1

Notatki Ewy Nalewajko

Studentki Wydziału Lekarsko-Dentystycznego

Uniwersytetu Medycznego w Łodzi

HIGIENA I EPIDEMIOLOGIA

Łódź 2004/2005

2

ĆWICZENIE 1

TEMAT :

Udział lekarza stomatologa w edukacji prozdrowotnej.

WHO – 1946 r. ZDROWIE – jest pełnią fizycznego, psychicznego i społecznego
dobrostanu człowieka a nie tylko brakiem choroby
lub kalectwa. Tak scharakteryzowane zdrowie jest
kontinium cech pozytywnych i negatywnych.

Europejskie biuro WHO – 1984 r.
„ Zdrowie to wartość dzięki, której jednostka lub grupa z jednej strony może
realizować swoje aspiracje i potrzebę satysfakcji z drugiej strony zmieniać
się lub radzić sobie ze środowiskiem”.

„ Zdrowie jest warunkiem umożliwiającym człowiekowi odpowiednią jakość
życia i czerpanie z niego satysfakcji”.
Zdrowie uznaje się za cel, wartość a nie za stan. Wartość tę można zdobywać
i doskonalić. Człowiek ma prawo do zdrowia i jego promowania.

Zdrowie pozytywne – związane z pełnia cieszenia się zdrowiem i realizacją życia.
Zdrowie negatywne – związane z chorobowością, urazami, wypadkami „
Mandala zdrowia” Sfera nauk społecznych

Sfera nauk przyrodniczych

3

Determinanty zdrowia wg. WHO

1. Utrzymanie kondycji psychicznej stosowanej do wieku i płci.
2. Możliwość pełnego korzystania z praw i swobód obywatelskich.
3. Uzyskanie odpowiedniego wykształcenia, zatrudnienia, odpowiednich warunków pracy.
4. Posiadanie dobrych warunków mieszkaniowych.
5. Możliwość odpowiedniego zaopatrzenia w żywność i realizacja odpowiedniego sposobu

wyżywienia.

6. Posiadanie poczucia bezpieczeństwa.
7. Posiadanie możliwości oszczędzania.
8. Możliwość komunikacji i łączności z innymi ludźmi, miłości, przyjaźni.
9. Możliwości regeneracji sił, wypoczynku i rozrywki.
10. Dostępność do odpowiedniej odzieży.

Determinanty zdrowia
( poziom środowiska )
- czynniki polityczne ( wojna, totalitaryzm )
- ekonomiczne
- warunki mieszkaniowe
- dostęp do oświaty
- dostęp do żywności i wody
- odtwarzalność zasobów
- równowaga systemu ekologicznego
- równość społeczna

PROMOCJA ZDROWIA ( WHO – 1993 r. )

To działanie społeczne i polityczne na poziomie indywidualnym i zbiorowym, których
celem jest podniesienie świadomości zdrowotnej społeczeństwa, krzewienie zdrowego
stylu życia i tworzenie warunków sprzyjających zdrowiu.

Wyróżnia się 4 poziomy promocji zdrowia :

1.

poziom środowiskowy

– środowisko pracy i życia ( „Zdrowe miasto”, „Zdrowy dom” )

2.

poziom społeczny

– oddziaływanie na struktury społeczne promowane prozdrowotnych

zachowań społecznych ( np. działania antynałogowe )
3.

poziom organizacyjny

– instytucja jako ośrodek promujący zdrowy styl życia

( zdrowy szkoła, zdrowy szpital )
4.

poziom indywidualny

ZASADY I STRATEGIA PROMOCJI ZDROWIA

Promocja zdrowia

* skupia się na wszystkich grupach populacyjnych a nie tylko ludności
zagrożonej określoną chorobą.
* oddziałuje na uwarunkowania i podstawowe czynniki zwiększające potencjał
zdrowotny.

4

* łączy różne, ale uzupełniające się metody skierowane przeciwko zagrożeniu
zdrowia w tym: komunikowanie się, edukację, legislację, zmiany organizacyjne itp.
* jest społecznym i politycznym przedsięwzięciem a nie tylko sprawą służb
medycznych
* wspomaga mechanizmy aktywnego uczestnictwa jednostki i społeczności
w podejmowaniu działań na rzecz doskonalenia zdrowia

CELE PROMOCJI ZDROWIA

1. Zmniejszenie zachorowalności i przedwczesnej umieralności ( kobiety 80 r. ż.,

mężczyźni 69 r.ż.; choroby ukł. krążenia, nowotwory, wypadki i urazy, zatrucia )

2. Redukcja czynników ryzyka
3. Zmniejszenie absencji chorobowej
4. Obniżenie kosztów opieki zdrowotnej
5. Wzrost wiedzy społeczeństwa o czynnikach wpływających na zdrowie
6. Lepsze standardy organizacyjne

MODELE EDUKACJI ZDROWOTNEJ W PROMOCJI ZDROWIA

1. Model edukacji przyjmujący za swój główny cel zapobieganie określonym

jednostkom chorobowym. Działania skierowane na grupy czynników ryzyka
związanych z poszczególnymi jednostkami chorobowymi.

2. Model zorientowany na zdrowie rozumiane w ujęciu holistycznym –

biopsychospołecznym.
Główny akcent położony nie na chorobę i czynniki ryzyka, ale na ludzi i miejsca, które
Powinny stać się przedmiotem oddziaływania edukacyjnego.

ĆWICZENIE 2

TEMAT : Stan zdrowotny uzębienia polskiego społeczeństwa – skuteczność systemu.

dmft – wskaźnik ustanowiony dla próchnicy, usuniętych zębów, wypełnionych
( stands for „ decayed, missing and filled teeth” )

PODSTAWOWE WSKAŹNIKI ILOSCIOWE STOSOWANE DO POMIARU STANU
ZDROWOTNEGO JAMY USTNEJ :

PUWZ, puwz - liczba zębów stałych/ mlecznych dotkniętych próchnicą, wypełnionych
i usuniętych z powodu próchnicy
PUWP, pup - liczba powierzchni zębów dotkniętych próchnicą i jej skutkami

W/P+W - wskaźnik intensywności leczenia / stosunek zębów wyleczonych do
wymagających leczenia

5

P/Pw - wskaźnik próchnicy wtórnej
PI - wskaźnik przyzębia
CI - wskaźnik kamienia nazębnego
CPITN - zagregowany wskaźnik potrzeb leczniczych przyzębia
DAI - wskaźnik estetyczny
W/P+U - wskaźnik efektywności leczenia (do oceny pracy indywidualnego stomatologa)


DYNAMIKĘ PRÓCHNICY OCENIA

P – to średnia liczba zębów objętych próchnicą czynną lub wtórną
U – to średnia liczba zębów usuniętych
W- to średnia liczba zębów wypełnionych

PUW = P + U + W

Przedziały wiekowe, w których wykonuje się badania epidemiologiczne:
* 6 lat
* 12 lat – najważniejszy, symptomatyczny dla całej populacji (praktycznie stałe
uzębienie)
* 18 lat
* 35 – 44 lata
* 65 – 74 lata

Intensywność próchnicy zębów mierzona średnią liczbą zębów dotkniętych próchnicą
i/lub jej skutkami puw + PUW wśród 5 – 7 letnich dzieci

Irlandia 0,9
Włochy 1,4
Francja 1,7
Polska 5,4
Łotwa 5,8
Czechy
Słowacja
Rumunia

12 letnie dzieci

Holandia 0,9
Irlandia 1,4
Polska 4,4
Łotwa 7,7

6

Wskaźnik PUW jest najniższy w krajach rozwiniętych < wysoko rozwiniętych.
* kraje rozwinięte
* kraje rozwijające się (np. Afryka)
* kraje wzbudzone – Polska

W Japonii spożycie cukru od 0,5 kg na osobę na rok – wzrosło do 20 kg – PUW wzrosło,
ale nie tak drastycznie.

SKUTECZNOŚĆ ( definicja ) = stopień osiągalności celu ( zdrowotnego )

CELE ZDROWOTNE ( WHO – 2000 rok )

1. 50% 6 – letnich dzieci wolnych od próchnicy
2. Wartość wskaźnika PUW nie większa niż 3 w grupie 12 – letnich uczniów
3. 85% 18 – latków winno posiadać własne pełne uzębienie
4. Redukcja o 50% bezzębia w grupie 35 – 44 lata ( podstawa 1982 r. )
5. Redukcja o 25% bezzębia w grupie 65 – 74 lata ( kontakt zwarciowy 20 zębów )

Wdrożenie ogólnokrajowego epidemiologicznego monitoringu stanu zdrowotnego
i jego uwarunkowań.
Skuteczność opieki stomatologicznej w Polsce – 6 letnie dzieci 24,1%
kraje skandynawskie – 6 letnie dzieci 140%

w Polsce – 12 letnie dzieci 47%
kraje skandynawskie – 12 letnie dzieci 180%

w Polsce – 18 latki 72%
kraje skandynawskie – 18 latki 140%

w Polsce – 65 – 74 latki zachowane funkcje żucia
70,1%
Kraje skandynawskie – 65 – 74 latki zachowane funkcje żucia
96%

Monitoring 100% w Polsce
100% w krajach skandynawskich

Wskaźnik leczenia próchnicy ( W/P+W )
* duże miasto - 0,37
* małe miasto - 0,27
* wieś - 0,12

W krajach rozwiniętych wartość wskaźnika leczenia w przybliżeniu wynosi ok. 0,80.
Zawód i wykształcenie matki i ojca spektakularnie wpływa na stan uzębienia dziecka.

7

Stan zdrowia jamy ustnej zależy od :
* stylu życia – 35% (wzorce zachowań)
* uwarunkowania środowiskowe – 35% (społeczne, polityczne, ekonomiczne, naturalne)
* uwarunkowania osobnicze – 15%
* system opieki zdrowotnej – 15%

Pasty dla dzieci :
250 ppm ( pars per milion ) F – dla dzieci od 3 do 6 roku życia
500 – 1000 ppm F – dzieci powyżej 6 roku życia
W wodzie znajduje się od 0,5 – 1 ppm F
Fluorkowanie egzogenne – tabletki, płukanki, pasty
Fluorkowanie endogenne – woda fluorkowana, pieczywo, soki, sól, mleko itp.

ĆWICZENIE 3

TEMAT : Higiena wieku rozwojowego.

