Ateny i sprawiedliwość społeczna – notatki

7 mędrców:

 Solon
 Periander
 Pittakos
 Chilon
 Tales


Wiadomości geograficzne:

 Attyka ma kilka niewielkich żyznych równin oddzielonych pasmami gór, wybrzeża pd i pd-wch mają wiele

dobrych zatok na przystanie

 Attyka to pojęcie geogr., państwo nazywano Athenai – Ateny (miasto bogini Ateny)
 Attyka to kraina górzysta (łańcuchy górskie Parnes, Pentelikon i Hymettos), dobrze rozw. linia brzegowa,

łagodne niziny nadbrzeżne; góry otaczają same Ateny położone w nizinnej części, blisko morza (porty Pireus i
Faleron); była ojczyzną cery protogeometrycznej i potem geometrycznej

 mamy osady, zalążki miasta, oddzielne organizmy polit. rządzone przez basileusa – n. silniejsze osady to np.

Brauron, Eleuzis, Maraton i Thorikos

 all krainę zamieszkiwali Jonowie, Attyka dość jednolita kult.i język.
 organizacja teryt.: podział na demy (demoi) - jednostki adm. o charakt. gmin
 Attyka ma 2500 km

2

, choć większość poleis VI-V w. jest niewielka

N. starsze dzieje Aten:

 mają przeszłość mykeńską, ale regres tam nie dosięgną Attyki i dlatego mieszk. uznawali się za autochtonów i

ciągłość osadnictwa pozwoliła na rozwój

 mieli kontakty z wsch. cywilizacjami, powiększała się ludność
 wg tradycji od czasów Tezeusza rządzili kolejni królowie, aż do 682r. jak w miejsce dziedzicznej basilei

powstał urząd archonta, ale to mit

 nie wiadomo kiedy zjednoczeni byli (na pewno u kresu Wieków Ciemnych), wg tradycji (I wielka legenda

Greków) Tezeusz to zrobił drogą synojkizmu (łączenie się odrębnych osad, 850-800; na pamiątkę święta –
synoikia), synojkizm nie obejmował Eleusis, ją potem przył., a wyspę Salaminę zdobyli na Megaryjczykach na
pocz. VI w.

o ale to nie miało konsekwencji osadniczych, nadal żyli dość rozproszeni

 wg tradycji ostatnim królem był Kodros, co z własnej woli poniósł śmierć, by kraj wygrał w walce z

Peloponezem

 zapewne od synojkizmu Ateny to polis aryst., rządzona przez Areopag (radę złoż. z n.

potężniejszych/bogatszych/znakomitszych aristoi

 nie brali udziału w Wielkiej Kolonizacji, tj. Ateńczycy się czasem angażowali w wyprawy osadnicze, ale sami

nie kombinowali

 mieli dzielnicę rzemieślniczą (Kerameikos); mamy wyroby, sceny mają motywy mitologiczne, jest cera

geometryczna, motywy okrętów, bogate groby o dziejach polit. nic nie wiemy, aż do czasów nieudanego
zamachu Kylona

 dopiero od pocz. VI w. wiemy coś o historii Aten arch.

Strony w konfliktach społ. okr. arch.:

 konflikty wew. aryst. gł. o władzę:

 poszczególne rodziny robiły walki z pomocą związanych ze sobą ludzi lub tych, co można ich było

przyciągnąć interesującymi hasłami, stronników szukano wszędzie i za wszelką cenę, dlatego aryst.
często stawała na czele innych grup społ.

o widać tu różnicę od społ. Rzymu, gdzie b. zwarci byli i niechętnie się bratali z ludźmi spoza

swojej paczki

 mamy sojusze wew. aryst. – gł. jakaś potężna rodzina wiązała się z pomniejszymi, mniej

bogatymi/ambitnymi; i było statis – „grupa tych, co stanęli przeciw komuś” lub „walka między takimi
grupami”; dziś nazywa się to stronnictwami, ale trzeba pamiętać, że nie miały ani programu, ani
struktur organiz. jak dzisiejsze ugrupowania, lepszym terminem są fakcje – ozn. analog. zjawisko w
społ. republiki rz.

 aryst. musieli uważać na ataki zrujnowanych aryst. i ludzi spoza aryst., co wynikały często z: gwałtów

ze strony możnych, zagarnianie siłą cudzej ziemi, wysokie procenty przy pożyczkach, niesprawiedliwe
wyroki sądowe

o protesty zwł. jak obywatele zbierali się razem na np. wyprawy wojenne (falanga to szansa na

bunt i walkę o własne prawa) czy na zgr. ludowych; domagano się ukrócenia wł. aryst. przez
poddanie ich publ. kontroli i spisania praw, by nie było arbitralnych wyroków, etc.

 trudności średnich i drobnych rolników:

 czasem rewindykacje obywateli pokrywały się z żądaniami niewolnych chłopów, bo dla tych

podległość aryst. ozn. upośledzenie społ. i dokuczliwy wyzysk ekon., który raczej się zaostrzał, bo
rosło zaint. możnych w powiększaniu produktów rolnych na sprzedaż

 no i chłopi zależni chcieli wolności, pełnego władania nad uprawianą ziemią i praw obywatelskich
 sojusze chłopów i niearyst. ludności były groźne dla aryst i mogły wymusić jakieś ustępstwa (np. w

Atenach), często były hasła zniesienia długów (tj. jednorazowej kasaty) i nowego podziału uprawnej
ziemi w granicach polis

 zaciekłe były obie strony, bo jedna walczyła o odpowiedni byt, a druga o utrzymanie miejsca w społ.,

bo jakby stracili majątki to i pozycję

 ale niewolnicy w odróżnieniu nie byli siłą polit. w konfliktach, byli rozproszeni i tylko na łaskę pańską

mogli liczyć, a jako, że niewolników spoza Grecji przybywało, to ich izolowano od reszty społ. i jego
konfliktów

Monopol wł. aryst. w VII w. ??:

 nadal model polis rządzony przez aryst., bez zasadniczych zmian; pozycję aryst. zaznaczają ich uprawnienia

sądownicze, a nawet monopol stanowienia prawa

 są poleis, co nadal rządzi jeden ród (Korynt, Mitylena, Efez), fikcyjnie wspólnota, a w reality rodzaj

stowarzyszenia (heteria, agela) równych w prawach i majątku aristoi

 instrumentem wł. aryst. mogła być rada – do niej dożywotnio wchodzili przedst.. wyodrębnionej kryterium

majątku i urodzenia elity

Greckie sądownictwo:

 źródłem prawa początkowo były normy obyczajowe oparte na długiej tradycji i wsparte przekonaniem o

boskim pochodzeniu:

 ich depozytariuszem był początkowo przede wszystkim król, co miał od Zeusa wiedzę, a po

zniknięciu monarchii byli to aryst. przywódcy, a oni naruszali normy

o u Homera prawem było orzeczenie Agamemnona (czyli themistes <poj. Themis> - jedyne,

ustne i w sumie dowolnie rozumiane normy prawne)

 Zeus sankcjonował władzę tylko (dawał skeptron – symbolizujące prawo do sprawowania sądów i

nadzorował wydawane wyroki)

 do procesu spisywania praw przyczyniły się:

 z uznania przez ludzi, że trzeba mieć ogólne zasady jakieś co do wyroków wg zasady sprawiedliwości

dike (Dike – córka Zeusa, personifikacja wyroków wydawanych przez poszczególnych sędziów i
zasady sprawiedliwości)

 prawo miało ograniczać samowolę sędziów wydających wyroki (gł. aryst.), bo oni naruszali normy w

imię interesów grupowych, dawali niesprawiedliwe wyroki – czyli obrona tradyc. porządku

 no i chcieli przekszt. przepisy prawne tak, by rozsz. zakres działania publ. wymiaru sprawiedliwości,

bo w początkach okr. arch. większość spraw spornych rozstrzygano bez udziału powołanych przez
polis instytucji do sądzenia, bo strony nie musiały z nich korzystać – mogli szukać arbitrażu albo sami
w ramach pewnych reguł społ. wymierzać sobie sprawiedliwość

 ruch kolonizacyjny – osadnicy potrzebowali w kolonii jasnego zbioru przepisów obow. all, bo tutaj

tradycyjne prawa traciły swą moc w nowych warunkach, a jeszcze mieli więcej niż ejdna metropolię i
był burdel

 n. wcześnie w koloniach spisano prawa:

 prawodawcy (nomothetes, nomoteci) – powoływani byli mieli nałożyć ograniczenia na arystokratów

i zachować wcześniejszy dorobek prawa zwyczajowego

o wybierany ze znawców prawa, co miał dużą wiedzę i obdarzany z reguły wł. absolutną, celem

kodyfikacji i spisania systemu prawnego; lud nie zawsze zadowolony z efektów, a on mógł
czasem radykalne zmiany robić; niezależny od nacisku opinii publ.

o nie powoływał się na siłę wyższą, ale odwoływał do własnego poczucia sprawiedliwości i

wiary

o był poważany jak założyciel kolonii i miał autorytet; nie tyle dawał prawa, co je spisywał tylko

 prawodawca miał być arbitrem w konfliktach interesów

 n. starsi prawodawcy w koloniach:

 Zaleukos z Lokrów Epizefyryjskich– żył. ok. połowy VII w. (ok. 650r., WB), prawa jego znane tylko ze

wzmianek u innych autorów

o regulacje dot. ochrony własności prywatnej, sfery obyczajów i polityki, m.in. nakazywał

obiektywizm urzędnikom i troszczenie się o pokój wew.

o prawa dość surowe (przyp. wg zasady talionu)
o przyjęte przez wiele miast Italii i Sycylii

 Charondas z Katany – działający ok. połowy VII w. p.n.e. (Murray) lub w początkach VI w. (Lengauer,

