103

Jacek Sieradzan
Uniwersytet w Białymstoku

Instytut Socjologii

ILE PŁCI MA CZŁOWIEK

Jestem, która jestem (I am who I am).
Caster Semenya (cyt. za: Hurst, 2009)

z

pozoru mogłoby się wydawać, że postawione w tytule pytanie
jest absurdalne, bo wszak „jaki jest koń, każdy widzi”. Można

być mężczyzną albo kobietą, i tyle. Fundamentalne dla wielu społe-
czeństw jest przeświadczenie o istnieniu tylko dwóch płci, męskiej
i żeńskiej, jak również wiara w to, że granice między nimi są sprawą
natury i jako takie są nieprzekraczalne. W związku z tym kobiety
mają pochwy, a mężczyźni prącia. Zmiana statusu płci jest możliwa
i dopuszczalna wyłącznie podczas ceremonii. Nie jest ona jednak
głęboka i kończy się wraz z końcem ceremonii. Wyjątki od tej regu-
ły są nieistotne (Garfinkel, 2007, s. 150–156). Holly Devor (1989,
s. 149) zwróciła uwagę, że na poziomie mikrospołecznym role płcio-
we są od urodzenia ustalone, co oznacza utożsamianie płci biolo-
gicznej z płcią kulturową.

Jednak niektórzy psychologowie, antropolodzy i lekarze wyraża-

ją odmienne zdanie. Tubylczy Amerykanie nie oddzielali, jak czynią
to ludzie Zachodu od drugiej połowy XIX wieku, homo- od heterosek-
sualizmu. Uznawali bowiem, że „Jeśli świat jest niepodzielną cało-
ścią, tedy i człowiecza płciowość nie może być rozrywana na osobne
kawałki” (Kuligowski, 2007, s. 289). Pediatra urolog W.G. Reiner
(b.d.) uważa, że sama kategoria płci ma charakter hipotetyczny,
a nie naukowy, gdyż nie istnieją naukowe sposoby jej określania.
Płci nieomylnie nie może określić ani lekarz, ani rodzice noworod-
ka. Jedyną kompetentną osobą jest tutaj sam zainteresowany, ale
może to zrobić dopiero w wieku kilku lat. Tymczasem lekarze tuż po
urodzinach arbitralnie przypisują noworodka do tej czy innej płci,

104

ALBO albo

AndrOgynIA – MIłOść

kierując się własnym wyobrażeniem na temat normatywnych geni-
taliów (np. za krótki penis może spowodować uznanie noworodka
za dziewczynkę) (Imieliński, Dulko, 1988, s. 15; Domurat Dreger,
1998). Szacuje się, że w około 1 na 1500 urodzeń lekarze mają pro-
blemy z ustaleniem płci noworodka. Nawiązując być może do myśli
Freuda, który już w 1925 roku zauważył, że „Męskość i kobiecość
są raczej teoretycznymi konstruktami, które trudno zdefiniować”
(cyt. w: Wulff, 1999, s. 242), Ellen Hyun-Ju Lee stwierdziła: „Leka-
rze powołują się na naturalną płeć – męską lub żeńską – chociaż
w rzeczywistości sami ją tworzą” (cyt. za: Domurat Dreger, 1998).
W Polsce w przypadku braku pewności co do płci noworodka do akt
wpisuje się płeć żeńską, a w pierwszym roku życia przeprowadza
się szczegółowe badania płci genetycznej i gonadalnej (Dakowicz,
2000, s. 17). Sally Lehrman (1999) nazywa lekarzy, którzy arbi-
tralnie przypisują płeć noworodkom, policją seksualną. Anne Fau-
sto-Sterling (1999) pisze o lekarzach jako o Kościele, który uzna-
je tylko dwie płcie, a osoby niepasujące do ich wizji traktuje jak
heretyków.