Co to jest czynna opieka lekarska ? – systematyczna, planowa, celowa,

aktywna opieka

Obejmuje następujące grupy osób :
* osoby w wieku podeszłym
* dzieci i młodzież
* opieka nad kobietami ciężarnymi i kobietami karmiącymi
* osoby narażone na niekorzystne czynniki pracy

CHARAKTERYSTYKA POPULACJI POLSKIEJ W WIEKU SZKOLNYM

Liczba dzieci i młodzieży w wieku 7 – 19 lat
ponad 8 ml
( 21% ogółu populacji )


mieszka

60% w mieście 40% na wsi

* na 100 chłopców przypada 96 dziewcząt
* 62% uczniów ma rodziców z wykształceniem podstawowym lub niepełnym zawodowym
* szacuje się, że co 10 uczeń pochodzi z rodziny dotkniętej bezrobociem
* z badań socjologicznych wynika, że około 30% rodzin nie dba o swoje dzieci

8

Medyczne działania prewencyjne w wieku rozwojowym
1. Profilaktyka I – fazy ( pierwotna )
Zapobieganie wystąpieniu częstych zaburzeń lub chorób poprzez działalność
swoistą i nieswoistą np.: szczepienia ochronne, mineralo – i witaminoterapia
2. Profilaktyka II – fazy ( wtórna )
Masowe badania profilaktyczne – testy przesiewowe i powszechne badania
lekarskie ( bilansowe, kontrolne, okresowe )

3. Profilaktyka III – fazy ( trzeciorzędowa, rehabilitacyjna )
zmniejszenie stopnia niepełnej sprawności


HIGIENA JAMY USTNEJ
I UZĘBIENIA

Przemywanie jamy ustnej
wodą lub rumiankiem po Karmienie piersią na
każdym spożyciu pokarmu żądanie lub żywienie 0 – 6 miesiąca życia
(za pomocą gazy nawiniętej sztuczne
na palec)

Unikanie karmienia
w czasie snu i prze-
pijanie słodkimi płynami, 6 miesiąc życia – 2 lata
karmienie łyżeczką,
gryzaczek, odstawienie
od piersi


Ograniczenie podjadania
słodyczy między posiłkami, 2 – 4 lata
unikanie pokarmów papkowych
wskazane pokarmy twarde
i gruboziarniste


Dieta wysokobiałkowa,
witaminy, mało słodyczy, powyżej 4 lat
bez podjadania między
posiłkami


Ograniczyć częste
spożywanie słodkich soków 6 – 14 lat

9

PROFILAKTYKA II –FAZY
Do 1 r. ż. wizyta u stomatologa + badanie ogólne (1 raz w miesiącu)
Ok. 6 m-ca - 1 badanie u stomatologa
Okresowe – raz na kwartał ( od 1 – 3 r. ż )
Po 3 roku życia – raz na rok ogólnolekarskie, stomatologiczne raz na pół roku
BADANIA PRZESIEWOWE podejmowane są w stosunku do :
* chorób, które stanowią problem społeczny
* historia naturalna choroby jest dobrze poznana
* istnieją skuteczne metody leczenia choroby
* w fazie przedklinicznej występują wczesne objawy choroby
* testy diagnostyczne są powtarzalne i trafne
* metody badań przesiewowych są pozbawione ryzyka powikłań i będą akceptowane
przez badanych
* koszty wykrywania i leczenia są ekonomicznie uzasadnione

TESTY POWINNY BYĆ :
* proste
* masowe
* możliwe do zastosowania w badaniach

TESTY PRZESIEWOWE U DZIECI I MŁODZIEśY :
* wrodzonej dysplazji stawów biodrowych,
* wnętrostwa – u chłopców,
* zaburzenia rozwoju psychoruchowego,
* zaburzeń słuchu, badanie reakcji słuchowych, orientacyjne badanie słuchu
* zaburzeń wzroku, niedrożności dróg łzowych, orientacyjne badanie narządu wzroku
(wielkość gałek ocznych, występowanie białego odblasku w obrębie źrenicy, ocena
ustawienia i ruchów gałek ocznych)
* zaburzeń rozwoju fizycznego ( wzrost, waga, obwód klatki piersiowej, ramienia ),
* zaburzeń układu ruchu, bocznego skrzywienia kręgosłupa, nadmiernej kifozy
piersiowej, stóp płasko koślawych, koślawości kolan,
* podwyższonego ciśnienia tętniczego krwi,
* test tuberkulinowy ( 12, 18 lat )
* badanie radiologiczne klatki piersiowej ( w wieku 18 lat )

Wiek w jakim wykonuje się testy to : 0, 2, 4, 8, 10, 13, 16, 18 lat.
Zakres profilaktycznych świadczeń zdrowotnych udzielanych dzieciom do ukończenia
6 roku życia :
- badanie podmiotowe matki - wywiad, analiza przebiegu ciąży i porodu
- badanie przedmiotowe dziecka - z uwzględnieniem oceny stanu ogólnego
bezpośrednio po urodzeniu ( skala Apgar )

13 latka ocena stanu uzębienia za pomocą wskaźnika intensywności próchnicy
PUW dla zębów stałych,

10

oddzielne podanie poszczególnych składowych wskaźnika PUW,
wykrywanie nieprawidłowości wad zgryzu,
Kontrolne - jak dziecko choruje dłużej niż miesiąc

ROZWÓJ SOMATYCZNY

Pod pojęciem rozwoju somatycznego rozumiemy proces zmian morfologicznych,
chemicznych i czynnościowych, zarządzających stopniowo w organizmach w ciągu
życia jednostki ( ontogeneza ) lub kolejnych pokoleniach ( filogeneza ) pod wpływem
czynników dziedzicznych, stymulacji hormonalnej oraz środowiska zewnętrznego.

ETAPY ONTOGENEZY

* etap rozwoju progresywnego, są dla niego typowe zjawiska wzrostu, różnicowania

i dojrzewania organizmu,

* etap stabilizacji dojrzałego organizmu w zakresie budowy morfologicznej,
chemicznej oraz funkcji
* etap regresji, postępujące zmiany i procesy degradacyjne związane
ze starzeniem się organizmu

.

CZTERY GRUPY CZYNNIKÓW ROZWOJU CZŁOWIEKA

* heterogenność

* różnice płciowe

* typ i poziom

genetyczna

metabolizmu

( endogenna ) * tempo wzrastania

* kontrola wielkości

* „rezonans genetyczny”

paragenetyczne * wiek rodziców

( matczyne ) * kolejność ciąży

Główne źródła * itp.

zmienności cech
jakościowych
człowieka

* rodzaj aktywności

tryb życia zawodowej, obciążenia

fizyczne i psychiczne


* naturalne
środowiskowe * społeczno-ekonomiczne
( egzogenne ) * kulturowo-techniczne

11

Trend sekularny, zjawisko zmienności właściwości morfologicznych, fizjologicznych,
motorycznych między kolejnymi pokoleniami ma charakter adaptabilny a nie ewolucyjny.
Charakteryzuje go :
* akceleracja - przyspieszenie rozwoju fizycznego i dojrzewanie
* zmiana kolejności stadiów procesów rozwojowych
* retardacja - zwolnienie procesów inwolucyjnych ( siły mięśniowej, sprawności
fizycznej )

1. Wyrzynanie zębów stałych u dzieci łódzkich rozpoczyna się w 5 r.ż. i kończy w 13,5 r.ż.
2. U dziewcząt wyrzynanie zębów stałych następuje wcześniej niż u chłopców
3. W żuchwie zęby wyrzynają się wcześniej niż w szczęce
4. Molarny typ ząbkowania w żuchwie występuje u 57,8% dzieci, incisiwalny u 27,1%

dzieci, w szczęce molarny typ ząbkowania u 85% dzieci, incisiwalny u 9,6% dzieci

5. Zaznacza się wcześniejsze wyrzynanie kłów dolnych ( 9,5 r.ż. ) niż przedtrzonowców
( 10 r.ż.) u dziewcząt.

AKTYWNOŚĆ FIZYCZNA

Jest czynnikiem modelującym w sposób najbardziej korzystny stan morfologiczny

i funkcjonalny organizmu, a także kształtującym cechy psychiczne i społeczne.
1. Zagrożenia zdrowotne wynikające z braku aktywności fizycznej.
* choroba wieńcowa, mogąca prowadzić do zawału
* podwyższone ciśnienie krwi
* cukrzyca insulinozależna
* osteoporoza
* nadwaga i otyłość
* dna moczanowa
* choroba zwyrodnieniowa stawów kończyn i kręgosłupa
2. Korzyści zdrowotne optymalnej aktywności fizycznej :
* zmniejszenie ryzyka wystąpienia opisanych powyżej chorób
* usprawnienia czynności serca i naczyń krwionośnych – usprawnienie układu
oddechowego i krwiotwórczego
* skuteczna regulacja procesów metabolicznych (korygowanie błędów dietetycznych)
* korygowanie wad aparatu ruchu i statyki ciała
* eliminowanie nałogów
* wzmocnienie psychiczne i fizyczne, a ponadto lepsza sprawność intelektualna
* rozładowywanie napięć emocjonalnych
* zwiększenie odporności biologicznej organizmu
* atrakcyjniejszy wygląd
3. Zalecane zasady ćwiczeń fizycznych
* częstość – 3 razy w tygodniu
* czas trwania – łącznie 25 – 60 minut
rozgrzewka ( 5 – 10 min.)
obciążenie ( 15 – 40 min.)
ćwiczenia końcowe ( 5 – 10 min.)

12

* intensywność – powinna utrzymywać się na poziomie 70 – 85% max. możliwości,
wyznaczonych przez samokontrolę.
* systematyczność – konieczne bezwzględnie na pogodę i porę roku
* kształtowanie wytrzymałości – indywidualny dobór ćwiczeń odpowiadających
własnym możliwościom
* miejsce ćwiczeń – świeże powietrze
* forma ćwiczeń - bieg, jazda na rowerze

Nie zostanie narkomanem dziecko, które :
- czuje silne więzi z rodziną,
- umie myśleć samodzielnie, nie ulega wpływom otoczenia,
- zna swoją wartość,
- jest twórcze, rozwija się ( własne zainteresowania )
- należy do rodziny, która ma jasno sprecyzowane stanowisko dotyczące szkodliwości
zażywania narkotyków,
- potrafi odróżnić narkotyczne mity od faktów.

ĆWICZENIE 4

TEMAT :

Czynniki środowiskowe kształtujące stan zdrowia.

A. MAKROŚRODOWISKO

1. Czynniki materialne : warunki klimatyczne, naturalne i spowodowane działalnością
człowieka czynniki fizyczne oraz zanieczyszczenia chemiczne powietrza, wody,
gleby i żywności, czynniki biologiczne.
2. Środowisko społeczne : cechy ustroju społeczno – politycznego, wielkość dochodu
narodowego, system edukacyjny, system opieki zdrowotnej, dostępność pracy,
polityka społeczna państwa, wzorce kulturowe, stosunki międzyludzkie itp.

B. ŚRODOWISKO INDYWIDUALNE

1. Czynniki związane z pozycją społeczno – zawodową : wykształcenie, rodzaj
i warunki pracy, dochody, warunki mieszkaniowe i ogólno – bytowe.
2. Zachowania o znaczeniu zdrowotnym : sposób odżywiania się, palenie tytoniu,
nadużywanie alkoholu, narko- i lekomania, umiejętność wypoczywania i radzenia
sobie ze stresem, aktywność fizyczna, higiena osobista, zachowania seksualne,
przestrzeganie przepisów drogowych.
3. Czynniki wpływające na zachowania o znaczeniu zdrowotnym :
Wiek, płeć, aktualny stan zdrowia, wykształcenie, poziom kultury zdrowotnej,
Stabilizacja rodzinna, system wartości; indywidualne : osobowość, charakter.