WB)

o gł. to zapis prawa obyczajowego i nie naruszały przyw. społ. i polit. aryst.
o wprow. zasadę odpow. sądowej za fałszywe świadectwo, przyp. regulował też postępowanie

przed sądem

o prawa służyły all koloniom eubejskich miast, były raczej systematyczne, jasne sformułowania

i układ

 Filolaos z Koryntu – poł. VII w., działał w Tebach; wprow. jakieś przepisy regul. dziedziczenie i mając

na celu utrzymanie tej samej liczby gosp. czy raczej działek ziemi (kleros)

 niby nie spisywano praw polit. i odnośnie organów państw, ALE: mamy legendarnego Likurga –

reformatora i prawodawcę spartańskiego, co niby to zrobił

 n. starszy dokument określ. zręby ustroju państwa mamy ze Sparty z ok. VII w., tzw. Wielka Rhetra

Zamach Kylona:

 Kylon – arystokrata, zwycięzca Olimp. i zięć tyrana Megary
 w 636 (L) lub 632r. Ateńczyk Kylon podjął nieudaną próbę ustanowienia władzy tyrańskiej i siłą zajął Akropol

– ośrodek państwa

 ojcem żony Kylona był tyrannos sąsiedniej Megary; z pomocą jego i jego przyjaciół Kylon oblegał Akropol

 zamach nie powiódł się, gł. wskutek działań Megaklesa z Alkmeonidów, bo Akropol oblężono, Kylon zbiegł,

jego stronnicy szukali azylu przy ołtarzu czczonych na Akropolu Eumenid i posągu Ateny, podali się, bo
Megakles obiecał im nietykalność, a potem i tak ich stracono

 sprawa ta była początkiem walk polit., potem był proces Alkmeonidów uznanych za świętokradców (że

złamali zasadę nietykalności błagalników w św. miejscu) i trybunał 300 sędziów skazał cały ród na wygnanie,
a kości nieżyjących uczestników wykopano i dano poza grancie Attyki

Drakon:

 I ateński kodeks prawny spisany w 621/20 r. p.n.e., wskutek czego eupatrydzi utracili monopol na znajomość

prawa; kodeks ten nie zachował się

 prawa(thesmoi) raczej regulowały całość porządku prawnego, mówiono, że to prawa pisane krwią, bo b.

surowe (wg anegdoty jak zapytano czemu tak surowe, to gadał, że małe przest. zasługują na karę śmierci, a
dla dużych nie ma większej kary)

 starał się ogran. zakres stosowania pomocy własnej w zabójstwach – zabójca stawał przed sądem, ten

wydawał wyrok i zlecał jego wykonanie krewnym, ale prawo ogr. dochodzenie zemsty do krewnych II
stopnia, zmn. rozmiary familijnej wendety

 zrobił rozróżnienie między zabójstwem nieumyślnym a morderstwem
 trybunał sądzący zasiadał pod gołym niebem, by nie ulec splamieniu, bo wg religii przelew krwi był zmazą na

społ.

 ustalono w kodeksie grzywny o stałej wysokości wyrażone w wołach i swobodnie szafowano karą śmierci
 pokolenie potem zastąpiony (z wyjątkiem pkt dot. zabójstwa) kodeksem Solona
 ale problemy społ-ekon. nie zostały rozwiązane

Sytuacja Aten w przededniu reform Solona:

 źródła: twórczość poetycka Solona i fragmenty jego zbioru praw
 w Atenach VII w. władza i znaczna część ziemi była w rękach eupatrydów
 ustrój społeczny Aten wtedy:

 ludność należała do 4 fyl (Geleontes, Argadeis, Aigikoreis, Hopletes), a te dzieliły się na fratrie (było

święto fratrii – Apatouria), do nich trzeba było należeć, by być obywatelem (i byli tu gennetai
zorganizowani w gene i ludność innego pochodzenia, zorg. w grupę o char. relig. orgeones)

 była też organizacja rodowa, oparta na realnym pokrewieństwie, ich członkowie nazywali się braćmi

(phratres); gene obejmowała tylko część ludności

 i mamy podział ludu at. u Aryst. na rolników (georgoi) i pracowników (rzemieśl.? demiurgoi), ale też

dalej na eupatrydów (dobrze urodzeni, grupa rodów najlepsych wśród aristoi), wieśniaków (agroikoi)
i rzemieślników (demiurgoi)

 ustrój polit. Aten:

 Areopag (gr. wzgórze Aresa) – n. wyższy organ, rada zasiadająca na wzgórzu Aresa ; skład:

przedstawiciele n. wyższej/znakomitszej aryst.; w VII w. należeli tu archonci, po zakończeniu rocznej
kadencji; wchodzili tu dożywotnio i archonci i tesmoteci; można tu było zaskarżyć urzędnika czy
sprawę; kontrolował all urzędników i mógł ich odwołać z urzędu, miał strzec prawa (themis) i
zapewnić sprawiedliwość; przyp. powoływał archontów

o zgromadzenie było, uczestniczyli posiadający i członkowie fratrii

 archont (gr. rządzący) – n. wyższy urzędnik, jego imieniem określano rok (stąd potem eponymos);

przewodniczył radzie Areopagu, ew. czasem sprawował sądy i przyjmował kaki, kierował polityką
państwa

 basileus – zarządzał całością spraw kultu i składaniem ofiar; wtedy archont basileus chyba
 polemarchos – dowodził wojskiem

 tesmoteci (gr. tworzący prawo)– było ich 6, oni robili sądy, stanowili praktycznie prawo, orzekali co

jest prawem, określali normy i podstawy wyroków sądowych; był też ephetai – trybunał sędziów,
wyłaniany z członków Areopagu, pod przew. basileusa

 po 750 jakoś, pod koniec ok. geom. mamy załamanie rozwoju Aten i w VII w. mamy kryzys agrarny:

 eupatrydzi mają znaczne majątki, na których robili niewolni chłopi (hektemoroi i pelatai)
 no i Ateny nie miały dużo ziemi w ogóle uprawnej ,a ludność wzrosła
 hektemoroi – albo zadłużeni, niewypłacalni chłopi w niewoli za długi, albo warstwa zależna, poddani

chłopi o dziedzicznym statusie, co dawali 1/6 plonów

 była niewola za długi i sprzedaż ich zagranicę
 aryst. zajmowała ziemie niewypłacalnych dłużników, a czasem ot, siła brali; aryst. była nienawidzona

z 2 stron:

o niewolni chłopi chcieli zmiany swego statusu, by nie było wyzysku, etc.
o ubożsi członkowie wspólnoty, gł. rolnicy, mieli zagroż. utratą pozycji ekon. i polit., niektórzy

chcieli nowego podziału gruntów, mieli dość polit. monopolu aryst. i dość nierównego
prawa, inni chcieli władzy

o mogły być też konflikty wew. aryst. i pewnie były

 mamy przepaść między bogatymi a biednymi, nawet prawa Drakona tego nie łagodzą, była

polaryzacja majątkowa

 konflikty zew. – przegrali w wojnie z Megarą, załamał się eksport cery

 cykano się, żeby nie było tyranii i aryst. zdecydowała się na reformy

Przyczyny reform Solona:

 Rozdźwięk bastion arystokracji – rozkwitająca wieś:

 ok. 900 Ateny były jednym z n. bogatszych i n. b. rozwiniętych miast Grecji
 tu powstał styl geometryczny, mamy wielką amforę Mistrza z Dipylonu (działał w latach 760-750),

wschodnie importy pojawiają się ok. 850 r., a attycką ceramikę znaleziono w warstwach Al Miny

 w połowie VIII w. dobrobyt miasta się załamał, niby wskutek wrogości Aten z Argos, wzrost znaczenia

Eginy jako pkt zapewniającego morską kontrolę nad Zatoką Sarońską

 po 740 r. wraz z upadkiem miasta następuje odrodzenie okolicznych terenów wiejskich, i nawet ci

mają bogate wyposażenie grobowe

 aryst. ateńska składa się z grona niespokrewnionych rodzin – eupatridai („z dobrych ojców”); dość

zamknięta grupa, dla niej zarezerwowane urzędy państ. i uczestnictwo w Radzie Areopagu (nazwa od
wzgórza Aresa, gdzie były zebrania); oni mieli zawsze domeny na terenach wiejskich i ok. połowy VIII
w. była tego konsolidacja

 między 800 a 700 r. jest wielki przyrost ludności, a że Ateny miały duże terytorium, była wew.

kolonizacja, w efekcie w VII w. społ. ateńskie było izolowane, konserwatywne i gł. rolnicze, choć
miasto nadal było wysoko rozwinięte gosp. (dzięki zróżn. i wyspecjaliz. działających kupców i
rzemieślników i dzięki bogactwu swemu)

 pojawienie się hoplitów i nowej taktyki walki

 dopiero w końcu VII w. zaczęły Ateny poważne wojny: n. starsza wzmianka Alkajosa o wojnie ok. 610

r. o kontrolę nad ateńską kolonią Sigejon, położoną na szlaku prowadzącym na M. Czarne

 w latach 595-586 Ateny brały udział w tzw. I wojnie świętej, cel: zdobycie kontroli nad Delfami;

walczyli u boku m.in. Klejstenesa z Sykionu i Tesalów

 między tym, a next Solon wkracza na scenę, zagrzewając poezją do walki z Megarą o kontrolę nad

wyspą Salaminą

Wcześniejszy system własności ziemi:

 epimortos („do podziału”) – ziemia; hektemoroi („mający szóstą część”) lub pelatai („znajdujący się u boku”,

„klienci”) – rolnicy, są zobowiązani płacić morte („część”) innym

 podstawą była tu dzierżawa ziemi, dzierżawca był zobowiązany do oddawania 1/6 zbiorów właścicielowi, a

jak nie dał, zostawał niewolnikiem właściciela

 i ten system Solon miał obalić, ale to trochę pic na wodę, bo jakby wieśniaki miały oddawać tylko 1/6 to by

się nie uskarżali, a poza tym 1/6 to za mało dla właściciela, bo było duże ryzyko, że jak będzie nieurodzaj, to
wszystko pójdzie w pizdu

 teoria dot. tego problemu: nadmierny przyrost ludności → wykarczowanie lasów, nadprodukcja i

wyjałowienie gleby → zmniejszenie plonów → niezależni rolnicy byli zmuszeni oddać swą ziemię miejscowym
aryst. pod zastaw hipoteczny, by kupić jedzenie i ziarno siewne → w mniejszym stopniu utrzymywali się z
ziemi → uciekali za granicę lub sprzedawano ich w niewolę; ale to trochę pic na wodę, bo w takim razie im
mniej pracują rolnicy, mniejsze plony mają aryst.; pewne, że był przyrost ludności i to rodziło problemy i że w
zbożu był zastaw

 procent od tej pożyczki to 1/6 wartości ziemi, a kamienie graniczne to kamienie hipoteczne mówiące, że ten

kawałek ziemi jest obciążony na rzecz danego aryst.