Jak zauważyli Claire M. Renzetti i Daniel J. Curran (2005, s. 60):

[...] choć jest to dla nas trudne, powinniśmy przestać myśleć o płci
jako o jednowymiarowym zjawisku posiadającym dychotomiczne
aspekty. Podobnie płeć kulturowa – to, co ogólnie nazywamy mę-
skością lub kobiecością – jest daleka od bycia zjawiskiem albo/albo;
mieści ona w sobie szerokie spektrum nastawień, zachowań i ocze-
kiwań społecznych, które poznajemy w ciągu całego życia, przez
interakcje międzyludzkie i doświadczenia zdobywane w różnych
środowiskach.

Sandra Bem z Uniwersytetu Stanforda jako pierwsza podała

w wątpliwość istnienie tylko dwóch płci biologicznych (2000, s. 181–
185) oraz dwóch orientacji seksualnych. Jej zdaniem „pojęcia hetero-
seksualizmu, homoseksualizmu i biseksualizmu” są „fikcjami stwo-

rzonymi przez historię i kulturę” (s. 166, podkr. S.B.). Jeśli nie chce
się definiować płci, odwołując się do sztywnego schematu męsko-żeń-
skiego, i nie chce się klasyfikować tego, co do niego nie pasuje, jako
nienaturalnego bądź niemoralnego (obu słów używają religijni mora-
liści niebędący biologami czy antropologami), czy też jako anomalii
bądź patologii (jak chcą niektórzy medycy), trzeba przyjąć istnienie
wielu rodzajów płci i ich modalności. W świetle wiedzy, jaką dyspo-
nujemy, depolaryzacja płci jest faktem (s. 85–86).

Dla Bem (1994, s. 437) płcią normatywną jest tzw. trzecia płeć,

czyli hermafrodytyzm. Jej zdaniem, ponieważ „zdrowe poczucie fi-
zycznej męskości czy kobiecości obejmuje niewiele więcej niż możność

105

Jacek Sieradzan

ILE PłCI MA CZłOWIEK

odczuwania całkowitego zadowolenia ze swego ciała, takiego, ja-
kie widzi się w lustrze”, to „najlepszym rodzajem tożsamości, jeśli
chodzi o role związane z płcią, jest nieutożsamianie się z żadną

z nich” (podkr. S.B.).

Chcąc ustalić stopień androgynii człowieka, Bem (1974) spo-

rządziła listę 60 cech (po 20 uznanych przez nią za typowo mę-
skie, typowo żeńskie oraz neutralnych), a następnie poprosiła
dwie grupy badanych przez siebie osób o stwierdzenie, w jakim
stopniu dana cecha jest u nich obecna (na skali od 1 do 7). Okaza-
ło się, że stopień androgynii u mężczyzn był wyższy niż u kobiet.
U pierwszych zidentyfikowała 34–44%, a u kobiet tylko 27–38%
cech androgynicznych.

Autorzy zajmujący się tematyką płci uważają, że jest ona „pewne-

go rodzaju kontinuum” (Szarek, 2009, s. 34) bądź „zmienną o ciągłym
charakterze, charakteryzującą się stopniem natężenia cech «męsko-
ści» i «kobiecości»” (Radovanić, 2006, s. 67). Taka różnorodność płci
jest typowa dla natury. Przykładowo, jedna z form pleśni, śluzowiec,
ma 13 płci (Ridley, 1999, s. 111; Low, 2003, s. 27).

Do refleksji nad znaczeniem płci skłaniają dwa wydarzenia, któ-

re ostatnio miały miejsce. W lipcu 2008 roku mężczyzna (według
prawa), czyli kobieta po zmianie płci, urodził dziecko. Thomas Be-
atie jest więc pierwszym w historii mężczyzną-matką (Bone, 2008,
s. 13). U Caster Semenyi, zwyciężczyni biegu na 800 metrów kobiet
podczas mistrzostw świata w lekkiej atletyce w 2009 roku, wykryto
za dużo, jak na kobietę, niespożytkowanego testosteronu