Bioklimatologia zajmuje się oceną wpływu czynników atmosferycznych na organizmy żywe.
Biologicznie czynnymi składnikami środowiska atmosferycznego są :

13

* bodźce termiczne – temperatura, wilgotność, ruch powietrza, cieplne oddziaływanie
promieniowania słonecznego
* bodźce chemiczne – skład atmosfery, zanieczyszczenia
* bodźce solarne – UV i widzialne
* bodźce liotropowe – szybkie zmiany warunków synoptycznych

Reakcje meteorotropowe wywołane zmianami pogody
1. FIZJOLOGICZNA REAKCJA POGODOWA – związana jest z adaptacją do zmian
pogody, nie jest świadoma, obejmuje zespół mechanizmów mających na celu
utrzymanie czynnościowej równowagi wewnętrznej organizmu.
2. NADMIERNE REAKCJE POGODOWE - (świadome odczuwanie zmian pogody)-
Występują po przekroczeniu określonego poziomu zmian, powodują głównie
zaburzenia czynnościowe układu autonomicznego oraz obniżenie sprawności
organizmu; mogą się pojawić u osób z nadwrażliwością, przeciążonych pracą,
rekonwalescentów, nieprzystosowanych do danych warunków klimatycznych itp.
Główne objawy to m.in. : złe samopoczucie, niechęć do pracy, zaburzenia
koncentracji uwagi, bóle głowy, zaburzenia czynnościowe akcji serca, zaburzenia
snu.
3. PATOLOGICZNA REAKCJA POGODOWA – (nadwrażliwość na zmiany pogody) -
polega na zaostrzeniu się (pogłębieniu) istniejących już schorzeń, znane są
zwłaszcza reakcje reumatyczne, ze strony serca (zawały), mózgu (krwotoki, udary),
przewodu pokarmowego (choroba wrzodowa)- nasilenie objawów

* wysoka temperatura ma bezpośredni wpływ na sprawność procesów adaptacyjnych,
zwłaszcza u osób starszych; w okresie upałów zwiększa się umieralność z powodu
chorób układu krążenia, w tym zawałów serca i udarów mózgu,
* przyrodnicza sezonowość klimatu ma swoje odzwierciedlenie w strukturze
zachorowań i umieralności; wiele schorzeń infekcyjnych (grypa), alergicznych
(pyłkowica) oraz autoimmunizacyjnych (choroba gośćcowa) odznacza się
sezonowym charakterem

Długotrwałe działanie POLA ELEKTOMAGNETYCZNEGO (silnie) powoduje :
* bóle i zawroty głowy, zaburzenia snu i pamięci,
* efekt termiczny i specyficzny efekt termiczny,
* zwolnienie rytmu serca i obniżenie ciśnienia tętniczego,
* zmętnienie rogówki i soczewki,
* zaburzenia erytropoezy, zwiększenie lub zmniejszenie liczby białych krwinek,
zmianę czasu krzepnięcia i krwawienia.

Słabe pola magnetyczne i elektromagnetyczne najprawdopodobniej mają wpływ na
wolne rodniki odgrywające kluczową rolę w wielu procesach chemicznych
zachodzących w żywych organizmach, np. powodują wzrost peroksydacji lipidów.

Brak jest przekonywujących dowodów na bezpośredni związek między działaniem

14

PEM bardzo niskiej częstotliwości i częstotliwości radiowej a nowotworami.

Wpływ telefonów komórkowych na stymulatory pracy serca :
- wystąpienie jakichkolwiek symptomów zauważono u 20% badanych
- u 1,4% były one klinicznie znaczące
- z tego 7,2% pacjentów odczuwało palpitacje serca
- wszystkie objawy miały miejsce gdzie znajdował się blisko rozrusznika


SKUTKI DZIAŁANIA PROMIENIOWANIA PODCZERWONEGO ( 90% słonecznego)
* odczyny zapalne i oparzenia rogówki
* zmętnienie soczewki
* zmiany zanikowe skóry (przebarwienia), odczyny rumieniowe i oparzenia skóry
* udary słoneczne jako następstwo przekrwienia mózgu i opon mózgowo – rdzeniowych

Emitowane przez słońce promieniowanie ultrafioletowe (UV)
Stymuluje wytwarzanie witaminy D – docierające do keratocytów
promieniowanie UVB przekształca cholesterol w prowitaminę D, która
w nerkach przetwarzana jest w wit.D
Promieniowanie UVB przenika w głąb naskórka pobudzając melanocyty
do wytwarzania w melanosomach melaniny; jej ziarnistości pochłaniane
są przez keratocyty i osłaniają DNA zawarty w jądrze komórkowym.
Promieniowanie UVA przenika do naczyń krwionośnych skóry właściwej,
gdzie rozkłada kwas foliowy.

SZKODLIWE SKUTKI UV :

1. ze strony narządu wzroku :
Ostre : zapalenie spojówek i rogówki (ślepota śniegowa)
Przewlekłe : skrzydliki(zwyrodnienie powodujące zachodzenie spojówki
na rogówkę), hiperkeratoza, zaćma
2. skórne :
Ostre : rumień, pęcherze, oparzenia
Przewlekłe : zmiany degeneracyjne w wyniku działania na keratocyty,
melanocyty i komórki zrębu ( piegi, znamiona ), rozszerzenie
drobnych naczyń.
3. wpływ immunosupresyjny : brak aktywacji komórek THI

Biologiczny wpływ promieniowania UV może być wzmożony w obecności pewnych czynników
środowiskowych ( leki, dezodoranty, barwniki ).

Źródła naturalne - 77% źródła sztuczne – 26,1%

Promieniowanie jonizujące powoduje skutki :
* stochastyczne – skutek naświetlania nie zależy wprost od pochłoniętej dawki, jej

15

wielkość jedynie zwiększa prawdopodobieństwo zachorowania,
* niestochastyczne – (deterministyczne) – zależą od wielkości pochłoniętej dawki
i dotyczą osoby, która została napromieniowana

ODLEGŁE SKUTKI SOMATYCZNE : (dotyczące małych dawek)
- wzrost częstości występowania nowotworów skóry, kości, układu krwiotwórczego
- działanie zaćmotwórcze,
- upośledzenie rozrodczości,
- indukowanie schorzeń hematologicznych – niedokrwistość, skazy krwotoczne
- nasilenie procesów zwyradniających, przyspieszenie procesów starzenia

WPŁYW NA ONTOGENEZĘ :
* przed implantacją ( 0 – 8 dni ) – śmierć zapłodnionego jaja
* organogeneza ( 2. – 6. tydzień ) – wady rozwojowe, śmierć
* po 8. tygodniu – zahamowanie lub opóźnienie rozwoju.

LISTA PRIORYTETOWYCH TRUCIZN ŚRODOWISKOWYCH W POLSCE

1. Pył zawieszony

2. Tlenek węgla

3. Dwutlenek siarki
4. Tlenki azotu
5. Nawozy azotowe
6. Ołów
7. Kadm
8. Fluor
9. Wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne
10. Benzen

Przy sekcji i kwantyfikacji trucizn środowiskowych wzięto pod uwagę przede wszystkim
następujące parametry :

* toksyczność

* stężenia w mediach
* zasięg oddziaływania
* wielkość narażonej populacji
* trwałość substancji w środowisku
Tendencja malejąca zanieczyszczenia powietrza środowiska !!!
Dioksyny, dichlorowane fenyle, azbest najbardziej szkodliwe !!!

SMOG – szybko zwiększająca się ilość substancji zanieczyszczających środowisko

SMOG FOTOCHEMICZNY SMOG KWAŚNY
Los Angeles Londyn

miesiące letnie miesiące zimowe

16

silne pełne zachmurzenie
< 300 m > 300 m
> 20 ‘C < 5 ‘C
niska wysoka, przesycenie
NO, CO, węglowodory SO2, dym , H2SO3,
03, nadtlenki, aldehydy siarczany
utleniający redukujący
podrażnienie oczu wzrost częstości chorób dróg oddech.
płowienie tkanin korozja metali
uszkodzenie liści roślin uszkodzenie liści roślin


ZANIECZYSZCZENIA OBECNE W POWIETRZU POMIESZCZEŃ ZAMKNIĘTYCH

1. Spalanie paliw - tlenek węgla
tlenki azotu
dwutlenek węgla
dym tytoniowy

2. Materiały budowlane i meble - formaldehyd (wykładziny)
lotne substancje organiczne – benzen, toluen,
ksylen, styren
barwniki i pigmenty – żywice, oleje, rozpuszczalniki
3. Tworzywa sztuczne, środki przeciwpalne

4. Zapachy i feromony - benzaldehyd, octan benzylu, kamfora, octan cytrynowy,
etanol itp.

5. Czynniki biologiczne - bakterie i wirusy, zarodniki pleśni, roztocze, owady i ich
odchody, pyłki roślin, sierść, starty naskórek, resztki
pasożytów zwierząt domowych

ZESPÓŁ ZŁEGO BUDOWNICTWA

jest stanem pojawiającym się w następstwie

ekspozycji na środowisko niektórych pomieszczeń, ustępuje po ich opuszczeniu.
Brak wyraźnych zależności między ciężkością objawów, wysokością stężeń
zanieczyszczeń (która jest niska) i immunologiczną reaktywnością chorych.
Przyczyny – niewłaściwe parametry mikroklimatyczne , chemiczne

Objawy : podrażnienie oczu, nosa, krtani, gardła, chrypka, uczucie suchości skóry
i błon śluzowych, zaczerwienienie skóry, parestezje, objawy zmęczenia,
nudności, bóle i zawroty głowy, zwiększona częstość nieżytów dróg
oddechowych i napadów kaszlu, objawy psychonerwowe – obniżenie
koncentracji uwagi, pamięci, obniżenie zdolności do pracy umysłowej.

17

ZANIECZYSZCZENIA WÓD są skutkiem :
* procesów naturalnych – eutrofizacja zbiorników wodnych, erozja skał, rozkładanie
resztek organicznych,
* ścieków odprowadzających ze źródeł komunalnych ( miejskie i wiejskie systemy
kanalizacyjne, zakłady przemysłowe ),
* spływów obszarowych z terenów zurbanizowanych nie posiadających systemów
kanalizacyjnych, z obszarów rolnych, leśnych
* zanieczyszczenia z zakładów przemysłowych i komunikacyjnych


Dezynfekcja wody – procesy, w wyniku których następuje niszczenie czynników
chorobotwórczych obecnych w wodzie. Przeprowadza się,
gdy nie ma całkowitej gwarancji, że woda jest czysta.

W celu dezynfekcji wykorzystuje się procesy :
- gotowanie gotowanie przez 1 min.
- naświetlanie promieniami ultrafioletowymi ( w sytuacjach ekstremalnych )
działanie krótkotrwałe
- stosowanie metod chemicznych chloru i jego pochodnych, ozonu

Związki powstające w czasie dezynfekcji :
* Trihalogenometany (THM), chloroform, dichlorobromometan, dibromochlorometan,
Bromoform

ZANIECZYSZCZENIA BIOLOGICZNE GLEBY

Gleba odgrywa epidemiologicznie ważną rolę w przenoszeniu zakażeń i inwazji
Pasożytniczych, istotne znaczenie w tym procesie odgrywa okres przeżywalności
Patogenu w glebie :
- okres przeżywalności krótki – dnie i tygodnie – wirusy, bakterie, niezarodnikujace
- dłużej - miesiące – prątki gruźlicy
- długo - lata – jaja robaków
- najdłużej - dziesiątki lat – bakterie przetrwalnikujące

Patogeny obecne w glebie, będące najczęstszą przyczyną zagrożeń :
* laseczki jodu kiełbasianego
* laseczki wąglika
* drobnoustroje wywołujące zakażenia przyranne – laseczki tężca i zgorzeli gazowej
* cysty pełzaka czerwonki
* zarodniki grzybów mogące doprowadzić do grzybic układowych
* jaja i larwy robaków : glisty ludzkiej, włosogłówki
* nicienie – węgorek jelitowy, tęgoryjec dwunastnicy

18

ZANIECZYSZCENIA CHEMICZNE GLEB POTENCJALNIE
ZAGRAśAJĄCE ZDROWIU:

1. Pierwiastki śladowe, w tym metale ciężkie : ołów, kadm, cynk, miedź, rtęć, nikiel,

chlor, fluor itd. Występują głównie w strefie oddziaływań zakładów wydobycia oraz
przetwórstwa węgla i rud metali, wzdłuż obciążonych dużym ruchem szlaków
komunikacyjnych.
2. Pierwiastki anionowe : siarka, azot, trafiające do gleb w związku z obecnością ich
związków w powietrzu atmosferycznym.
3. Związki azotowe będące efektem nadmiernego nawożenia
4. Środki ochrony roślin
5. Substancje ropopochodne
6. Pierwiastki promieniotwórcze
Jod – 131, Cez – 137, Cez – 134, Stront – 90

Skutki zdrowotne ekspozycji na szkodliwe czynniki środowiskowe :

•

nowotwory

•

alergie

•

zmiany zwyrodnieniowe tkanek lub narządów

•

skutki toksyczne rozumiane jako zaburzenia metabolizmu niektórych
substancji w organizmie, blokowanie receptorów komórkowych, blokowanie
lub zaburzenie przewodnictwa nerwowego, dysfunkcja różnych narządów,
zaburzenie równowagi hormonalnej

•

obniżenie odporności

•

zaburzenia rozrodczości

•

zmiany w sferze psychicznej człowieka ( obniżenie IQ, pogorszenie pamięci,

zaburzenia zachowań itp.)