 stale pogłębiała się przepaść między bogatymi a biednymi, gł. wskutek wzrostu ludności, a Ateny w

odróżnieniu od innych nie pozbywali się nadwyżek ludności jak inne państwa greckie, czyli zakładając osady
za granicą (apoikiai)

 zasady dziedziczenia prowadziły do rozdrabniania niewielkich działek, uzależniając ich właścicieli od pomocy

lub pożyczek wielkiego właściciela ziemskiego z sąsiedztwa; niektórzy synowie musieli nawet opuścić
ojcowską działkę, by uprawiać gdzieś skrawek pola lub stać się dzierżawcą

 i ten przyrost ludności jest jednym z wielu wyjaśnień, jak ubodzy Ateń. spadali do roli hektemoroi i zadłużali

się u arystokratów; hektemoroi mogli skończyć jako niewolnicy w Attyce lub zostać sprzedani w innym
mieście; i z czasem ci hektemoroi domagali się zniesienia niewoli za długi i obciążeń oraz ponownego
rozdziału ziem

 wg Numa Davis Fustela, „strząśnięcie długów” to rewolucja społ., zlikwidowanie zależności między chłopami

a aryst., , bo była „warunkowa dzierżawa” – rolnik dostawał ziemię za opłatę w postaci pewnych posług lub
części plonów(1/6) i były silne więzi lojalności lokalnej; dopiero załamanie tego systemu wzajemnych
zależności doprowadziło do wzrostu napięć, bo jak rolnicy mogli być hoplitami, to trybut był dla nich
poniżający wobec zasady równości polit. i wykorzystywano ten system do zdobywania bogactwa (na uczty,
posag, zawody, etc.) poprzez zwiększanie obciążeń, bo aryst. ubożała jak pojawiło się tanie egipskie czy
czarnomorskie zboże sprowadzane z Eginy; no i była sprawa kogo właściwie jest ziemia – aryst. starała się, by
wieśniacy uciekali za granicę lub byli sprzedani w niewolę, bo wtedy ich ziemia przypadała aryst. jako
patronom, a kamienie graniczne oznaczały te opuszczone grunty, do których rościli pretensje aryst.; no i to
rodziło konflikty, bo niektórzy byli hoplitami z wieśniaków i mieli coś do powiedzenia

Solon:

 wg tradycji pochodził z aryst. rodziny Medontydów (wowdzili się od leg. króla Kodrosa), był poetą, jeden z 7

mędrców, ajsymneta

 w 594/3r. został archontem, bogaci i biedni doszli do porozumienia i dali archontowi Solonowi

pełnomocnictwo do robienia reform

 wg tradycji jest ojcem państwa ateńskiego, kodeks uległ rewizji pod koniec V w.
 jest wiele jego poezji (gł. elegii i jambów), czyli dowód wykorzystania jej do celów politycznych, bo on

recytował te wiersze i kwestie polityczne jako kwestie moralne ukazywał; potem pisał czemu nie nadużył
władzy i tyranem nie został albo coś

 eunomia – „dobry porządek”, dobre prawa”, praworządność; potem tak określano ustrój spartański; wziął to

od Hezjoda z porządku społ., gdzie jest: córki Zeusa i Themis (Obyczaju) to Hory (Horai – Normy): Eunomie,
Dike (Sprawiedliwość) i kwitnąca Eirene (Pokój); antonim: zły rząd – dysnomie, bezprawie; bo wg Solona
dobry porządek musi być oparty na sprawiedliwości społ., a sprawiedliwość jest ważniejsza niż bogactwo

 w swoim poemacie „Eunomia” pisze, że: korzyści i kary mają wymiar ludzki, bogowie nie są gwarantem ładu

społ., krytykuje bogaczy za pychę i chciwość

Reformy Solona:

 mamy reformy: społ., polit., gosp., sądownictwa
 prawa jego spisano na 4 stronach drewnianych tablic/słupów (aksones) osadzonych w drewnianych ramach

tak, by można było nimi obracać

 tablice te określa się jako kyrbeis i aksones („osie”); ale potem oryginały były trudne do lektury, ze

wzgl. na materiał wykonania, archaiczny kształt liter i starą metodę prowadzenia duktu pisma „jak
orze wół” (że w jednym wersie czytano od lewej do prawej, a w drugim od prawej do lewej) i
inskrypcje zastąpiono odpisami na papirusach (stąd odsyłanie do poszczególnych aksonów praw)

 prawa te dot. all dziedzin życia (nomothesia – prawodawstwo)

 społ. reformy jego określano są jako seisachtheia – „strząśnięcie długów” (z 594/3r.) i że 2 posunięcia dla

rozwiązania problemu zadłużeń zrobił:

 unieważnił prawa umożliwiające oddanie pod zastaw pożyczki własnej osoby i swej rodziny, czyli

likwidacja groźby niewolnictwa za długi (I z trzech n. ważniejszych demokr. reform Solona); zarzuca
się mu tu, że on i jego fumfle zbili majątki na tym lub, że w sumie to chodziło o dewaluację srebrnych
monet będących w obiegu (gówno prawda, monety bito w Atenach później)

 niewola za długi: początkowo wskutek systemu dzierżawy ziemi i ogólnego rozwoju systemu społ.

powstaje, czyli n. niższe szczeble społ. pracują u wyższych, prawo stoi po stronie bogaczy, a ci nie
mają ochrony prawnej, pożyczek w ogóle zabroniono biedakom dawać,

 uwolnił ziemię, znosząc dłużnicze słupy (horoi – słupy graniczne) – hektemoroi nie musieli oddawać

6 cz. plonów

 dał wolność tym, co ją utracili (niewolnym chłopom), także tym sprzedanym zagranicę; nadal zostali

na ziemiach panów, bo by nie mieli z czego żyć, ale:

o mogli opuszczać grunty, iść poza Attykę do nowych poleis, kombinować w rzemiośle

 naukrarii – przyp. początkowo podst. syst. podatkowego, gdzie naukrarowie byli odpow. za zaopatrzenie i

utrzymanie okrętów wojennych; urząd ten zlikwidował Klejstenes lub Temistokles przed zniszczeniem Aten w
wojnach perskich

 dał ludowi przywileje (geras) ile potrzebowali i zadbał, by arystokracji krzywda się nie stała
 ogłosił powszechną amnestię
 stworzył podział obyw. na 4 klasy majątkowe oparte na uzyskiwanych ilościach „plonów suchych i płynnych”

(zboże, oliwa i wino) z posiadanej ziemi, oceniano to wg miar objętości:

 pentakosiomedimnoi („ci co mają co n. mniej 500 medimnów”) – tutaj eupatrydzi („dobrze

urodzeni”) musieli ustąpić ziemię aryst. 500 medimnów (miar zboża/wina/oliwt – metra); tylko oni
mogli być skarbnikami, oni mogą być archontami

 hippeis („jeźdźcy”) – 300-500 medymnów; kawalerzyści, oni mogą być archontami
 zeugitai („ludzie jarzma”) – 200 -300 medimnów; hoplici, trzon wojsk lądowych, ci co mieli zaprzęg

wołów pod jarzmem lub bo ich tarcze były w szyku połączone jak jarzmem (prędzej jarzmo, niż woły
– Bravo)

 thetes („służebni) – mniej niż 200; all pozostali oprócz metojków i niewolników; nie stać ich na

wyposażenie, by służyć w armii (dopiero potem zostali wioślarzami), robotnicy najemni, nie mieli
dostępu do urzędów państwowych

 I cecha podziału: bogactwo liczone w naturze, a nie w kapitale; II: jedynym miernikiem bogactwa

było zboże

 niedorzeczne by przeliczali to na pieniądze, bo różne wartości monetarne miały miary zboża oraz

wina i oliwy

 w V w. te klasy miały zw. z kolonizacją i służbą wojskową

o kolonistów wybierano z zeugitai i thetes – tj. nie z plousioi
o ateńska armia składała się z jazdy (hippeis), ciężkozbrojnej piechoty (hoplitai) i piechoty

lekkozbrojnej (peltastai lub psiloi); n. ważniejsi byli hoplici, dla ich poboru układano specj.
listę (katalogos) opartą na rejestrach mieszk. demów, katalog nie obejmował thetes

o tak samo we flocie: poza trierarchami i oficerami (hyperesiai) na okrętach była piechota

morska (epibatai; mogli mieć ekwipunek hoplity, ale gł. rekrutowani z thetes i ostawali
wyposażenie na koszt państwa) i wioślarze (nautai); nie było tu pentakosiomedimnoi i
hippeis

 urzędy państwowe:

 9 archontów (archontes) i urzędy państwowych skarbników (tamiai) Aten obsadzano z n. wyższej

klasy, lud jako całość zbierał się na Zgromadzeniu

 teci nie mieli dostępu do urzędów
 archontów wybierano tak: z 40 kandydatów z all 4 fyl, potem losowano 9 archontów; metodę

zarzucono w czasach tyranii, w 487/6 r. wróciła w nieco zmienionej formie; ogólnie zrobili to, by
złamać kontrolę eupatrydów nad instytucją archontów i by zapobiec tworzeniu stronnictw, oddając
wybór ostateczny bogom; od 457/6r. mogli być też zeugitai; archonci przyrzekać mieli na początku,
że utrzymają istniejący stan własności

 na n. ważniejsze urzędy mogli wybierać obywateli tylko z n. wyższej klasy, albo jak w przypadku 9

archontów, z dwóch n. wyższych klas; więc wybór zależał od zamożności, nie urodzenia, czyli były
warunki do przejścia od rządów aryst. do rządów bogaczy

 reforma wymiaru sprawiedliwości – ustanowił wg tradycji Sąd Ludowy (heliaia), złożony z sędziów

przysięgłych i przyznał obydwu stronom prawo odwołania się do heliaia od orzeczeń urzędników; heliaia była
nie tylko sądem apelacyjnym, mogła też sądzić nowe sprawy jako sąd pierwszej instancji

 musiało brać w tym udział co n. mniej 6 tys. ludzi (początek sądownictwa gr.)
 musieli składać członkowie przysięgę, no i dzielił się wg potrzeb na dykasteria – pod przew. jednego

archonta rozpatr. wnioski obyw.