1

. Jej przy-

padek określono jako zespół niewrażliwości na androgeny (AIS).
Badania wykryły ponadto, że przy braku jajników i macicy ma ona
wewnętrzne jądra, czyli narządy płciowe męskie. Pod względem płcio-
wym nie jest więc ani kobietą, ani mężczyzną (Hurst, 2009). Polską
odpowiedniczką Caster Semenyi była Stanisława Walasiewiczówna,
zdobywczyni złotego medalu w biegu na 100 metrów kobiet na igrzy-
skach w Los Angeles w 1932 roku. Sekcja zwłok przeprowadzona po
jej śmierci w 1980 roku wykazała, że – podobnie jak Semenya – Wa-
lasiewiczówna miała zarówno żeńskie, jak i męskie narządy płciowe
(Szczepłek, 2009, s. A22). Ewa Kłobukowska, zdobywczyni złotego
medalu w sztafecie 4 x 100 metrów podczas igrzysk w Tokio (1964),
była pierwszą lekkoatletką, która (w 1967 roku) nie przeszła testu
żeńskiej płci. Badania wykazały, że ma kariotyp 47XXY. Między-
narodowa Federacja Lekkiej Atletyki (IAAF) pozbawiła ją tytułów,
medali i rekordów. W latach dziewięćdziesiątych IAAF wycofała się
z tego, stwierdzając, że badania chromosomalne nie pozwalają na jed-
noznaczne ustalenie płci. W latach 1972–1984 testu żeńskiej płci nie

106

ALBO albo

AndrOgynIA – MIłOść

przeszło pomyślnie 13 kobiet, podczas igrzysk w Barcelonie (1992)
pięć, a podczas igrzysk w Atlancie (1996) osiem (Warren, 2003; Ewa
Kłobukowska, W: A Gender Variance Who’s Who, b.d.).

Płeć to ważny wynalazek ewolucji. Ma ona wiele zalet: (1) za-

bezpiecza materiał genetyczny przed mutacjami powstającymi pod
wpływem środowiska lub wskutek błędów w toku kopiowania ge-
nów; (2) wymieszanie puli genowej powoduje zwiększenie różnorod-
ności; oraz (3) wzmacnia odporność organizmów na pasożyty (Sza-
rek, 2009, s. 27–28). Pasożyt w przypadku opisanym w 1946 roku
we Francji sprawił, że w jednej rodzinie „w dwóch pokoleniach uro-
dziły się 72 kobiety i ani jeden mężczyzna” (Ridley, 1999, s. 118).

Biolodzy ewolucyjni zwracają uwagę na to, że w przyrodzie żyją

setki zwierząt mających więcej niż dwie płci. Przykładowo jeleń
występuje w jednej płci samiczej i dwóch samczych, jeden z gatun-
ków ryb (bluegill sunfish) w jednej płci samiczej i trzech samczych,

a wróbel z białym podgardlem w dwóch płciach samiczych i dwóch
samczych (Third gender, W).

Niektóre zwierzęta są gynandromorficzne (gr. gyne [„kobieta”] +

andros [„mężczyzna”] + morphe [„forma”]), czyli noszą w sobie cechy

samców i samic. Stwierdzono to u niektórych gatunków motyli, homa-
rów, krabów oraz ptaków (Gynandromorph, W). Pierwowzorem zmia-

ny płci przez człowieka są zmiany płci w cyklu życiowym w świecie
zwierząt, np. u żab. Zwierzęta zmieniają płeć w trzech przypadkach:

Okazjonalnie, co zdarza się wtedy, gdy po śmierci dominującego

‰

‰

w ławicy ryb samca, jedna z samic staje się samcem. Do reguły
należy, że małe osobniki są samicami, a duże samcami. Ryba
strzępiel zmienia płeć na samczą, gdy stanie się na tyle duża,
aby sprostać rywalizacji z dużymi, dorosłymi samcami; nosi to
nazwę hermafrodytyzmu funkcjonalnego.
W zależności od środowiska: u niektórych organizmów płeć za-