ĆWICZENIE 5

TEMAT :

Racjonalne żywienie a stan zdrowia.

Aktywność
fizyczna

Termoregulacja

Swoiste
działanie
pokarmu

Podstawowa
przemiana
materii

19

Podstawowa przemiana materii u mężczyzn 1500 kKal
u kobiet 1400 – 1350 kKal
średnio 20 kKal
PPM – ilość energii potrzebna do utrzymania funkcji podstawowych organizmu.

Na przemianę materii mają wpływ :
* wiek,
* płeć,
* masa ciała,
* temperatura otoczenia,
* temperatura ciała,
Najwyższa przemiana materii jest u dzieci – niemowląt
Spadek podstawowej przemiany materii – o 3 - 5% na każde 10 lat

Mężczyźni Kobiety
Tkanki mięśniowej Tkanki tłuszczowej
o 10% PPM mniej


powierzchni ciała przemiany materii

Zmiana temperatury o 1’C daje 10 - 15% podwyższenie przemiany materii
Adrenalina, Nor-adrenalina, trójjodotyronina, tyrozyna (hormony tarczycy) wzrost
o 100% przemiany materii PPM (nadczynność)
niedoczynność tarczycy – spadek 30 – 40% PPM

Swoiste dynamiczne działanie materii energia potrzebna do trawienia pokarmów
15 – 30% przemiana białek
6 – 10% wartości energetyczne tłuszczy
5% wartości energetyczne węglowodanów
Ok. 10% zużywamy na trawienie pokarmów.

Termogeneza zimno – drżenie (oddanie energii)
ciepło – parowanie (oddanie energii)


Aktywność fizyczna praca lekka 1000 kKal x 1,5
praca umiarkowana 1000 kKal x 1,7
praca ciężka 1000 kKal x 2 ( do 3)

Energię spożywamy :
Białka – polimery aminokwasów, im bardziej skomplikowana budowa tym swoiste
działanie.
Tłuszcze

20

Węglowodany
Aminokwasy – egzogenne i endogenne
(8 aminokwasów)
Aminokwasy egzogenne – białka pochodzenia zwierzęcego – pełnowartościowe pokrywają
większą część zapotrzebowania na aminokwasy. Ważne
w okresie wzrostu.
Wartość biologiczna białka
Białko wzorcowe to zawartość wszystkich aminokwasów ( białko jaja kurzego)
Porównuje się zawartość każdego aminokwasu w stosunku do białka wzorcowego

50% - niepełnowartościowe (mała przydatność)
50% - zdatne (przydatny pod względem przydatności białka)
80% i więcej – pełnowartościowe

4kKal – wartość po spaleniu 1 g białka

E – 100%
B – 10 – 15% dziennego zapatrz.( w diecie tyle powinny stanowić białka)

Białko zwierzęce : białko roślinne
1 : 1
15 – 20% ( 1 – 1,5 g / kg masy ciała ) do 30 roku życia
2 : 1
3 : 1

Funkcje : - budulcowe,
- transportujące,
- obronne,
- enzymatyczne,
- hormonalne,
- ciś. onkotyczne,
- równowaga białkowo – zasadowa,
- energetyczna ( przy braku węglowodanów )

TŁUSZCZE – estry kwasów tłuszczowych
Tłuszcze proste i złożone, długo- i krótkołańcuchowe, nasycone i wielonasycone,
Cis i trans

9 kCal/g – wartość energetyczna po spaleniu 1 g tłuszczu
Po spaleniu 1 g tłuszczu uzyskujemy 7,2 g (?)
Powinno być 20 – 30% całkowitej spożytej energii np. palmitynowy
SUFA – 10% 0% z hiperlipidemią
MUFA – 10% 12 – 18% z hiperlipidemią
PUFA - 10% 3 – 7% z hiperlipidemią

21

Krótkie kwasy tłuszczowe 3 – 6 atomów C
Średniołańcuchowe 8 – 11 atomów C
Długołańcuchowe 12 atomów C


MUFA (jednonienasycone ) – kw. olejowy (egzogenne) ; występuje w olejach roślinnych
(olej z oliwek, olej rzepakowy)


Do spożycia na zimno, do surówek
Obniża frakcję LDL, nie wpływa na HDL, trójglicerydy

PUFA (wielonienasycone) - to rodzina kwasów
* omega 6 i omega 3 kw. linolenowy (roślinny- olej sojowy)
Alfa- linolenowy (ekstrakt z Wiesiołka)
Kw. linolowy tłuszcze rybna (tran)
( olej słonecznikowy ) ejkoza EPA ,DHA
Powyżej 60%
Obniża frakcję LDL, nie działa na HDL, trójglicerydy
Nie wolno na nim smażyć, spożywany na zimno (można smażyć tylko raz !!)


Obniża frakcję LDL, podwyższa frakcję HDL
Działa przeciwzakrzepowo, przeciwzapalnie,
Przeciwmiażdżycowo

Konfiguracja cis – mleko kobiet zawiera więcej cis niż mleko krowie,
biologicznie czynny (wykorzystywany do budowy innych tł.)
Trans – materiał do spalenia ( mleko krowie )

Proces utwardzania (uwodnienie) – zamiana cis na trans, zapobiega jełczeniu

Tłuszcze dodane i tłuszcze ukryte




Masło, margaryna w żeberkach tłuszcz, w schabie




Funkcje :
* energia,

35%

45%

22

* forma zapasowa,
* amortyzator dla narządów
* funkcja strukturalna (błony),
* funkcja ochronna (nerwy, nerki)


WĘGLOWODANY
PROSTE : fruktoza, glukoza, laktoza, sacharoza
ZŁOśONE : wielocukier – skrobia ( najczęściej spożywamy !!! ), glikogen

Proporcje :
węglowodany złożone
80 – 90%
100 %
węglowodany proste
10 – 20%

Paliwo dla naszego organizmu, znikoma forma zapasowa (75 g)

WŁÓKNO POKARMOWE – błonnik 20 g ( 27 – 40 g) na dobę
Celuloza, hemiceluloza, pektyny, agary

Funkcje : zmniejsza wchłanianie tłuszczów, soli mineralnych,
Zwiększa wchłanianie cholesterolu,
Przyspiesza trawienie tłuszczów,
Przyspiesza pasaż jelit (fermentacji) – przyspieszenie trawienia

20 – 40 g / dobę – błonnik

500g surowych owoców, 200g warzyw, 100g razowego pieczywa (3 kromki)

6 g soli spożycie Na+ na dobę
Makroelementy potas, sód, fosfor, siarka, wapń, magnez
Mikroelementy ( poniżej 100 mg/dobę)

Sól modyfikowana – mieszanina KCl i NaCl

KCl 1
NaCl / 2/3
Np. Salvita

UNIKAĆ !!! glutaminian sodu –

zupy, kostki, chipsy

benzoesan sodu –

konserwant napoju

wodorowęglan sodowy –

spulchniane pieczywo

23

GRUPY PRODUKTÓW SPOśYWCZYCH

1. zbożowe ( źródło energii, węglowodanów, błonnika, witaminy B1 i B2)
2. mleko i przetwory mleczne (źródło białka, wapnia, witaminy B2 i D oraz A);energii mniej
3. mięso i wyroby wędliniarskie, ryby ( źródło energii, żelaza, białka, witamin z gr. B)
4. jaja ( źródło białka, energii-mało, makro- i mikroelementów, witamin B i A oraz śladowe
ilości witaminy D)
5. masło (źródło tłuszczu, energii, witaminy A)
6. tłuszcze –słonina, smalec (źródło energii i tłuszczu)
7. warzywa i owoce = ziemniaki (źródło skrobi, soli mineralnych, potasu)
8. warzywa i owoce bogate w witaminę C natka pietruszki, papryka, grejpfrut,

czarna porzeczka
9. warzywa i owoce bogate w beta-karoten marchewka
10. warzywa i owoce
11. rośliny strączkowe (źródło energii, tłuszczu, białka, witamin, soli mineralnych,
węglowodanów )
12. cukier i słodycze (źródło energii)

ĆWICZENIE 6

TEMAT : Badania sposobu żywienia i stanu odżywiania .

Zasadniczym celem tych badań jest stwierdzenie :

1. Czy istnieją wady żywienia w danej populacji jako całości czy też w poszczególnych
jej grupach i na czym te wady polegają ?
2. Jakie są następstwa zdrowotne, względnie jakimi następstwami może grozić dany
sposób żywienia w przyszłości?
3. Jakie są przyczyny tych wad?
4. W jaki sposób można by usunąć istniejące wady w żywieniu i ich następstwa
dla zdrowia?

RODZAJE WAD śYWIENIOWYCH

Pierwotne wady istnieją wtedy, gdy ich wyłączna przyczyna tkwi w ilości lub jakości
pożywienia względnie w nieprawidłowym rytmie dostarczania ustrojowi składników
odżywczych.
* niedobory lub nadmiary ilościowe ( masa/ masa )
* niedobory jakościowe ( brak Ca, Fe)
* niewłaściwy stosunek składników odżywczych ( cukrzyca, choroba naczyń-
miażdżyca, otyłość brzuszna )
* nieodpowiedni tryb żywienia ( nieregularne posiłki sprzyjają otyłości )

Wtórne wady powstają w tych przypadkach, gdy skład pożywienia jest prawidłowy,
ale jego wykorzystanie upośledzone wskutek zaburzeń w przyjmowaniu, trawieniu,
wchłanianiu, rozprowadzaniu składników.

24

OCENA STANU ODśYWIENIA

STAN ODśYWIENIA ( wg WHO)

Jest to stan zdrowia wynikający ze zwyczajowego spożycia żywności, wchłaniania
i wykorzystywania wchodzących w jej skład składników odżywczych oraz działania
czynników patologicznych, wpływających na te procesy.

Aby ocenić stan żywienia osoby lub populacji należy :
1. określić stężenie wszystkich znanych składników odżywczych we krwi,
w innych płynach ustrojowych i tkankach
2. sprawdzić stan strukturalny i funkcjonalny organizmu, uwzględniając historię
chorób przebytych w przeszłości
3. scharakteryzować sposób żywienia, oceniając jakość i ilość spożywanych
pokarmów, ich wartość energetyczną i odżywczą.