 składali przysięgę, zespół podzielony na trybunały (dikasteria)
 każdy mógł teraz skarżyć się, osoby trzecie też mogły złożyć skargę na piśmie (graphe) w imieniu

osoby poszkodowanej i prawo składania odwołań od wyroków (dike – wyrok) urzędników do sądu
ludowego

 odebrano urzędom kontrolowanym przez aryst. przywilej wydawania ostatecznych wyroków i

przekazano to sądowi ludowemu, który w tym okresie tworzyli obywatele zebrani na zgromadzeniu,
skład jego ustalano poprzez losowanie

 kodeks prawny Solona obejmował all aspekty życia, nie zmieniono ich aż do 410-399 r., gdy skodyfikowano

na nowo i wtedy już do obalenia demokracji były:

 był to zbiór przepisów podzielonych na działy w zależności od tego, jacy urzędnicy mieli je

wykonywać ( a nie wg treści!)

 kryminalne (zabójstwo, kradzież, gwałt)
 polityczne (zdrada stanu, amnestia dla emigrantów, prawo do wyżywienia na koszt państwa,

podatki, kwietyzm polit. – wykroczeniem było nieuczestniczenie w walce zbrojnej po którejś stronie
podczas wojny domowej)

 moralność publiczną (prostytucja, homoseksualizm, oszczerstwa wobec zmarłych, ograniczenie

wystawności pogrzebów, włóczęgostwo)

 prawo rodzinne (prawe pochodzenie, małżeństwa, prawo dziedziczenia, spadki, adopcja)
 prawo ziemskie (wyznaczanie granic, dostęp do studni)
 prawo procesowe (działania niedozwolone)
 prawo dowodowe
 prawo gospodarcze (oprocentowanie pożyczek, eksport)
 prawo religijne (zwierzęta ofiarne i kalendarz składania ofiar)

 obok Rady Areopagu powołał Radę 400 (po 100 członków z każdej fyli), fakt ten potwierdzają:

 w 411 r. niewielka grupka oligarch. zamachowców starała się zwiększyć swe grono do tej liczby
 Plutarch mówi, że Rada miała obowiązek przygotowywała all sprawy przedkładane potem pod

obrady Zgromadzenia (czyli tak jak potem z Radą 500)

 odkryto kompleks budowli z VI w., gdzie był potem budynek Rady
 archaiczna inskrypcja z Chios, na niej spisano prawa ustrojowe obowiązujące w latach 575-550

p.n.e., na stronie przedniej (trudnej do odczytania) mowa o kimś kto „jest czy to demarchos
(urzędnikiem ludu) czy basileus (urzędnikiem aryst.), a z boków i z tyłu można czytać i te napisy
potwierdzają istnienie Rady Ludowej czyli Chios pewnie wzorowało się na Solonie

 oligarchowie powoływali się na rzekomą radę Solonową jako swój wzorzec i z tego powodu nie

wiadomo, czy nie była ona wymysłem propagandowym, czy istniała rzeczywiście

 n. ważniejsze zadania Rady i Zgr.: wysłuchiwanie odwołań od wyroków sądowych

 pozwolił właścicielom dysponować swym majątkiem, pod warunkiem, że nie mają synów i robią to z własnej

woli, co było wyłomem, bo wcześniej należało utrzymać ziemię w rękach genos

 zakazał wywozu z Attyki produktów rolniczych z wyjątkiem oliwy (przyp. tylko tu była nadprodukcja) – bo

aryst. eksport. nadwyżki sobie

 dwa posunięcia zrobił, by zwiększyć produkcję rzemieślniczą:

 tylko ten, co zapewnił synom wykształcenie w rzemiośle mógł domagać się od nich pomocy na

starość

 obywatelstwo mogli mieć tylko ci, co osiedli na stałe w Atenach i przenieśli się do miasta z all swym

majątkiem, by uprawiać tam rzemiosło

 przyp. zrobił reformę systemu miar i wag, przyp. by wyłamać się spod gosp. dominacji Eginy i włączyć się w

system stosowany przez Korynt –nowego ateńskiego sojusznika

 Solon wyznaczał granice tak, by nie było sporów w żadnej kwestii

Skutki reform Solona:

 reformy Solona podzieliły los all rozsądnych kompromisów, czyli nikt nie był zadowolony; 10 lat próbował ich

nakłonić do zachowania tych praw i na te 10 lat usunął się dobrowolnie z kraju, miał w tym czasie odwiedzić
Krezusa, króla Lidii i Amazisa, faraona Egiptu (570-526)

 utrzymał stan posiadania i pozycję aryst., ale osłabił ich siłę reformami
 nie skorzystał z władzy tyrańskiej, czego się spodziewano (za ZUO to uważał)
 ale dość trwałe zmiany były te od prawa, instyt. polit.
 jego archontat był źródłem wielu sporów w kwestiach polit. i w wyniku tego nie wybrano nikogo na ten

urząd w 590 i nikogo w 586, a w 582 r. wybrany kolo rządził tylko 2 lata i 2 miesiące i siła go usunięto,
powołano kolegium 10 archontów (5 eupatrydów, 3 rolników i 2 rzemieślników – czyli nadal mamy konflikt
urodzenia i bogactwa) i powstały 3 stronnictwa oparte na teryt. związkach lojalności, ale o odmiennych
interesach ekon.:

 stronnictwo Wybrzeża – na czele Megakles z Alkmeonidów
 stronnictwo Równiny – na czele bogate i aryst. rody (z Likurgiem), co mieli ziemie nad równiną

leżące między Atenami a Eleuzis

 stronnictwo Górali – na czele Pizystrat
 w 561 r. Pizystrat został tyranem, ale 2 pozostałe stronnictwa zjednoczyły się i wygnały go z miasta;

zawarł sojusz z Megaklesem (przypiecz. mariażem z jego córą) i z jego pomocą odzyskał władzę, ale
znowu go wygnali, aż definitywnie zdobył władzę po bitwie z 546 r.

 były walki o eł. u aryst. i temu walczyli co nie-aryst. i była czasem tyrania
 Solon ostrzegał lud przed Pizystratem, ale dupa blada, reformy zbyt postępowe były…
 Solon uważany za twórcę demokracji ateńskiej, bo jak w Sparcie reformowano, by była dyscyplina i odwaga

dla hoplitów, w Atenach chodziło o sprawiedliwość społ.

 i kicha pierwsze zamieszki były w 590, potem w 582r. archontem został Damasias i chciał siła zostać tyranem,

ale siłą zdjęto go z urzędu; potem wybrano 10 archontów (5 z eupatrydów, 3 z agroikoi i 2 z demiurgoi –
widać, że rzemieśl. mieli dobrą pozycję)

Sprawy dyskusyjne – Reformy Solona:

 w utworach Solona mamy o jego reformach, ale pisane poetyckim, więc kicha nieco, ale pisze on co zrobił, a

czego nie i dlaczego

 o słupach – nie mamy żadnego z VI w., ale z IV w. tak i problem co to było, wg Bravo:

 umieszczano to na ziemiach wolnych właścicieli, co pożyczali innym pod zastaw ziemi , co wynika z

syt. przed i po reformach i z syt. niewolnych chłopów; bo jakby Solon ich uwłaszczył to kres gosp.
podst. elity, a przecież robił kompromis

 wolność osobistą przyznano niewolnym chłopom, a tymi co ich wykupił zza granicy byli gł. ludzie

wolni, co oddawali się za długi w niewolę, bo mało przyp. by dla niewolnych się bawiono w
wykupywanie

 co tzn., że Solon napisał prawa (thesmoi):

 to Heliai to raczej sąd, instancja odwoławcza od decyzji urzędników; mniejsze kompetencje niż wg

tradycji i nie do końca w takiej formie jak pisze

 Rada 400 – brak info o jej funkcj. w VI w., Aryst. nie pisze o tym, ale znaleziono w Atenach kompleks

budynków z tego czasu, co były tam, gdzie potem siedzibę miała Rada 500, więc może jednak było i
400

 reformy nie do końca otworzyły urzędy dla kupców i rzemieśl., bo oni myśleli tylko, by wzbogacić się

i obijać w trybie życia aryst., w sumie Solon otworzył to zamknięcie elity aryst., ale …

 czy teci mieli udział w Zgr. i Heliai:

 nieprawdopodobne, bo w końcu pracowali u kogoś (co było ujmą wtedy!, jak niewolnicy), nieliczni

byli i nie należeli do wspólnoty obyw., więc po reformach więcej ich było, ale nadal poza obyw.

 sprawa z reformą miar i wag:

 Aryst. o tym pisał; uznawano, że przeszli od miar egineckich na lżejsze miary eubejskie, inni, że były

2 miary: dla potrzeb monetarnych i dla innych

 wg ogółu zrobił

 sprawy z reformą monetarną:

 w ogóle bicie monet w Atenach w czasach Solona, mało prawdop., bo nawet w AM mamy tylko

elektronowe; ale w VI w. w Atenach bito 2 rodzaje monet:

o tzw. monety heraldyczne – srebrne didrachmy (dwudrachmy) i drobniejsze (części tamtych)

z różnymi wizerunkami (głowy byka, konia, sowy, kostki, amfory, żuk etc.); obieg lokalny;
raczej odrzuca się to, że były heraldyczne, godłami aryst., nie wiadomo ani kto, ani kiedy je
wypuszczał

o monety właściwe (tzw. sówki) – z sową i z głową Ateny w hełmie; to srebrne tetradrachmy

