ze stylobatem długim
na około 108 m i szerokim na 41 m. Ustawiono 104 kolumny korynckie w dwóch rzędach

12

po 20 kolumn na każdym boku, z 3 rzędami po 8 kolumn na każdym końcu.

"Witruwiusz twierdził, że była to świątynia z otwartą cellą. Z jego opisu - podobnie jak z
innych źródeł wynikałoby, że Olimpejon nie był skończony a kontynuatorem dzieła został
cesarz Hadrian, który w roku 131 n.e. kazał dokończyć budowę tej największej w całej
Grecji świątyni. Niezależnie od tego, ile pracy pozostało do wykonania, jedno jest pewne:
to właśnie Hadrianowi zawdzięcza Olimpejon swój wspaniały peribolos otaczający
esplanadę, na której stoi świątynia. Ten zbudowany z porostu mur nośny, potężna
konstrukcja o wymiarach 206 na 129 metrów, wzmacnia sto przypór ustawionych w mniej
więcej pięciometrowych odstępach.

W świątyni Hadrian kazał umieścić posąg Zeusa i drugi, odpowiednio okazały,
przedstawiający jego samego (oba zaginęły). Ze stu czterech kolumn wykonanych z
marmuru pentelickiego do dzisiaj stoi jedynie piętnaście, bębny innych kolumn, które
zwaliły się w 1852 r., leżą w pobliżu, dając lepsze wyobrażenie o wielkości budowli.
Wysokość kolumn wynosi 17,25 m a ich dolna średnica liczy 1,7 m. Szczególne wrażenie
wywiera trzynaście marmurowych kolumn południowo-wschodniego narożnika świątyni,
które podtrzymują architraw o wysokości 2,25 m. Stoją one blisko jedna przy drugiej
niczym gąszcz fantastycznych drzew, przytłaczając widza swym ogromem. Kolumny
zwężają się ku górze, a zakończone są wspaniałymi kapitelami, których średnica wynosi
około 3 m. W Świątyni Zeusa Olimpijskiego nie odczuwa się już zasady dostosowywania
skali architektury do proporcji człowieka, która obowiązywała w epoce klasycznej.

Jako ciekawostkę można dodać, że za czasów bizantyjskich na architrawie świątyni
urządził sobie pustelnię pewien pobożny słupnik.

Łuk Hadriana (Pili Adrianu)

Łuk Hadriana był w starożytności bramą w murze, którą to oddzielona była grecka część
miasta od rzymskiej. Dowodem na to są inskrypcje na ścianach łuku: od strony Akropolu
- "tu są Ateny, stare miasto Tezeusza" a na przeciwnej stronie - "tu jest miasto Hadriana,
a nie Tezeusza".

Łuk Hadriana w Atenach różni się od licznych podobnych budowli rzymskich bardziej
powściągliwą dekoracją. W jej formie wyczuwa się wpływ architektury greckiej. Gładka
ściana łuku zbudowana z bloków marmuru pentelickiego przecięta jest sklepionym
przejściem, po którego bokach stały dawniej kolumny korynckie pełniące jedynie funkcję
dekoracyjną. Wyżej wznosi się lekki portyk złożony ze smukłych słupów, przed którymi
stoją korynckie kolumny; portyk wieńczy profilowane belkowanie, pośrodku znajduje się
niewielki fronton. Połączenie pionowych podpór z poziomym przekryciem jest typowe dla
architektury greckiej. Łuk Hadriana do dziś urzeka lekkością proporcji i pięknem
ażurowego portyku rysującego się na tle nieba.

13

Likawitos (Lykabettos)

Na wierzchołku tego gęsto zalesionego wzniesienia (277m) znajduje się kaplica Św.
Jerzego, będąca dobrym punktem orientacyjnym. Ze wzgórza roztacza się wspaniały
widok na Akropol, całe Ateny i ich przedmieścia. Ścieżka prowadząca do kaplicy zaczyna
się prz hotelu Św. Jerzego - Likawitos, przy ulicy Klemenous 2. Na wzniesienie dostać
się też można kolejką linowo-szynową, która rusza z tego samego miejsca.

14