Ocena masy ciała i proporcji między masą ciała a wzrostem

Względna masa ciała [ % ] = Ma/Mn x 100%

Ma – masa aktualna
Mn – średnia należna masa ciała
Mn = (wzrost [ cm ] – 100 ) – 10 % dla kobiet
Mn = (wzrost [ cm ] – 100 ) – 5 % dla mężczyzn

Posiłki należy oceniać pod względem ich urozmaicenia z punktu widzenia :

•

dobór produktów z uwzględnieniem ich sezonowości

•

zestawień smakowych

•

konsystencji

•

kolorystyki

Posiłki podstawowe powinny zawierać produkty będące źródłem :

- pełnowartościowego białka ( mleko i produkty mleczne, mięso i jego przetwory,
jaja, ryby, drób, nasiona roślin strączkowych )
- węglowodanów złożonych ( przetwory zbożowe – pieczywo, kasze, makarony,
ryż, potrawy mączne, ziemniaki)
- składników mineralnych i witamin ( warzywa i owoce )

CZĘSTOŚĆ I SPOśYWANYCH POSIŁKÓW W CIĄGU DNIA

*

liczba posiłków oraz ich wartość energetyczna i odżywcza powinna być dostosowana

do zapotrzebowania danej grupy żywionych w zależności od wieku, płci, rodzaju
wykonywanej pracy, stanu fizjologicznego, a także warunków bytowania.

25

Optymalna liczba posiłków w ciągu dnia wynosi 4 – 5. Przerwy między posiłkami
nie powinny być dłuższe niż 4 godziny dla dzieci do lat 15, a 5 – 6 godzin dla osób
dorosłych. Oznacza to, że minimalna liczba posiłków w ciągu dnia wynosi 3 dla
osoby dorosłej, a 4 dla dzieci.

ROZKŁAD % ENERGII NA POSZCZEGÓLNE POSIŁKI

3 posiłki

4 posiłki

5 posiłków

I śniadanie 30 – 35

II śniadanie

Obiad 35 – 40

Podwieczorek

Kolacja 25 – 30

25 – 30

5 - 10

35 – 40

25 – 30

25 – 30

5 – 10

30 – 35

5 - 10

15 - 20

Zalecane dzienne normy na energię i składniki odżywcze
Białka zwierzęce/białka roślinne = 1/1 względnie 1/2 dla dorosłych

Białka zwierzęce/białka roślinne = 2/1 dla dzieci

WSKAŹNIK MASY CIAŁA ( BMI – Body Mass Index )

Względna masa ciała

Interpretacja

< 90 %
90 – 110 %
110 – 120 %
> 120 %

niedobór masy ciała

prawidłowa masa ciała

nadwaga

otyłość

Masa ciała ( kg )
BMI = ------------------------------
( Wysokość )2 [m]

26

BMI Interpretacja

< 16 III stopień niedoboru masy ciała
( chronicznego niedoboru energii )
16,0 – 16,9 II stopień niedoboru masy ciała
( chronicznego niedoboru energii )
17,0 – 18,49 I stopień niedoboru masy ciała
( chronicznego niedoboru energii )
18,5 – 24,9 prawidłowa masa ciała
25,0 – 29,9 I stopień nadmiaru masy ciała
( nadwaga )
30,0 – 39,9 II stopień nadmiaru masy ciała
( otyłość )
> 40 III stopień nadmiaru masy ciała
( otyłość olbrzymia )

OCENA SKŁADU CIAŁA

% zawartość tłuszczu w organizmie

- Pomiar grubości fałdów skórno – tłuszczowych
* fałd nad mięśniem dwugłowym ramienia
* fałd nad mięśniem trójgłowym ramienia
* fałd podłopatkowy
* fałd nad talerzem kości biodrowej

- Oszacowanie gęstości względnej ciała ( d ) wg wzorca Siri
d = c – m x log E 4 fałdów skórno – tłuszczowych

- Wyliczenie % zawartości tłuszczu ogólnego w organizmie
% tłuszczu = ( 4,94/d – 4,50)x 100%

d – gęstość względna ciała
c, m – współczynnik regresji Durnina i Womersleya


MASA TŁUSZCZU ( FM – Fat Mass )
FM [%] = zawartość tłuszczu x masa ciała

ROZMIESZCZENIE TŁUSZCZU W ORGANIZMIE

Wskaźnik WHR ( waist / hip ratio )

27

Obwód talii (cm)
WHR = -------------------------------------
Obwód bioder (cm)

OCENA TKANKI MIĘŚNIOWEJ I STANU ODśYWIENIA BIAŁKOWEGO

Obwód mięśni ramienia ( wskaźnik Jelliffe’a ) = obwód ramienia – 3,14 x grubość fałdu

skórno – tłuszczowego nad mięśniem

trójgłowym ramienia

Stan odżywienia Kobiety Mężczyźni

Dobry 23,2 – 20,9 25,3 – 22,8
Lekkie niedożywienie 20,8 – 18,6 22,7 – 20,2
Umiarkowane niedożywienie 18,5 – 16,2 20,1 – 17,7
Ciężkie niedożywienie < 16,2 < 17,7

OCENA śYWIENIA – metodologia

Ocena żywienia obejmuje zagadnienia dotyczące spożycia żywności i sposobu

żywienia, a jej celem jest wykazanie czy istnieją wady żywieniowe w danej
populacji lub określonych grupach, na czym one polegają, jakie są ich następstwa
i przyczyny oraz jak je można usunąć. Ocena żywienia jest podstawą do oceny stanu
odżywienia i sytuacji zdrowotnej społeczeństwa.

Spożycie żywności

– to ilość zwyczajowo spożywanej żywności w ujęciu indywidualnym

lub zbiorowym, w przeliczeniu na rok względnie dzień.

Sposób żywienia

– określa ile i czego, jak często i w jakiej formie człowiek spożywa

w ujęciu dziennym, tygodniowym lub miesięcznym.

Stan odżywienia

– charakteryzuje stan zdrowia człowieka, wynikający ze zwyczajowo

spożywanej żywności.

TYP OTYŁOŚCI ( rozmieszczenie tłuszczu )

Kobiety

Mężczyźni

Aneroidalny

brzuszny
typu „ jabłka „
WHR > 0,8
WHR > 1,0

Gynoidalny

pośladkowo – udowy
typu „ gruszki „
WHR < 0,8
WHR < 1,0

28

TECHNIKI BADAWCZE STOSOWANE W BADANIACH SPOśYCIA

śYWNOŚCI

DANE O SPOśYCIU śYWNOŚCI

OBLICZENIOWE REJESTRACYJNE WYWIADOWCZE
1. Bilanse żywności 1. Wagowo – rejestracyjna 1. Ankietowa
2. Rachunkowość 2. Wagowa 2. Wywiad 24
3. Inwentarzowa 3. W miarach domowych 3. Historia żywienia
4. Częstotliwość spożycia
żywności


DANE O SPOSOBIE śYWIENIA




JAKOŚCIOWE ILOŚCIOWE JAKOŚCIOWO – ILOŚCIOWE
1. Ankietowe 1. Inwentarze 1. Historii żywienia
2. Punktowe 2. Wagowe 2. Bieżącego notowania
3. Ankietowo – wagowe
4. Chemiczno – analityczne
5. Szacunkowe

OCENA JAKOŚCIOWA JADŁOSPISU

Każdy posiłek powinien być możliwie różnorodny pod względem zawartości

produktów i składników odżywczych.

29

ĆWICZENIE 8

TEMAT : Problematyka żywieniowa a zdrowie człowieka.

CZŁOWIEK

ŚRODOWISKO
BIOGEOGRAFICZNE

STREFY ZAGROśEŃ
EKOLOGICZNYCH

ROŚLINY

Chemizacja
rolnictwa

RACJONALNE
śYWIENIE

BIOCHEMIA śYWIENIA ZASADY śYWIENIA

STAN ZDROWIA NORMY

śYWIENIOWE

INDYWIDUALNOŚĆ ŁĄCZENIE
BIOCHEMICZNA POKARMÓW

STRESY, POBIERANE STRATY
ZWIERZĘTA LEKI SKŁADNIKÓW
farmaceutyki ODśYWCZYCH:
Gotowanie,
przechowywanie

DOSTĘPNOŚĆ BIOLOGICZNA

SKŁADNIKÓW POKARMOWYCH

30

Czynność żucia

odruchowe

POŚREDNIE GRUCZOŁY ŚLINOWE POKARM

Wydzielanie
Okresy rozwojowe
* ciąża
* noworodek Powierzchnia zęba ph płynów
* małe dziecko
Przed wyrżnięciem Dojrzewanie Bakterie płytki nazębnej
szkliwa
Po wyrżnięciu oczyszczanie Błona śluzowa
* wiek przedszkolny
* wiek szkolny
* dojrzały Ukrwienie tkanek
OGÓLNE przyzębia
wady
zęba zgryzowe
przeciążenia
STRUKTURA
kości
uraz zgryzowy
SUROWICA KRWII zęba

Odnowa tkanek płyn dziąsłowy
Procesy metaboliczne parafunkcje
System immunologiczny
POŚREDNIE

Złogi bakterii w kamieniu
nazębnym
Opłukiwanie

śliną i jej

Składniki skład

odżywcze próchnica

i skład

pożywienia

składniki mineralne, szkliwo,
stopień wysycenia F

31

DIAGRAM PODSUMOWUJĄCY WYNIKI BADAŃ NAD WPŁYWEM FLORY
BAKTERYJNEJ NA ROZWÓJ PRÓCHNICY


Zwierzęta hodowane w warunkach
jałowych

Typowa flora Brak bakterii
bakteryjna


Cukry Cukry


Próchnica Brak próchnicy


Trzymanie zwierząt razem powoduje krzyżowe zakażenie
bakteriami jamy gębowej

PRÓCHNICA

SKŁADNIKI śYWIENIOWE O WŁAŚCIWOŚCIACH WSTRZYMUJĄCYCH
WYSTĘPOWANIE PRÓCHNICY


Silnie kariostatyczne ( fluor, fosfor )
* pierwiastki
Słabo kariostatyczne ( Ca, Mg, Fe, Mo, V, Sr, Ba, Li, Au )

* substytuty cukru – ksylitol, sorbitol

* białka mleka - kazeina

* tłuszcze – oleje roślinne

* formy aglikonowe związków flawonoidowych, polifenoli ( wyciągi, napary
z herbaty, winogron, żurawin, jabłek, śliwek, bananów ) hamują biosyntezę
glukozylotransferazy paciorkowca Streptococcus mutant odpowiedzialnej
za tworzenie zewnątrzkomórkowych wielocukrów

* zielony barwnik roślin – chlorofil

32

* pokarmy nierafinowane ( łuski zbóż, owsa, ryżu )

* pirydoksyna – witamina B6 ( miejscowo aktywizuje wzrost
heterofermentatywnych bakterii )

U osób odpornych na próchnicę wykazano :
- wyższą zdolność buforowania śliny
- wyższe stężenie Ig A w ślinie
- niższe stężenie heksoz śliny

Ksylitol – jest pochodną alkoholową cukrów, pentitiol

•

najdroższy w produkcji substytut cukru

•

produkt naturalny

źródło żywieniowe : maliny, truskawki, borówki, porzeczka czarna, śliwka, banany,
kalafior

Metabolizm : Po spożyciu w postaci nie zmienionej trafia do jelita cienkiego,
metabolizowany głównie w wątrobie ( 80% ) bez udziału insuliny.