(czterodrachmy), bite masowo, krążące b. szeroko, bite wg miar eubejskich

 można uznać, że drachmy u Solona z kar to te drachmy pe monetarne; a jeśli chodzi o cały motyw

takiej reformy, to raczej w czasach klas. przypisali mu to i tyle; ale nie wiadomo, może i wcześniej
mieli monety i robili

Attyka od reform Solona do objęcia wł. przez Pizystrata:

 porządek Solona był niestabilny, konflikty przy obsadz. urzędów
 reformy Solona miały zapobiec konfliktom między pochodzeniem a bogactwem, ale ten kompromis się

rozpadł i była tyrania

 mamy 3 zwalczające się stronnictwa:

 pediakoi (pedion) – mieszkańcy równiny, ludzie z wnętrza kraju; na czele Likurg
 paraloi/paralioi (paralia)– mieszkańcy wybrzeża, all nadbrzeżnego pasa Attyki; na czele Megakles

(syn Alkmeona, który cieszył się estymą Krezusa, hajtnięty z córką Klejstenesa z Sykionu)

 diakroi (diakria) – mieszkańcy Diakrii (górzystego rejonu Parnesu, granicz. z Beocją) czy hyperakrioi

– żyjący za górami, na czele Pizystrat (aryst.)

 są 2 teorie:

 że podział gosp.-społ: pediakoi mieli żyzne równiny, paraloi żyli z morza, a diakroi mieli liche grunty

 że podział grup wg terytorialnego podziału

 ale w sumie, to: Pizystrat miał poparcie społ., np. u drobnych rolników niezadowolonych po reformach,

tych, co aryst. ich odsuwała od władzy

Historia tyranii Pizystrata:

 pomijając 2 okresy wygnania, sprawował władzę od 561 do 528/527r.; oba wygnania były dziełem

mieszkańców wybrzeża, co chcąc go usunąć weszli w sojusz z mieszkańcami równiny

 w wyniku zamachu stanu w 561/560r. tyranem Aten został Pizystrat, przyp. był wtedy polemarchą i był

sławny z działań wojennych, miał dla bezp. od Zgr. gwardię przyboczną „nosicieli pałek”, ale nie miał dość
poparcie i był w cieniu potem(nie wiadomo ile trwała pierwsza tyrania);

 potem Pizek skumał się z Megaklesem (oparty na mariażu z jego córą. i z jego pomocą w 558r. wrócił do wł.
 ale nadal słabe sojusze i musiał ustąpić, do tego:

 odmówił spłodzenia potomka by trwale zjedn. rody i wydziedziczyć dzieci, które już miał, i znowu go

wygnali

 po bitwie pod Pallene w 546r. wygrał, wsparty tesalskimi najemnikami z Eretrii i Lygdamisa, tyrana

Naksos

 opuścił wtedy Attyke i polazł do Macedonii (tam nad Zat. Termajską zał. kolonię) i do Tracji (tu skołował

sobie złoża kruszców); zdobył środki na wyprawę przeciw Atenom, skołował najemników, miał bazę w Eretrii
na Eubei i poparcie miejscowej aryst.

 zrobił desant blisko Maratonu i zdobył Ateny, Alkmeonidzi poszli na wygnanie
 w 528/527r. umarł śmiercią naturalną i jego syn Hippiasz przejął wł., wraz z Hipparchem
 niby ustrój Solona form. nie uległ zmianie, ale P. pilnował, by jego stronnicy byli archontami
 nawet wierzyli ludzie, ze przewodził biednym i sam rozwiązał problem ziemi
 założył osady w pn części Azji Mniejszej i w rejonie Hellespontu
 po jego śmierci nie ma żadnej notki o wystąpieniach by była reforma agrarna

Hippiasz:

 przejął władzę po śmierci Pizystrata i rządził w latach 527-510
 napotkał na rosnącą opozycję ze strony arystokratów (m.in. nieznanego nam Kedona i wielu z nich musiało

opuścić kraj

 dwóch z tych, co zostali w 514 r. podjęło próbę zamachu stanu – młody Harmodios i jego kochanek

Aristogejton zaplanowali zabicie Hippiasza podczas Panatenajów (bo Hippiasz chciał poderwać młodego
Harmodiosa, Aristogejton się bał, że mu zgwałcą kochasia, to zrobił spisek; no i jeszcze Hippiasz pozbawił
siostrę Harmodiosa funkcji w procesji panatejskiej), ale plan się nie powiódł; udało im się zgładzić jedynie
Hipparcha, młodszego brata Hippiasza; zamachowców od razu stracono; uchodzili później za demokr.
bohaterów, męczenników i bojowników o wolność, obrońców honoru

 wystawiono im pomniki w 509 i 477r., ustanowiono kult Harmodiosa i Aristogejtona, a ich

potomkowie mieli prawo stołować się na koszt państwa w Prytanejonie; potem wierzono często, że
to oni usunęli tyranów, otwierając Atenom drogę do demokracji

o pierwotnie rzeźby stały u początku Drogi Panatenajskiej pry agorze, za Pauzaniusza w II p.n.e

na agorze między św. Aresa a Odeona (bo w 480/479r. Kserkses wywiózł je do Suzy jako łup i
repliki zrobili Kritios i Nezjotes)

o za sprawą Aleksa lub jego następców oryginał wrócił na miejsce, ew. obie z kopią stały na

agorze pod koniec VI w. p.n.e.

 tyrania Hippiasz trwała jednak jeszcze 4 lata, a Alkmeonidzi byli na wygnaniu
 do obalenia tyranii doszło wskutek interwencji Sparty – arystokraci co uciekli z Aten, zyskali przywódcę w

postaci Alkmeonidy Klejstenesa i z pomocą Delf (bo zrobili św. Apollona i nawet fasadę z marmuru, nie z
wapienia i Delfy ich wspierały) nakłonił on Spartę do wysłania do Attyki wojska pod wodzą Kleomenesa I, co
kmilił, że to może podnieść jego rolę w Sparcie

 w 510 r. Ateny zostały zdobyte, a Hippiasz i jego towarzysze oblężeni na Akropolu

 w zamian za obietnicę bezpiecznego odjazdu Hippiasz skapitulował i z rodziną udał się na wygnanie

na Sigejon

 all Pizystratydzi za to byli pozbawieni za to majatku, utracili prawa i mieli bezwarunkowe wygnanie z

kraju wraz z potomstwem

Władza w państwie za Pizystratydów:

PIZEK

 przyp. urzędników wyznaczał wtedy tyran
 stosunki z aryst.: raczej ok., może zabrał przeciwnikom polit. majatki, ale raczej dobrze było
 stosunki z drobnymi rolnikami:

 udzielał im pożyczek
 wprowadził inst. sędziów objazdowych
 był podatek od produktów rolnych, skąd dochody były na kredyty dla Mn. gosp. rolnych – chciał

wesprzeć interesy niezależnych hoplitów-rolników

 rozwijało się rzemiosło: garncarstwo, styl czarnofigurowy i początki czerwonofigurowego, , intensyfikacja

złóż w górach Laurion

 był podatek na 5% od dochodu dla mieszka. Attyki, ale skoro nie było napięć, to raczej spoko płacili
 kazał zrobić rękopis Iliady i Odysei
 dążyli też do utworzenia w Atenach centrum życia relig. lepszego od innych, przez liczne św., święta, etc.

 reorg. św. Panatejów ku czci Ateny – odbywano co 4 lata w I miesiącu roku (Hekatombaion), w

procesji ofiarowywano bogini szatę, w która jej posąg przyodziewano, były zawody sportowe i
muzyczne (agon) na cześć bogini

o pojawiają się wtedy I tzw. amfory panatejskie, co wręczano zwycięzcom wypełnione tradyc.

wytworem attyckiego rolnictwa – oliwą z oliwek, po jednej stronie miały przedst.. posągu
Ateny Promachos (Zbrojnej), a po drugiej scenę z zawodów w dyscyplinie, w której miał być
nagrod

o recytowano też wtedy Homera

 dokonał relig. oczyszczenia wyspy Delos, usuwając all grobów, co były w zasięgu wzroku ze św.
 w Attyce zbudował szereg mniejszych św. i publ. budowli na terenie agory, m.in.

o nową Halę Misteriów w Eleusis
o na pd zboczu Akropolu zbudow. małą św. Dionizosa Eleuthereusa (w czasie Miejskich Dionizji

brano stary posąg Dionizosa i niesiono w procesji z Eleutheraj do Aten)

 włączyli kult Dionizosa do kultów polis, sprawowano opiekę nad Dionizjami Wlk. – popierali ten kult,

i były I przedst.. teatralne skąd dramat lit. się wywodzi

 zrobili też św. w Brauron dla Artemidy Braurońskiej
 polityka zewn. Pizystratydów:

 walczył Pizek z Megarą od schyłku VII w.
 miał raczej przyjaźń z aryst. tesalską, z Argos, z Lygdamisem z Naksos
 były też VII/VI w. walki z Mityleną o Sigeion w Troiadzie, na mocy arbitrażu Periandra (tyran Koryntu,

przejął potem wł. Pizek i osadził tu swego syna (Hegesistratos)

 za Hippiasza i za jego poparciem Miltiades Starszy (ojciec) wyprawił się na Chersonez Tracki, by tam

zrobić kolonię (zabrał osadników at., ale był gł. przywódcą jakby miejscowego plemienia Dolonków i
tam sobie władał

 z Peloponezem gł. zgoda była

SYNOWIE

 dokonania synów Pizystrata:

 rozpocz. prace nad syst. wodno-kanalizacyjnym (wielkie osiągn.: wielka budowla – Ołtarz 12 Bogów z

fontannami zwana Enneakrynos – 9 Źródeł)

 zaczęli budowę wielkiej św. Zeusa Olimpijskiego, ale prace po ich upadku zarzucono i dopiero

Hadrian to skończył

 zbudowali św. Ateny Parthenos
 n. lepszy okres attyckiego stylu czarnofigurowego i początki czerwono. z takimi mistrzami jak:

o Nearchos
o Malarz Amazisa
o Eksekias
o Malarz Andokidesa
o Eufronios
o Euthymides

 też byli patronami wlk. ludzi, co ich ściągali a swój dwór:

o poetów sympozjalnych jak: Ibikos, Anakreont z Teos
o chóralnych jak Simonides z Keos
o rzeźbiarzy, n. słynniejszy: Antenor (on zrobił posąg tyranobójczych kochanków)

 obalić ich chciał ród Alkmeonidów i ci, niezadowoleni z rządów jednego rodu (aryst. rozrywki czyli)