ROLA WĘGLOWODANÓW W ORGANIZMIE CZŁOWIEKA :

1. są źródłem łatwo przyswajalnej energii
2. nadając produktom spożywczym cechy organoleptyczne ( smak, barwa, zapach,

konsystencja ), oddziałują na zmysły

3. dostarczają włókna pokarmowego ( błonnika ), regulującego procesy zachodzące

w przewodzie pokarmowym ( ruchy perystaltyczne, skład mikroflory jelitowej,
wydalanie cholesterolu, detoksykacja organizmu )

4. umożliwiają syntezę aminokwasów i prawidłowy przebieg spalania związków
ketonowych
5. są składnikami glikolipidów i glikoprotein błon komórkowych

WĘGLOWODANY W CODZIENNYM POśYWIENIU

Glukoza słodycze, owoce ( np. winogrona ), miód, napoje, warzywa

Fruktoza owoce ( w tym soki owocowe ), miód, napoje, warzywa

Laktoza mleko, lody, budyń
(glukoza + galaktoza)

Sacharoza biskwity, kasza manna, ciast, słodycze, biszkopty, suszone owoce,
napoje, cukier

Skrobia ziemniaki, ryż, makaron

33

Mąka razowa Mąka pszenna
Wapń 41 16
Fosfor 372 87
Potas 370 95
śelazo 3,3 0,8
B1 0,6 0,06
B2 0,1 0,05
Witamina PP 4,3 0,9


Działanie węglowodanów : opóźnianie wzrostu drobnoustrojów tworzących płytkę
bakteryjną, nie ulegają fermentacji bakteryjnej

Zastosowanie : guma do żucia, płukanki, substytut cukru

CZYNNIKI ZABURZAJĄCE PRAWIDŁOWĄ MINERALIZACJĘ ZĘBÓW

•

choroby przebyte przez matkę w ciąży

•

niedobór witaminy D w ostatnim trymestrze ciąży

•

nadmiar fluoru w wodzie pitnej

•

pobierane leki ( np. antybiotyki z grupy tetracyklin, kortykosterydy)

•

niedobory żywieniowe

•

zespoły złego wchłaniania

TŁUSZCZE – oleje roślinne
Działanie : doświadczalnie wykazano wpływ hamujący kwasów ( linolenowego, linolowego
i oleinowego np. olej sojowy, słonecznikowy ) na rozwój i metabolizm
paciorkowców próchnicotwórczych .


CHLOROFIL – zielony barwnik roślin
Działanie : * przeciwbakteryjne – hamuje wzrost paciorkowców, gronkowców,
Drożdżaków, laseczek i maczugowców
* przeciwgnilnie – neutralizuje metabolity siarkowe pochodzenia
bakteryjnego i merkaptany, siarkowodór
* wykazują właściwości regenerujące tkanki

Zastosowanie : składniki past do zębów, gumy do żucia, wody do płukania ust,
tabletek do ssania.


BIAŁKA MLEKA – kazeina
Działanie : * jako fosfoproteina wykazuje powinowadztwo z wapniem,
* in vitro redukuje rozpuszczalność szkliwa w odwapniającym buforze

34

* zwiększa odporność zębów na działanie czynników kriogennych,
* zapobiega demineralizacji szkliwa przez zwiększenie stężenia wapnia
i fosforu w płytce nazębnej.

FLUOR W PROFILAKTYCE PRÓCHNICY

* Fluorowanie wody pitnej wprowadzono po raz pierwszy w 1945 r. w miejscowości
Grand Rapie w USA

* Do profilaktyki endogennej jako nośnika fluoru zgodnie z zaleceniami WHO
wykorzystuje się :
- wodę 1 ppm (0,7 ppm)
- sól 200 – 400 ppm
- cukier 20 ppm wg WHO
- mleko 7ppm

* W 39 krajach fluoruje się wodę – korzysta z niej 170 mln ludzi

* 40 mln ludzi ma dostęp do wody z naturalną zawartością fluoru > 0,7 ppm

* Fluorowanie soli kuchennej prowadzi się w : Szwajcarii, Francji, Belgii, Niemczech,
Hiszpanii, Meksyku, na Jamajce

* W Polsce wodę fluorowano w latach 1967 - 97

Korzyści :
- Picie wody z dodatkiem fluoru hamuje roczny przyrost próchnicy w granicach
40 – 60 %
- Dzieci pijące od urodzenia wodę wzbogaconą we fluor mają zęby z grubszą
warstwą szkliwa
- U dorosłych potrzeby w zakresie leczenia zachowawczego maleją o 40%,
protetycznego maleją o 20 – 30%
- Fluor w dawkach profilaktycznych nie wpływa negatywnie na serce, mózg, kości.


MECHANIZM PROFILAKTYCZNEGO DZIAŁANIA FLUORKÓW
Jony fluoru wchodzą w reakcję z hydroksyapatytami szkliwa, w wyniku tej reakcji
powstają fluoroapatyty.
F
( Ca3 (PO4)2)3 : Ca(OH)2 + 2F- = (Ca3 (PO4)2)3 x C + 2OH -
F

Fluoroapatyty cechuja się wysoką krystalicznością i małą rozpuszczalnością w kwasach.

35

REMINERALIZACJA SZKLIWA – stymulowana przez fluorki obecne w ślinie
w środowisku lekko kwaśnym śliny ( pH 5,5 ) dochodzi do wolnego rozpadu fluoru.

Zalecane dzienne spożycie fluoru ( wg Ziemlańskiego )

Niemowlęta 0 – 0,5 r. 0,1 – 0,5 (mg/osobę/dzień)
Dzieci i młodzież 0,5 – 1 r. 0,6 – 0,7
1 – 3 r. 0,7 – 1
4 – 6 r. 1 – 2,5
7 – 9 r. 1,5 – 2,5
10 – 18 r. 1,5 – 2,5
Dorośli 1,5 – 4,0

Zawartość Fluoru w herbatach

Liczba próbek Liczba fluoru

(mg/kg)
Herbata czarna 33 30 – 380
Herbatki ziołowe z dodatkiem 6 16 - 155
czarnej herbaty
Herbaty ziołowe 10 0 – 5


Zawartość Fluoru w wybranych produktach spożywczych

Produkty zbożowe mikrogram/100g
Pieczywo żytnie razowe 60 – 100
Pieczywo pszenne jasne 50 – 90 ok. 30% dla Polaków
Pieczywo mieszane 70 - 90


Ryby
Dorsz 28 – 160
Makrela 30 – 150 2%
Karp 32 - 38

Mięso, drób, przetwory 2%
Warzywa i przetwory 5%
Owoce i przetwory 2%
Ziemniaki 10%
Tłuszcze 2%
Jaja 3%
Mleko i przetwory 7%

36

FLUOROZA

* najwyższe dopuszczalne średniodobowe stężenie fluoru w powietrzu nie powinno

przekraczać 2 mikrograma/m3
* ponad normalne stężenie fluoru w powietrzu stwierdzono w Gdańsku, Bydgoszczy,
Legnicy, części Wrocławia
* spożywanie dzienne > 6 – 10 mg F może prowadzić do przewlekłego zatrucia tym
pierwiastkiem
* objawy fluorozy
- fluoroza zębów : plamkowate szkliwo, matowobiałe, ciemnobrunatne
przebarwienia, zmiany struktury kształtu i wielkości
zębów
- fluoroza kości : nieprawidłowe uwapnienie, obszary przewapnienia
(osteoskleroza), niedowapnienia (osteoporoza),
zmniejszenie elastyczności
- zahamowanie działania metaloenzymów zależnych od kationów Mg, Fe, Ca, Cu
- ostre uszkodzenia nerek

UDZIAŁ SKŁADNIKÓW śYWIENIOWYCH W PATOMECHANIZMIE

CHORÓB PRZYZĘBIA

Składniki żywieniowe wywierają wpływ na :

* przebieg procesów metabolicznych ustroju, w tym na strukturę i odnowę tkanek
(biosynteza białka, bariera nabłonkowa, gospodarka mineralna)
* metabolizm bakterii płytki nazębnej
* funkcję układu immunologicznego
* skład płynu dziąsłowego (substrat dla flory bakteryjnej i płytki poddziąsłowej)
* funkcjonalną aktywność układu stomatognatycznego (co związane jest
z konsystencją pokarmu, siłą żucia i czasem żucia)
* metabolizm gruczołów ślinowych (szybkość wydzielania śliny, stężenie i biosyntezę
wielu składników, np. enzymów)
* stan naczyń włosowatych (elastyczność i przepuszczalność)


Niedobory podstawowych składników odżywczych jak białka, wapnia, fosforu,
magnezu, witamin A, D, C, E , zespołu B mogą prowadzić do zmian czynnościowych,
strukturalnych i odpornościowych przyzębia.

Przeciwutleniacze – eliminują aktywne formy tlenu (wolne rodniki)
Witamina A, C, E, selen, CoQ, bioflawonoidy

37

OBJAWY NIEDOBORÓW WITAMIN W UKŁADZIE STOMATOGNATYCZNYM

OBJAWY NATURALNE ŹRÓDŁA

WITAMINA C
* wylewy krwawe i wybroczyny na skórze warzywa, owoce, dzika róża,
i śluzówce czarna porzeczka, cytrusy
* krwotoczno – martwicze zapalenia dziąseł
* zaburzenia czynności odontoblastów
(zaburzenia wzrostu zębów, procesu
wytwarzania szkliwa)

WITAMINA D
* zmniejszenie łuków żuchwy i szczęki tran, wątroba, żółtko, masło,
* zniekształcenie wyrostka zębowego kukurydza
* zaburzenia zgryzu
* nieprawidłowe wyrzynanie zębów
* niedorozwój szkliwa
* podniebienie gotyckie

WITAMINA B1 (TIAMINA)
* nadwrażliwość błony śluzowej języka otręby, drożdże, kiełki zbóż,
* bóle języka orzechy, rośliny strączkowe
* zmiany zapalne śluzówek

WITAMINA B2 (RYBOFLAWINA)
* kątowe zapalenie warg mleko, wątroba, kiełki zbóż,
* wysuszenie, pomarszczenie, pęknięcia, ser, białko jaja
złuszczenia naskórka czerwieni warg
* zapalenie języka – język wysuszony,
purpurowo czerwony, obrzękły z odciskami
zębów
* zmiany zanikowe brodawek nitkowatych

WITAMINA B3
* nadmierne rogowacenie naskórka drożdże, otręby, zielone części
* zmiany martwicze dziąseł roślin, masło, jaja
* owrzodzenia dziąseł
* brak fluorescencji języka

WITAMINA B6
* zapalenie języka pszenica, żyto, bób, drożdże,
* kątowe zapalenie warg kukurydza, wątroba

38

WITAMINA B12
* zanikowe zapalenie języka jaja, mleko, produkty mięsne
* bladość śluzówek

WITAMINA H
* zmiany krwotoczne języka mleko, jaja, groch, kalafior,
* zaniki brodawek języka cebula, marchew
* nadmierne rogowacenie błony śluzowej

WITAMINA PP
* przekrwienie błony śluzowej

wątroba, ryby, otręby

* obrzęk języka
* pieczenie, palenie języka
* rozrost brodawek nitkowatych

KWAS FOLIOWY
* zmiany zapalne, martwicze nerki, wątroba, drożdże, grzyby,
* owrzodzenia błony śluzowej zielone części jarzyn



ERGONOMIA – przystosowanie stanowisk, procesów i warunków środowiska
pracy do możliwości psychofizycznych pracownika.


GŁÓWNE ASPEKTY BRANE POD UWAGĘ PRZY OPTYMALNYM KSZTAŁTOWANIU
WARUNKÓW PRACY

* MIEJSCE PRACY – przestrzeń robocza
- środki potrzebne do obsługi i siły działania
- narzędzia pracy, maszyny
- widoczność i oświetlenie
- słyszalność i odbiór informacji
- udział innych narządów zmysłu

* PROCES PRACY - praca mięśniowa
- zakres ruchów i ich przebieg

* CZYNNIKI ŚRODOWISKA ZEWNĘTRZNEGO - mikroklimat
- hałas, wibracje
- promieniowanie
- substancje chemiczne
- środki ochrony osobistej

39

* ORGANIZACJA PRACY - praca zmianowa
- przerwa w pracy
- forma wynagrodzenia

* CAŁKOWITE OBCIĄśENIE CZYNNOŚCI ORGANIZMU

Choroba zawodowa

– choroba spowodowana działaniem czynników szkodliwych

dla zdrowia występujących w środowisku pracy (musi wykazywać
związek przyczynowo – skutkowy z wykonywaną pracą ) oraz
występująca w wykazie chorób zawodowych.

Obowiązki pracodawcy mający na celu zmniejszenie ryzyka powstawania

chorób zawodowych :

- pracodawca ma obowiązek poinformowania pracownika o potencjalnym ryzyku

zdrowotnym związanym z warunkami pracy
- pracodawca ma obowiązek stosowania środków, dzięki którym można zapobiec
chorobom zawodowym
- pracownik ma obowiązek przeniesienia pracownika na inne stanowisko w razie
stwierdzenia objawów wskazujących na możliwość choroby zawodowej

W przypadku podejrzenia choroby zawodowej istnieje obowiązek skierowania pracownika
do jednostek opieki zdrowotnej tj. poradni, kliniki, oddziału chorób zawodowych.

Procedury
- ustalenie, czy choroba stwierdzona u pracownika jest wymieniona w wykazie chorób

W ostatnich latach stwierdza się znaczny spadek bezwzględnej liczby chorób zawodowych :

1999 r. 9982 przypadków
2000 r. 7339 przypadków
2001 r. 6007 przypadków
2002 r. 4915 przypadków

Współczynnik zapadalności zmniejszył się z 117,3 do 53,6 przypadków na 100 000
zatrudnionych.
Schorzenia w jamie ustnej i uzębieniu wiążące się z wykonywaniem pracy :

•

paradontopatie

•

próchnica zębów

•

zapalenia błony śluzowej

•

stany przedrukowe

40

PRZEMYSŁOWE SCHORZENIA JAMY USTNEJ I ZĘBÓW W ZALEśNOŚCI OD
RODZAJU CZYNNIKA SZKODLIWEGO :

CZYNNIKI FIZYCZNE :
Schorzenia tkanek twardych
* przedwczesne ścieranie się zębów
* próchnica zębów
* ubytki pochodzenia niepróchnicowego
* uszkodzenia kości i szpiku kostnego
* artropatie stawu skroniowo – żuchwowego
* nadwrażliwość zębiny
* paradontopatie

Schorzenia tkanek miękkich
* paradontopatie
* zapalenia błony śluzowej jamy ustnej
* zranienia błony śluzowej

Najczęstsze dolegliwości i choroby związane z wykonywaniem zawodu występującego
u stomatologów :
- CHOROBY W OBRĘBIE NARZĄDU RUCHU
Przyczyny : * praca w pozycji stojącej lub „ mieszanej „,
najczęściej w zgiętej bocznej prawej
* praca o charakterze statycznym
* męczące odwodzenie rąk od ciała
* długotrwała praca narzędziami
o nieanatomicznym kształcie uchwytów powoduje
znaczne obciążenia mięśni kończyn górnych,
dolnych, barku i kręgosłupa

Konsekwencje : - bolesność uciskowa, bóle głowy i barku
- skrzywienie oraz zmiany zwyrodnieniowe
kręgosłupa
- zapalenie pochewek ścięgnistych
- trwałe zgięcie V i IV palca ręki na skutek
skrócenia powięzi dłoniowej ( przykurcz
Dupuytrena )
- zmiany zapalne nadkłykcia bocznego
i przyśrodkowego łokcia

- CHOROBY W UKŁADZIE NACZYNIOWYM
Przyczyny : * praca w pozycji stojącej lub siedzącej bez
podparcia stóp

41

Konsekwencje : żylaki kończyn dolnych

- CHOROBY SKÓRY
Przyczyny : * kontakt z wieloma substancjami będącymi
potencjalnymi alergenami

ĆWICZENIE 9

TEMAT : Stan zdrowotny jamy ustnej jako fragment kondycji zdrowotnej
człowieka.

Stan zdrowotny jamy ustnej jako fragment ogólnej kondycji zdrowotnej człowieka

w niewielkim stopniu zależy od uwarunkowań osobniczych.

Uwarunkowania osobnicze

15%

System opieki zdrowotnej Stan zdrowia Uwarunkowania środowiska
(system opieki stomatolog.) (stan zdrowia jamy ustnej) - społeczne

15%

35%

- polityczne

- ekonomiczne
- naturalne

35%

Styl życia
(styl życia w odniesieniu
do narządu żucia )


Racjonalna polityka zdrowotna państw rozwiniętych w zakresie stomatologii



Prywatny (stomatologia naprawcza)

DWUSEKTOROWOŚĆ
Publiczny (działalność profilaktyczna)

42

CECHY SYSTEMÓW OPIEKI STOMATOLOGICZNEJ WSPÓŁUCZESTNICZĄCYCH
W BADANIACH MIĘDZYNARODOWYCH.

1. Zinstytucjonalizowane, ogólnokrajowe, rządowe programy zdrowotne

- fluorkowanie wody pitnej
- suplementacja związkami fluoru produktów spożywczych
- podawanie (grupowe) metodami egzo – i endogennymi związkami fluoru i preparatów
kariostatycznych
- pełna dostępność past, preparatów i urządzeń do utrzymania higieny jamy ustnej


BEHAW

- programy edukacyjne (równolegle usługobiorcy i usługodawcy, public dentistry)
- programy motywacyjne (recall system, system ubezpieczeń zdrowotnych, systemy
motywacyjne dla stomatologów)
- stomatologiczne grupy szczególnej troski (głównie dzieci do 16 – 18 roku)


CECHY PROGRAMÓW STOMATOLOGICZNYCH :
* ogólnokrajowe / lokalne
- Stałe zabezpieczenie metodologiczne i finansowe
- Integralność z innymi programami ogólnozdrowotnymi
- Obligatoryjność wykonania konkretnych procedur, przez konkretne osoby
(instytucje) w konkretnym czasie

Pielęgniarka dentystyczna – edukacja poprawnego czyszczenia zębów, profilaktyka
egzogenna
dentysta, ortodonta – okresowe kliniczne badanie, powiadomienie rodziców
pediatra, ortopeda, okulista, psycholog – badania okresowe
public edukator ( absolwent zdrowia publicznego ), pedagog szkolny – edukacja rodziców
nadzór nad realizacją poszczególnych programów
nauczyciel/wychowawca – koordynator programów edukacyjnych w klasach 0 – 3
policjant – zasady zachowania się w miejscach publicznych i w sytuacjach zagrażających
życiu i zdrowiu

WSSE – informacja o stężeniu związków fluoru (i innych) w ujęciu wodnym

SUPLEMENTACJA ZWIĄZKAMI FLUORU

* fluorkowanie wody pitnej (260 mln ludzi)

BIERNE

BEHAWIORALNE

43

Kraje gdzie fluorkuje się wodę pitną : Singapur, Hong Kong, Australia, Irlandia,
Nowa Zelandia, USA, Kanada, Kolumbia, Brazylia

Reorientacja w dotychczasowych wzorcach w stosowaniu fluoru
natężenie w minionym 20 – leciu negatywnych zjawisk :
- u 7 – 30% populacji stwierdza się łagodną postać fluorozy
- fluoroza – zaburzenie na poziomie molekularnym i narządowym
- 99,7% niewykorzystywanej fluorowanej wody pitnej jest zagrożeniem
dla środowiska
- ograniczenie swobód obywatelskich
- stacje wzbogacania wody związkami fluoru – miejsca zagrożenia
terrorystycznego
- wyniki monitoringu stanu zdrowia jamy ustnej i jego uwarunkowań
(alternatywne metody profilaktyki)
- zagrożenie środowiska (ujścia rzek) NDS
- wyniki kolejnych badań nad rozwojem psycho – somatycznym dzieci




- obniżenie „kryteriów optymalnych” z 0,8 – 1,2 mgF/L do 0,5 – 0,8 mg (WHO)
- redukcja programów masowych (biernych) na korzyść indywidualnych
(behawioralnych)

FLUORKOWANIE PRODUKTÓW SPOśYWCZYCH

Sól kuchenna 250 – 300 mgF/ kg Szwajcaria, Francja, Niemcy

Republika Czeska, Hiszpania,
Węgry, USA, Kolumbia,
Jamajka, Costa Rica

Mleko 1,0 – 2,0 mg F/ L Szwajcaria, Bułgaria, Chile,
Nowa Zelandia, Włochy, USA

Cukier (produkty 10 mg Na F/ kg cukru Izrael
zawierające cukier-
cukierki, dżem, soki,
słodzone)

Woda mineralna 1,0 – 1,2 mg F/ L Bułgaria

Pieczywo 1,0 – 1,2 mg F/ L Szwajcaria, Francja

44

WYDATKI NA PUBLICZNY SEKTOR OCHRONY ZDROWIA (PKB) – 2001 R.



3,9%
10% Służba zdrowia
Skandynawia (500 – 600 zł/osobę/rok)






Ok. 20 PLN na opiekę
stomatologiczną (na
EU ok. 2000 USD sektor publiczny)

Uwarunkowania systemowe niskiego stanu zdrowotnego jamy ustnej w Polsce
Strategia polityki zdrowotnej typowa dla kraju o niskim rozwoju społecznym:
- nakłady na służbę zdrowia * 4,2 (3,8%) PKB (PL)
* 6 – 8% - kraje rozwinięte
* 170 USD/osoba/rok
- niska ranga ważności problematyki stomatologicznej na tle „ ważniejszych „
problemów zdrowotnych :
* 2 – 3% - publiczny sektor opieki stomatologicznej
* systematyczna redukcja zasobów sektora publicznego
* niemal całkowita redukcja programów profilaktycznych
* brak mechanizmów motywujących stomatologów zarówno
sektora publicznego, jak i prywatnego do działań
profilaktycznych

FLUORKOWANIE
TABLETKOWE

< 3 roku życia 0,25 mg/F/dzień

Niemcy, Francja, Hiszpania
Portugalia, USA, Kanada,
(wszystkie kraje)

Fluoryzacja egzogenna

- płyny do codziennego użytku
(0,05 NaF)
- co 2 tygodnie – 0,2 NaF
- pasty zawierające fluor
(525 – 1450 ppm)
- żele – 2% NaF
- lakiery – 5% NaF

Wszystkie
kraje

ok. 180
USD

45

Bezwładność w/w zjawisk systemowych = niski (zły) stan zdrowotny jamy ustnej
społeczeństwa polskiego w najbliższych latach.