Skutki tyranii Pizystratydów:

 osłabienie pozycji aryst. skutek ewolucji at. społ. i rosnącej świadomości grup niearyst.
 zacieśnienie więzi członków polis
 stabilizacja wew. i dobrobyt
 walka o władzę między Klejem a Isagorasem (510-508)

Sztuka VI w.:

 mamy słynny kuros z sanktuarium Posejdona na przyl. Sunion, no i słynną Korę berlińską z Keratea
 na pocz. VI w. zaczyna się nowy rozkwit ceramiki attyckiej, ok.. 580r. działa w Atenach malarz europ. Sofilos i

mamy śliczne malarstwo wazowe, choć pokolenie potem garncarze tylko zlecali zdobienie naczyń malarzowi

 za Pizka działał w Atenach Eksekias, a cera czarnofigurowa była znana na całym świecie
 czasy tyranów wspominano dlatego jako „wiek złoty” czy „czasy Kronosa”
 ok. 530r. w Atenach mamy cerę czerwonofigurową - czarny pokost na wypalonym naczyniu, tło czarne,

figury w kolorze wypalonej gliny

Rewolucja 508/507r. - Isagoras:

 jak wypędzono tyrana, doszło do konfliktu między świeżo przybyłymi z Klejstenesem arystokratami i tymi, co

dotąd byli w Atenach na czele z Isagorasem, poprzednim zwolennikiem tyranów

 w 508/507r. Isagoras (imię oznacza „wolność słowa”, na ironię isegoria głosili właśnie Klejstenes i

zwolennicy) został archontem

 Klejstenes wiedział, że tylko z grupą arystokratów sukcesu nie odniesie, więc przyłączył do swej fakcji lud i

gadał, że będą mieli większe wpływy w mieście (przyp. na zgrom. mógł oskarżać Isagorasa, w końcu była
heliaia; na pewno zapowiadał reformy, co chciał bez zgody Areopagu i archontów zrobić, tylko jako uchwałę
zgr.), dzięki czemu zdołał przeciwstawić się Isagorasowi i zrobiono reformy w tych latach nie przez osobę (jak
Solon wtedy), ale wg uchwał Zgr.

 Isagorasa łączyły związki gościnności z królem Kleomenesem ze Sparty, z czego zrobił użytek (Sparta

oskarżyła Alkmeonidów o wymordowanie niegdyś czł. zamachu Kylona i by ich wywalili z Attyki)i jak tracił
przewagę, z pomocą wojsk spartańskich zmusił Klejstenesa i jego zwolenników do ucieczki z kraju i objął
władzę, ale był bunt ludu ateńskiego („rady”, ale nie wiadomo o jaką chodzi), bo obalono tamten porządek

 Isagoras i Kleomenes zostali oblężeni na Akropolu, ale dogadali się, wypuścili ich, ale Klejstenesa wzięli, bo

lud wezwał Klejstenesa, a Isagorasa skazano zaocznie na śmierć (w 506r. Kleomenes kmilił jak znów osadzić
Isagorasa, ale mu nie wyszło)

 no i w 507 r. obalono panowanie arystokratów i zastąpiła je demokracja

Klejstenes:

 wprowadził demokrację w Atenach w 507 r.; prawa pewnie robił przed tym atakiem Sparty; nie był ani

tesmotetą, ani ajsymnety, lud (zgr. all) robił prawa wg jego planu

 dał prawa obyw. wielu metojkom i u Aryst. „niewolnikom” (wg Bravo: potomkom niewolnych chłopów, co

kiedyś Solon dał im wolność) i stąd mamy grupę tetów

o wskutek reform usunięto aryst, org. opartą na fratriach i pozbawiono ją kontroli nad

przyznawaniem praw obyw.

o czyli K. zwiększył grono obyw., znosząc wymóg należenia do jakiejś fratrii
o fratrie jako inst. relig.: obrzędy uległy standar. i uniwers. i każda fratria miałą te same

rytuały, tych samych dni i ku czci tych samych bogów

o kazał robić spisy ludnościowe all po 18 r. ż., by to all uporządkować

 nowy podział administracyjny – zwarta org. poleis wreszcie, bo fyle to taki luźny układ fratrii i chujowo było,

nawet jak Solon pozmieniał to i tak gówno, bo klasy majątkowe nie tworzyły nic zorganizowanego i w sumie
od ok. arch. tylko religia ich tak naprawdę łączyła, ten cały kult, św., okręgi i uczty, choć w sumie it AK każde
gens miały swoje własne uczty, jak i fratrie; a Klejek chciał zrobić jednolitą, zwartą adm. i zrobił nowy podział,
ale zachowali fyle i fratrie; oparł się na demach

 Fyle – char. teryt., miały usuwać wpływy aryst. rodzin i by nie było dominacji jednych grup nad innymi

 zw. z tym podział fyli na naukrarie – niby jedn. teryt., co ludność miała ponosić ciężary budowy i

utrzymania okrętów;

 było 10 fyl, zamiast 4; je podzielono na demy, a 3 trittyes(po każdej ze strefy) to nowa fyla (?)
 i był podział Attyki na 3 regiony:

o miasto (asty)
o region wewn. kraju (mesogeios, mesogeia)
o wybrzeże (paralia)
o każdy region to 10 okręgów (razem 30 trittyes), w ich skład od 1 do 10 demów wchodziło
o nowy podział Attyki gł. z powodu chęci stworzenia nowego typu armii, bo każda z 10 fyl

miała wystawić oddział hoplitów – tj. armię podzielono na 10 oddziałów, walczyli pod
dowództwem przewodniczącego z własnej fyli

o podział sztuczny fyl, bo jej demy leżały gł. daleko od siebie, ludzie mieszkali tam różni

 o przydziale okręgów do fyl decydowało losowanie
 fyle nazwy od herosów miały (wg legendy, K. wybrał 100 herosów, wysłał do Delf, wyrocznia mu

wybrała 10 i tak nazwał)

 wg fyl tworzono urzędników i oddziały wojskowe – co roku delegowali losowo 10 Radnych z demów
 sprowadził jednak stare fyle do roli stowarz. kultowych, bez znaczenia polit., a jak wprow. obowiązek

rejestr. w demie, to członkostwo przestało być warunkiem uzyskania praw obyw.

 Demy (demoi) – naturalne jednostki geogr., attycka gmina teryt. , składała się na nią osada wiejska i

otaczające ją pola, pas wybrzeża z ośrodkiem w porcie, dolina u stóp góry lub dzielnica w samych Atenach;
też jednostka polit., członkami tyko obywatele co tu mieszkali; razem było ok. 139 demów

 na czele demu stali demarchowie, przynależność dziedziczna i oni:

o odp. za ład wew. demu i realiz. postanowień wł. centr.
o mieli pieczę nad listami obywateli, gdzie all co kończyli 18 lat przyjmowali
o jako I rozważali sprawy o wątpliwe obyw.

 dem miał własne zgr., swego demarchosa, swoje kulty i dobra, delegował swych ludzi do Rady:

o ustalano listę kandydatów – odpow. wiek, majątek, ci co albo nie byli, albo tylko raz już

o no i z wybranych losowano

 bardziej społeczność, niż miejscowość; miejsce gdzie spotykano się, by spełniać czynności polit. i

kultowych

 do demu należeli za Klejstenesa all obywatele, co mieszkali w sąsiedztwie miejsca zgrom. demu;

członkowstwo dziedziczne

 wchodziły w skład fyl i okręgów, przez to rozdzielenie, chciał K. rozbić starą strukturę społ. i stworzyć

Noe jednostki polit.

 zadbał, by wielu nie-Ateńczyków i wyzwolonych niewolników zapisano do nowych demów, by byli

obywatelami i wiernymi zwolennikami nowego systemu

 dla b. homogenicznej struktury społ. Klejstenes ustanowił nowy organ państwowy – Radę (Bule) 500, opartą

na wprowadzonym podziale Attyki; to repryz. fyl i demów złoż. z 50 kolesi z każdej fyli wylosowanych ze
zgłoszonych w demach kandydatów; czyli Rada zrózn. społ. i majątkowo, przyp. już od Kleja był cenzus wieku
(30 lat)

 jako, że osady były rozproszone, Radni nie mogli całą kadencję siedzieć w mieście, więc zrobili

system prytanii (reprezentacji fylowych) – grupa prytanów (50 osób z różnych demów jednej fyli)
przez 1/10 roku siedziała w budynku Rady i mieli odpow. za to, co się dzieje i robili co trzeba i stąd
kalendarz buleutyczny

 początkowo miała kompetencje probuleutyczne – przygotowywała porządek obrad Zgw i ew.

projekty uchwał pod głosowanie (probouleusis) i miała je wykonać; prytanowie odpowiadali za
przebieg obrad, prowadził je przewodniczący (epistates); co dzień wybierano na dobę nowego
przedst. Rady

 Radni kontrolowani urzędników, pociągali ich do odpow. i określali kary dla winnych; robili wstępne

badanie kandydatów na urzędników i czł. nowej Rady przed ich losowaniem

 od 501/500 członkowie Rady (buleuci) musieli składać przysięgę przed objecie urzędu i po raz I

wybrano 10 strategów (po jednym z all fyli, jako jedyni wyżsi urz. państ. byli wybieralni; kadencja na
rok; w 480r. byli już n. wyższym ciałem dowódczym armii)

 za to Rada i podział adm. funkcjonowały ponad 700 lat, z pewnymi zmianami

 Zgr. Ludowe (ekklesia) – zwoływane syst. (przez prytanów, co n. mniej raz na prytanię, czyli okres ich

urzędowania obejmujący 1/10 roku), w sumie n. wyższa wł., przyp. wtedy zasadę isegorii zrobili (all mogli
gadać tam)

 skutki Rady: wzrost roli Zgr., wyzwolonego spod wpływu archontów i Areopagu, które stało się

ostatecznie n. wyższą władzą

 przyp. od niego mogli zacząć nazywać uchwały zgr. nomoi (prawa), bo tylko zgr. sankcjonowało

reformy Kleja

 wprowadził nowy „buleutyczny” kalendarz, oparty na roku słonecznym i nowe stowarzyszenia kultowe,

oparte na 10 fylach

 mamy podział na 10 prytanii tego kalendarza
 jest to kalendarz polityczny, kultowy został jaki był
 sto lat potem nowy kalendarz musiano skorygować, by uzgodnić go ze starym kalendarzem

księżycowym, nowe stow. kultowe się nie przyjęły

 zmiany w urzędach:

 archontom 9 dano jeszcze sekretarza, by było 10 osób
 w 501 r. powołano nowy urząd - kolegium 10 strategów (strategoi), dowódców wojskowych

dowodzących kontyngentami poszczególnych fyl i przez nie wybieranych corocznie; w V w. n.
ważniejsze kolegium; n. wyższym dowódcą nadal był z polemarcha, ale jego rola malała i tamci
zyskiwali polit.

 nie wprowadził zmian w uprawnieniach Areopagu, ale pośrednio je ograniczył dając Zgr. prawo

ferowania wyroków w procesach polit. i zapewniając Radzie uprawnienia kontrolne wobec

urzędników; Areopag w sumie w pewnych sprawach tylko wyrokował i kontrolował inne ciała
ustrojowe wg zgodności z prawem

 ze wzrostem roli Zgr. i Rady, rosła liczba urzędników; większość obsadzano wg losowania (tylko

stratedzy do 487r. byli wybieralni)

 sądownictwo:

 przyp. od niego był rozwój sądownictwa sprawowanego przez trybunały heliai (dikasteria)
 przyp. też zrobił możliwość składania doniesień w sprawach polit. (eisangelia) do eklezji, co robiła

postępowanie sądowe (zmn. roli Areopagu)

 powstał ostracyzm, gł. by zapobiegać tyranii jednostek wybijających się

 wprowadził procedurę umożliwiającą usunięcie z kraju na 10 lat przywódcy polit. stwarzającego

zagrożenie dla państwa (ale wygnanie nie pociągało za sobą atymii (atimii?), czyli utraty majątku i
praw)

 ostracyzm, bo głosowali na skorupkach glinianych (ostrakonach, gr. ostraka) głosowano; zła nazwa

„sąd skorupkowy” – bo nie orzekano, nie udowadniano winy, nie kara, czysty zabieg polit.

 miało to 2 stopniową procedurę:

o co roku w trakcie przewodniczenia Radzie 500 (podczas 6 zmiany radnych), pytano lud na

posiedzeniu Zgr. przez podniesienie rąk czy chce ostracyzmu, jak głosowano za, to był
ostracyzm ok. 2 months potem na Agorze

o obywatele udawali się wg fyl za ogrodzenie, gdzie każdy rzucał skorupkę, na której wydrapał

który przywódca polit. jego zdaniem zasługuje na wygnanie

 potem liczono, jak skorupek było co n. mniej 6 tys. (wymóg!), segregowano je wg imion, a ta co było

n. więcej razy imię na skorupkach w ciągu 10 dni musiała opuścić kraj na 10 lat, ale nie traciła praw
obyw. ani majątku

 ostracyzmowano ze wzgl. na nieufność wobec Alkmeonidów i Pizystratydów i zarzuty o powiązania z

Persami, też ew. różnice zdań między przywódcami polit., czy też zwykła satysf. ludu, że przeciw
aryst. może działać

 lista ostracyzmowanych:

o I raz użyto w 487r. jak usunięto Hipparchosa, krewnego dawnego tyrana; H. spokrewniony z

Pizystratydami, po wygnaniu polazł do Persji

o w 486r. usunięto Alkmeonidę Megaklesa
o w 485r. przyp. Kalias ostracyzmowany, ale nie potwierdzenia w źr. lit., tylko ostrakony
o w 484r. ostracyzmowano Ksantipposa, z powodu przynależności żony do Alkmeonidów
o w 483/2r. Arystydesa zwanego „Sprawiedliwym”, przyp. z powodu sporu z Temistoklesem o

wykorzystanie złóż z Laurion

o potem była wojna z Persami i zaprzestano ostracyzmu, a po wybuchu wojny odwołano

skazanych

 w V w. użyto ostracyzmu ok. 15 razy, co wynika z niebezpieczeństwa jakie w latach 80 zagrażały

Ateńczykom – 1) dążenie tyranów do odzyskania Aten; 2) perskie aspiracje do opanowania Grecji (a
np. Hippiasz z rodziną i stronnikami schronił się w Sigejon i miał względy na dworze perskim)

 po raz ostatni między 417 a 415 r. jak jego ofiarą padł „demagog” Hyperbolos; oficjalnie procedury

nie zniesiono, ale w IV w. stała się martwą literą

 znaleziono pełno ostrakonów w dzielnicy garncarzy, Keramejkosie; są też znalezione skorupy nie

użyte do głosowania, ale takie, co chcieli je podrzucić czy dać niepiśmiennym, bo korupcja była

Charakterystyka dzieła Klejstenesa:

 wygląda na to, że pomyślane to było, że dla dobra all polis, etc., szybko zaakceptowano ten system, a aryst.

raczej nie oponowała

 zrobił z Attyki nowoczesne, sprawne państwo, gdzie n. wyższą wł. miał lud

 Zgr. było suwerenne, miało szerszy zakres działalności i w sumie nadal aryst. miała miejsce przodujące i

urzędy, ale musiała respektować zdanie ogółu obywateli

 Rada 500 pozwalała na działalność tym, co nie byli z aryst., a mieli ambicje; nie można było być więcej niż 2

razy, by all obywatele mieli szanse kombinować – była aktywizacja polit. ludzi

 czyli Klejek „oddał rządy w ręce ogółu”, wprow. w Atenach demokrację, choć terminu wtedy tego nie było, za

to była isonomia – równy podział władzy wśród all;

 w sumie zerwali z przeszłością, ale w sumie widać dziedzictwo kultury polit. aryst. i przejęcie pewnych

ideałów:

 czynny udział w życiu polit.
 wolność słowa (parresia)
 isegoria – dopuszczenie all do głosu
 izonomia – równy podział wł. między all
 respektowanie reguł

 doszło wskutek reform do zmiany stylu życia:

 zanika manifestowanie własnego bogactwa i zamiłowanie wykwintu
 społ. narzuca stopniowo skromny i dość jednolity model życia i zachowań

 i jeszcze do rozwoju się przyczyniły w all dziedzinach

Temistokles:

 był archontem w 493/2r.
 w 490r. jak Miltiades wygrał pod Maratonem, to rok potem przegrał proces polit. i zmarł w więzieniu
 w next 10-leciu I planową rolę miał w Atenach Temistokles, może on się kryje za ostracyzmami lat 80,

usuwając rywali

 Temistokles mógł też stać za reformą 487/486 – archontów przestano wybierać, a zaczęto losować z

uprzednio przyjętej listy kandydatów

o wskutek tego wybitni politycy już nie byli archontami, a że archonci w Radzie Areopagu byli,

to traciła ona na znaczeniu

o odebrano też archontowi polemarchowi wł. nad armią i dano ją kolegium strategów

wybranych przez lud

 jako archont Temistokles nakłonił w 493 r. Ateny do budowy ufortyfikowanego portu w Pireusie
 a w 483 r. jak odkryto złoża srebra w Laurion w Maronei na pd Attyki, przekonał rodaków, by

(rzekomo na potrzeby wojny z Eginą, ale reality z Persją) zamiast dzielić zyski równo między
obywateli, wykorzystali ten dar od losu i sfinansowali budowę 100 okrętów wojennych (100 obyw. to
nadzorowało, każdy miał sfinansować jeden statek) i w 481r. Zgr. dało uchwałę i pozwolili na powrót
z wygnania all ostracyzmowanych; i nawet w razie klęski flota pozwalała na emigrację na zach.

 no, a że potrzebowali teraz wioślarzy, to kombinowali nad ew. masową imigracją

 jak w 480 r. Kserkses najechał Grecję, T. namówił rodaków, by ewakuować ludność z Attyki i stawić

mu czoło na morzu

 w nagrodę za dalekowzroczną politykę, T. dowodził ateńską eskadrą w bitwie pod Salaminą; ale

wkrótce podzielił los Miltiadesa, a jego miejsce zajęli nowi przywódcy – Kimon, syn Miltiadesa i
Arystydes

 ok. 471 r. T. ostracyzmowano, kilka lat później wydano zaoczny wyrok śmierci za zdradę i stał się jak Hippiasz

honorowym pensjonariuszem potężnego króla Persji

Efialtes

 zwycięstwo nad Persją, ostracyzmowanie tyranów, stworzenie Zw. Morskiego i umocnienie floty ateńskiej

dało podwaliny pod postępy demokracji

 przekształcenie Aten z potęgi lądowej na p. morską dało zmiany wewn., bo wojska lądowe rekrutowały się z

klasy średniej, a we flocie przeważali ubodzy (thetes)

 do tego Ateny musiały administr. Zw., więc Zgr., Rada i sądy miały więcej ważnych spraw na głowie i

wzrastało ich znaczenie

 Efialtes przeniósł uprawnienia polit. Areopagu na demokr. organy władzy; bo w okresie arch. Areopag

sprawował nadzór nad prawami, urzędnikami, czynnymi polit. obywatelami i ogółem nad zachowaniem
ogółu Ateń., mógł wydawać wyroki (też w. śmierci) w procesach polit.

 chcieli usunąć sferę wpływów aryst. w demokr. państwie

 w 462 r. sprowadzili Areopag do roli sądu w sprawach o zabójstwo, gdy ofiara była obywatelem Aten
 ubodzy obyw. stanowili wówczas większość na Zgr., bo hoplici na czele z Kimonem byli wtedy na