Surowe ( racjonalne ) zasady finansowe w opiece stomatologicznej
* opieka nad dziećmi do 16 – 17 roku życia oraz nad wieloma grupami społecznymi
jest bezpłatna
tzn. pełnopłatna dla władz samorządowych



public dentistry ( podspecjalizacja )

* 550 stomatologów (Niemcy)
* Chairside assistants (Nowa Zelandia)
* dental hygienists (skandynawskie kraje)
* dental helpers (wszystkie kraje)
* szkolenie przed i podyplomowe w zakresie public dentistry (główny wymóg UE)

Interdyscyplinarne techniki motywowania jednostki do prozdrowotnych zachowań
- system nagród i uciążliwych kar ( firmy ubezpieczeniowe, kasa chorych)
Call system recall system ( dzieci, kobiety w ciąży )

- system zdrowotnej opłaty za usługi stomatologiczne ( dzieci, osoby dorosłe
)

- koszty zabiegów profilaktyczno – leczniczych ( osoby dorosłe )
* zabiegi profilaktyczne w obrębie 1 zęba kosztują - a
* leczenie próchnicy w tymże zębie - a x 10
* leczenie endodontyczne zęba - a x 100
* leczenie protetyczne - a x 1000
* leczenie protetyczne z zastosowaniem
wszczepów kostnych - a x 10000

- racjonalna konsumpcja węglowodanów (10% cukry proste) „ słodkie soboty”,
asortyment sklepików szkolnych
- przymusowa – dodatkowa edukacja ucznia ( ocena ze sprawowania )

UKSZTAŁTOWANIE PROZDROWOTNYCH POSTAW I ZACHOWAŃ ZDROWOTNYCH
W ZAKRESIE STOMATOLOGII.
- częstotliwość czyszczenia zębów
- korzystanie z profilaktycznych wizyt stomatologicznych (60 – 90%)
- posiadanie „swojego” stomatologa (80 – 90%)
- użytkowanie nitki (58%)

NEGATYWNE ZJAWISKA

•

pogłębiająca się polaryzacja kondycji ekonomicznej społeczeństwa

46

•

drastyczna redukcja nakładów na publiczny sektor opieki stomatologicznej
zabezpieczający do tej pory szkolną – bezpłatną opiekę stomatologiczną

•

załamanie się programów profilaktycznych dotychczas realizowanych na
poziomie szkoły podstawowej i średniej (fluoryzacja zębów, sanacja jamy
ustnej, lakowanie zębów)

•

niekorzystna strategia w polityce ochrony zdrowia – charakterystyczne

dla krajów rozwijających się i wzbudzonych gospodarczo.

POZYTYWNE ZJAWISKA

dostępność pełnej gamy środków do utrzymania higieny jamy ustnej

rozwój prywatnego sektora stomatologicznego manifestującego pełną

gotowość

ogólny rozwój cywilizacyjny społeczeństwa obligujący jednostkę do

osobistej troski o własne zdrowie – w tym również uzębienie

otwarcie społeczeństwa na liczne formy oddziaływania prozdrowotnego,

w tym również w zakresie narządu żucia lansowane poza gabinetem
stomatologicznym (publikatory, programy edukacyjne w szkołach)

WNIOSKI :

1. Nie ma jednej uniwersalnej strategii gwarantującej wysoką skuteczność

stanu zdrowotnego jamy ustnej. Jednak warunkami koniecznymi są :
- racjonalna polityka zdrowotna ( programy zdrowotne )
- prozdrowotne postawy i zachowania jednostki
- suplementacja związkami fluoru (indywidualnie)

2. Skuteczność systemu opieki stomatologicznej jest pochodną rozwoju
społeczno – ekonomicznego danego kraju/ systemu.
3. W minionym 10 – leciu nastąpiła reorientacja – od programów biernych
(fluorkowanie wody pitnej) w kierunku programów indywidualnych
(behawioralnych) aktywizujących jednostkę do troski o własne uzębienie
(promocja zdrowia).

ĆWICZENIE 10

TEMAT : Czynniki ryzyka, metody rozpoznawania i profilaktyki zaburzeń
związanych z opieką zdrowotną. Gabinet stomatologiczny jako
potencjalne ogniwo łańcucha epidemiologicznego.

Zespoły chorobowe związane z opieką zdrowotną

W połowie XIX w. najczęstszą przyczyną zgonów młodych kobiet w oddziałach
położniczych była tzw. „ posocznica”. Semmelweis spostrzegł, że lekarze i studenci
po zakończeniu wracają bezpośrednio na oddział i nie myją rąk.
Problem powrócił w latach 40 ubiegłego stulecia wobec epidemicznego występowania
w szpitalach biegunek bakteryjnych a w następnym dziesięcioleciu przybrał w wielu
krajach formę stałego nadzoru wobec endemicznych zakażeń szpitalnych wywołanych
przez Staphylococcus aureus. W latach 60 – tych pojawiło się pojęcie zakażenie

47

szpitalne ( hospital infection ).
W Polsce odpowiednie przepisy ukazały się w roku 1983 i powołano zespoły do zwalczania
zakażeń w szpitalach. Wyniki tych działań różnią się jednak dość istotnie od innych krajów.

DANE EPIDEMIOLOGICZNE

WHO

* 9% pacjentów hospitalizowanych jest zespołem zakażenia szpitalnego
* 3% zakażeń szpitalnych stanowi bezpośrednie przyczyny zgonów
* 8% zakażeń szpitalnych stanowi pośrednie przyczyny zgonów
( W poszczególnych krajach lub szpitalach liczby te mogą być różne
Wielka Brytania 9,2% i 5 – 6% po 14 latach programu zapobiegania)

RODZAJE ZAKAśEŃ ZWIĄZANE Z POBYTEM W SZPITALU

RODZAJ ZAKAśENIA KRÓTKA CHARATERYSTYKA
(kryterium podziału)

Endogenne Zakażenia wywołane przez drobnoustroje
(pochodzenie czynnika obecne w tkankach pacjenta przed
etiologicznego ) przybyciem do szpitala (czasami nabyte
w szpitalu i kolonizujące skórę i błony
śluzowe) i przeniesione do jam
surowiczych i innych tkanek podczas
zabiegów diagnostycznych i leczniczych.
Jednym z warunków powstania zakażenia
objawowego jest obniżenie odporności.

Egzogenne Zakażenie wywołane przez drobnoustroje
pochodzenia szpitalnego (od innych
chorych lub od personelu) wprowadzone
do organizmu pacjenta, podatnego na
zakażenie podczas zabiegów
diagnostycznych, terapeutycznych
lub pielęgnacyjnych.

Endemiczne Stałe występowanie niewielkiej liczby
(ocena epidemiologiczna) zachorowań spowodowanych skażeniem
charakterystycznym dla oddziałów
różnych specjalności

Epidemiczne Nagły wzrost zapadalności na chorobę
zakaźną (inwazyjną) pacjentów oddziału
(szpitala) spowodowaną czynnikiem nie
występującym do tej pory na opisanym
terenie.

48

CZĘSTOŚĆ POSTACI KLINICZNYCH ZAKAśEŃ SZPITALNYCH (W %)
NA ODDZIAŁACH ZABIEGOWYCH I NIEZABIEGOWYCH

Lokalizacja zakażenia oddziały zabiegowe oddziały niezabiegowe

Układ moczowy 30,9 42,5
Układ oddechowy 18,1 42,2
Posocznica 10,2 14,6
Zakażenie miejscowe 19,5 10,6
Zakażenie ran operacyjnych 11,3 0


SKUTKI MEDYCZNO – SPOŁECZNO – EKONOMICZNE ZAKAśEŃ SZPITALNYCH
* przedłużenie pobytu w szpitalu
* dodatkowe cierpienia
* dodatkowe leczenie, kalectwo a nawet zgon
* zakażenia szpitalne są często wywołane przez bardziej niebezpieczne
tzw. „ szpitalne „ szczepy drobnoustrojów
* zmiany w programie życiowym pacjenta i jego rodziny
* dodatkowe obciążenie finansowe pacjentów, rodzin pacjentów, placówek służby
zdrowia, podatników
* dochodzenie roszczeń finansowych z drogą sądową włącznie

Sposoby izolacji chorych stosowane w celu zapobiegania zakażeniom szpitalnym:
- izolacja jest najlepszym sposobem zapobiegającym rozprzestrzenianiu się
zakażeń w warunkach szpitalnych i ograniczających transmisję infekcji.

Sterylizacja i użytkowanie jałowego sprzętu – nie ustalono precyzyjnie bezpiecznego
okresu przechowywania wysterylizowanego sprzętu.
18 – 22’ C ,wilgotność 35 – 70% , ruch powietrza powinien odbywać się
w przeciwnym kierunku do ruchu sprzętu.
Faza – mycia, detergenty, mycie, sterylizacja

Każdy sprzęt poddawany sterylizacji musi być wcześniej opakowany, tak by
zapobiec powtórnej kontaminacji po zakończeniu procesu sterylizacji.
Sterylizacja implantów zawsze wymaga kontroli biologicznej.

ZAKAśENIA W STOMATOLOGII

* duża liczba pacjentów z nieznacznym często wywiadem epidemiologicznym

* praca w warunkach silnie zakażonego biotopu jamy ustnej
* powstawanie zakażonych aerozoli
* trudności w dezynfekcji i sterylizacji narzędzi i sprzętu

49

ZAKAśENIA OPORTUNISTYCZNE
Drobnoustroje oportunistyczne są przyczyna stanów chorobowych o przebiegu
nieswoistym, w tym również chorób o charakterze ropnym :
Candida albicans
Staphylococcus sp.
Streptococcus sp.

ZAPOBIEGANIE ZAKAśENIOM W GABINECIE STOMATOLOGICZNYM

A. Warunki sprzyjające wystąpieniu zakażeń
1. Jama ustna jest miejscem stałego lub okresowego przebywania wielu
drobnoustrojów.

Podstawowe działania profilaktyczne :
- uodpornienie czynne
- niedopuszczenie do kontaminacji płynami ustrojowymi
W przypadku naruszenia ciągłości tkanek podczas wykonywania zabiegu grożącego
skażeniem należy :
- nie tamować krwawienia, umyć ręce (miejsce krwawienia) ciepłą, bieżącą wodą
z użyciem mydła, miejsce zranione zdezynfekować 3% roztworem wody
utlenionej, założyć opatrunek, sporządzić dokumentację, sprawdzić status
epidemiologiczny pacjenta, zgłosić się do specjalistycznej placówki służby
zdrowia

Standardowe postępowanie podczas mycia rąk, higienicznej lub chirurgicznej
dezynfekcji rąk – każdy etap powtórzyć 5 krotnie.

Kolonizacja rąk personelu szpitalnego
- mikroflora stała i przejściowa
Staphylococcus CNS 60 – 80% - u 90% ludzi
Micrococcus - 40 – 50% ludzi

20 – 30% rękawiczek nie zapewnia (nieszczelne) bezpieczeństwa

ZWIĄZANE Z PACJENTEM

•

wiek

•

stan somatyczny zaburzenia

- odżywienie
- wydolność > podatność na zakażenia BMI < 17,5
- sprawność BMI > 30
- status immunologiczny

•

stan psychiczny

- zdolność adaptacji
- próg odczuwania bólu

50

- akceptacja własnych dokonań
- zespół osamotnienia

•

rodzaj choroby

- zasadniczej
- współistniejących

•

rodzaj leczenia

- antybiotyki, cytostatyki
- immunomodulatory

•

czas pobytu w szpitalu

CZYNNIKI ZWIĄZANE Z MIKROORGANIZMAMI
* zjadliwość
* lekooporność
* oporność wobec stosowanych metod dezynfekcji
* oporność wobec warunków środowiska (WZW typ B, HIV)

CZYNNIKI RYZYKA ZWIĄZANE ZE SŁUśBĄ ZDROWIA
* rodzaj badań diagnostycznych
* rodzaj leczenia
- zachowawcze
- wpływające na odporność
- wpływające na selekcję flory
- operacyjne
* mały zabieg (krótki czas, niewielki zespół, niewiele sprzętu i aparatury)
* bardzo duży zabieg (długi czas, wielospecjalistyczny zespół, znaczna liczba
aparatury, sprzętu, znaczne ilości leków i preparatów
- różne drogi podawania )
* sposób przygotowania do operacji
* przygotowanie personelu
zgodne ze specjalnością
w zakresie epidemiologii, profilaktyki

KONIEC !!!

[e-mail] [e-mail] [e-mail]