Peloponezie i pomagali Sparcie tłumić bunt helotów

 ponieważ nadal archontów wybierano losowaniem, to zaczęli być przypadkową reprezentacją klasy

wyższej zamiast zgr. czołowych postaci polit. (a zeugitai dopuszczono do archontatu dopiero w
458/457r.)

 więc wobec tej sytuacji, uprawnienia Areopagu rozdzielono między Zgr., Radę i Sąd Ludowy
 jak Kimon wrócił chciał to unieważnić, ale odprawili go i w 461r. padł ofiarą ostracyzmu

 gdzieś w tym czasie zamordowano Efialtesa

Perykles:

 zastąpił Efialtesa; był synem Ksantipposa, spokrewniony przez matkę z Alkmeonidami
 Tukidydes, syn Melesiasa robił opozycję przeciw niemu i został ostracyzmowany w 443r.
 górował na Zgromadzeniu, rok po roku był strategiem; Tukidydes hist. pisał „wprawdzie z imienia panowała

demokracja, w reality jednak były to czasy pierwszego obywatela”

 władzę sprawował dzięki i z pomocą instytucji demokr.
 zaczęto płacić obywatelom za uprawianie działalności polit. (wskutek zmian Efialtesa więcej spraw, więc było

więcej posiedzeń i wielu nie mogłoby sobie pozwolić na nie, więc im płacono); dzienne diety n. pierw dla
członków Sądu Ludowego, potem dla buleutów i reszty

 w zw. z rosnącą liczbą obywateli, wskutek przyrostu naturalnego i metroksenoi (Ateńczycy, co ich ojcowie

byli obywatelami, a matki spoza Aten), co jak metojkowie dostawali obyw. jak się osidlali na stałe i poślubiali
laskę-obyw.:

 zaostrzono kryteria przynależności do wspólnoty obyw. (wynikała ze wzrostu i tego o dietach), w

451/450r. uchwalono prawa ograniczające na przyszłość obywatelstwo tylko tym, bo oboje rodziców
Ateńczyków

 wysyłał też tysiące uboższych obyw. jako kolonistów lub do miast zależnych, gdzie dostawali działki

ziemi i nazywani byli „klerouchoi” (posiadacze kleros) i zachowywali ateń. obyw.

 w czasie w. peloponeskiej jak spadała liczba obywateli, to przymykano oko na prawo Peryklesa,

czasem dawali też cudzoziemcom (Platejczykom w 427r., Samijczykom w 405r.)

 z restauracją demokracji w 403/2r. na wniosek Aristofonta i Nikomenesa przywrócono prawo

Peryklesa i trwało niezmiennie przez all IV w., nie nadawano już zbiorowo obyw. ale indywidualnie
wskutek zabiegów dyplom. dla cudzoziemców, co niespecjalnie chcieli mieszkać w Attyce

 Skutki:

 odtąd pogłębia się przepaść obywateli i nieobywateli, obywatele to gł. zamknięta grupa, izolująca się

świadomie; w sumie skutek wojny, zarazy i głodu (zw. z oblężeniem 405/4r.)

 ale mniej ludzi, więc więcej ziemi i z tym problemu nie było w Atenach

Następcy Peryklesa:

 wzrost potęgi Aten i obawa w innych krajach jaką to rodziło i doszło do w. peloponeskiej;

 Sparta – potęga lądowa, reprezentowana i wspierana przez oligarchię
 Ateny – potęga morska, wspiera demokr. i exportuje własny ustrój państwom sprzymierzonym

 Perykles 2 pierwsze lata kierował wojną, potem jego pozycja osłabła podczas zarazy, dostał nawet grzywnę w

procesie polit. w 429r., potem znów go powołano strategiem, ale niedługo potem zmarł od zarazy

 po jego śmierci all się zmieniło; do niego all przywódcy ateń. byli z aryst. i właścicieli ziemskich, potem to i

gorzej urodzeni byli, ale nie mniej zamożni (bogactwo oparte na niewolnikach wykorzysta. w
rzemieślnictwie) a ich pozycja zależała od tego czy przekonają lud do siebie

 znani nowi politycy; nazywani pogardliwie „demagogami” przez filozofów:

 Kleon – właściciel garbarni, co zginął pod Amfipolis w 422r., ostatni ostracyzmowany polityk ateń.
 Hyperbolos – wytwórca lamp
 Kleofont – producent lir, skazany i stracony w procesie polit. w 404r.
 oni rywalizowali ze sobą, osłabiali państwo przez to i pogarszali szanse na wygranie wojny przez

Ateny

 ale politycy starego typu, Nikiasz i Alkibiades, też rywalizowali i też na państwo źle to wpływało

 w 415r. Alkibiades nakłonił Ateny by wyprawić się przeciw Syrakuzom
 jak flota miała ruszać, oskarżono go o sparodiowanie i sprofanowanie w czasie nocnych orgii

misteriów eleuzyńskich; jego przyjaciół zaś o uszkodzenie stojących na ulicach posągów Hermesa

 jego proces odłożono aż wróci z wyprawy, ale jednak potem kazali mu wracać do Aten, więc uciekł

do Sparty; zaocznie skazano na śmierć

Przewroty oligarchiczne:

 pod nieobecność Alkibiadesa wyprawą sycylijską kierował Nikiasz, ale ogólnie ponieśli klęskę
 wskutek tego był wzrost pozycji oligarchów, co winę zwalali na przywódców polit.; na czele opozycji stali

Pejsander i Teramenes (wspierali ich dow. flotą na Samos Frynichos i trzymający się nieco z boku Antyfont)

 członkowie fakcji oligarch. skupiali się w klubach klasy wyższej hetaireiai, ich program: „powrót do ustroju

Solona”, metoda działania: terror

 oligarch. nawiązali kontakt z Alkibiadesem co był na wygnaniu i on obiecał, że doprowadzi do sojuszu z

Persją, jak Ateny zrezygnują z demokr. i unieważnią jego wyrok śmierci

 w 411r. było ustrojowe salto – na nadzwyczajnym posiedzeniu Zgr. przegłosowano zniesienie demokr. i

danie władzy w ręce wybranej przez oligarch. Rady 400 (czemu? bo Ateny się bały o wynik wojny,
zastraszono przywódców demokr., a wielu obywateli z niższych klas było we flocie na Samos)

 Rządy 400 trwały 4 miesiące, Alkibiades sojuszu jednak nie zawarł, a flota na Samos trwała przy demokr.,

nadziei na pokój ze Spartą nie było

 jesienią 411 r. umiarkowani oligarch. kierowani przez Teramenesa zrobili nowy experyment ustrojowy: pełne

prawa polit. mieli mieć ci, co stać ich było na ekwipunek hoplity, Zgr. tworzyło 5 tys. ( w reality 9 tys.) 400
skazano na atimia, Pejsander uciekł do Sparty, Antyfonta skazano i stracono

 rządy 5 tys. trwały kilka miesięcy, Ateny miały zwycięstwo morskie i z odrodzonym morale wiosną 410r.

przywrócili demokr., początkując rewizję praw Drakona i Solona (zak. dopiero w 399r.)

 ale nowe kłopoty wojenne były; Alkibiades wygrał kilka bitew morskich, ale po porażce w 407r. polazł na

wygnanie

 w 406r. u wybrzeży Wysp Arginuz wygrały Ateny, ale konsekwencje tego paradoksalnie druzgocące dla polit.

morale, bo po bitwie nie wyłowiono rozbitków, wielu utonęło i odpowiedz. za ich śmierć obarczano
strategów; 8 oskarżono o zdradę (niezgodnie z prawem), osądzono all na Zgr. i skazano, dwaj nieobecni
uniknęli, a 6 zgładzono

 w 405r. ponieśli klęskę ostat. pod Aigospotamoi, tj. przetrwali 4 miesięczne oblężenie a w 404r.

skapitulowali

 Ateny rozwiązały Zw. Morski, zburzyły Dł. Mury, amnestia dla all wygnańców dali (czyli wrócili żyjący 400

oligarchoie), no i demokr. zbankrutowała

 skupienie w hetaireiai oligarch. znów na czele; przewodził im Teramenes i Kritiasz, wuj matki Platona; mogli

liczyć na pomoc Sparty

 ze wzgl. na obecność floty Lizandra, skłonili lud do uchwalenia sekretu, by oddać władzę Komisji 30 i

przez rewizję praw wrócić do „ustroju przodków”

 tych 30 zyskało na krótko popularność, bo surowe środki stosow. przeciw sykofantom

 tych 30 wkrótce zamieniło się w juntę i było 30 tyranami; jak Teramenes gadał, że są bezwzględni ci oligarch.

na czele z Kritiaszem to go stracono; spartański garnizon zajął Akropol, a ponad 1,5tys. zamordowano

 all prawem było 11 rządzących więzieniem, kolegium 10 władających w mieście i oddział 300 pałkarzy
 liczbę pełnopr. obyw. zmniejsz. do 3 tys., all resztę pozbawiono praw obyw. i rozbrojono;
 wielu zwolenników demokr. uciekło pod przewodnictwem Trazybulosa i w 403r. wkroczyli do Pireusu;

rozstrzygająca bitwa pod Munichią w pobliżu Dł. Murów, rozgromili oligarchów, na polu bitwy zginął Kritiasz

 oligarch. robią sztuczkę: zastępują 30 nową Komisją 10, co mają pośredni. w konflikcie oligarch.-demokr.
 ale ci w sumie poszli w ślady 30, odwołali się do Sparty, Lizander gotów był uderzyć na Ateny, ale król

Pauzaniusz przejął pałeczkę i przybył z wojskiem do Attyki i doprow. do zakończenia stasis i narzucił im
kompromis: Ateny mogą mieć znów demo kr., jak pozwolą oligarch. stworzyć swą polis w Eleuzis w pn-zach
Attyce

 no i w 403r. jesienią demokr. mieli trumf. powrót do Aten i ogłosili amnestię, po latach odzyskali Eleuzis,

zgładzono żyjących przywódców olig. a Sparta nie zareagowała

 ogłoszono znowu amnestię, teraz już przestrzegali, demokr. przywrócono, i deifikowano: w IVw. składano

ofiary bogini Demokratia w miesiącu Boedromion, przyp. 12 dnia – w rocznice przywrócenia demokr.