‰

‰

leży od temperatury inkubacji jaj lub wody, w której rodzą się
młode (przypadek aligatorów).
Poprzez wybór, co ma miejsce wtedy, gdy matka wybiera płeć dla

‰

‰

swoich potomków (występuje to np. u pszczół i os) (Ridley, 1999,
s. 121–124; Szarek, 2009, s. 31–32; Gonochorism, W).
Zmianę płci, która jest współcześnie standardową praktyką me-

dyczną, zaobserwowano wśród szamanów Czukczów już na przeło-
mie XIX i XX wieku. Znana też jest wśród szamanów malajskich
oraz indonezyjskich Dajaków. Jeśli duchem szamana był mężczy-
zna, a duchem szamanki kobieta, przed mistycznymi zaślubina-
mi dochodziło do zmiany płci szamana, włącznie z transformacją

107

Jacek Sieradzan

ILE PłCI MA CZłOWIEK

drugorzędnych oznak płci (Segal, 2003, s. 6; Ripinsky-Naxon, 2002,
s. 66–67).

Badania antropologów pokazały, że agresywność i dominacja nie

są przypisane do płci męskiej, a łagodność i emocjonalność do żeń-
skiej, jak przyjęło się uważać na Zachodzie, gdyż np. ideałem Ara-
peshów jest mężczyzna łagodny, a ideałem Mundugumorów kobieta
agresywna (Mead, 1986, s. 279). Potwierdzenie tego można znaleźć
w świecie zwierzęcym, jako że niektóre samice są równie agresywne
jak samce danego gatunku (Renzetti, Curran, 2005, s. 67). Nie we
wszystkich kulturach mężczyźni polują, a kobiety przygotowują po-
siłki, gdyż zdarzają się takie, w których przedstawiciele obu płci zaj-
mują się polowaniem, łowieniem i zbieractwem (Renzetti, Curran,
2005, s. 90–91). Wpływ na odmienne postrzeganie dychotomii płci
na Zachodzie wywarło patriarchalne nastawienie filozofii greckiej
i chrześcijaństwa. Kobietę identyfikowano z naturą, sferą prywat-
ną, dzikością, emocjonalnością, ciemnością, podporządkowaniem
i reprodukcją, a mężczyznę z kulturą, sferą publiczną, udomowie-
niem, myśleniem, oświeceniem, dominacją i produkcją (Głażewska,
2004, s. 228; por. Mandal, 2004, s. 17–20). Nie można wyrokować
o płci także na podstawie ubioru, gdyż w wielu wiejskich regionach
kobiety podczas praw polowych ubierają się jak mężczyźni, a mu-
zułmanie noszą szaty, które na Zachodzie uważa się za typowe dla
kobiet (Beemyn, 2009, s. 371).

Poniżej zjawisko płci zostanie przeanalizowane z medycznego

i biologicznego punktu widzenia, a następnie z punktu widzenia
psychologii i antropologii kulturowej.

10 rodzajów płci z medycznego punktu widzenia

Na ogół medycy wyróżniają dziesięć rodzajów płci, choć niektórzy
cytowani tutaj badacze wymieniają mniejszą ich ilość (Waszyńska,
Rękoś, 2004, s. 212–213; Imieliński, Dulko, 1988, s. 13–14; Miluska,
1996, s. 57–58; Starke, 1998, s. 247–249; Mandal, 2004, s. 28–29;
Starka, Raboch, 1985, s. 267–276) (patrz tabela 1).

Pierwszorzędnymi czynnikami określającymi płeć są gonady:

jajniki i jądra. Osoba mająca jajniki jest kobietą, mająca jądra
jest mężczyzną, a mająca zarówno jajniki i jądra – hermafrodytą.
W związku z tym zewnętrzne cechy płciowe, takie jak prącie i po-
chwa, mają charakter drugorzędny, a wygląd, owłosienie, wysokość
głosu, umięśnienie – trzeciorzędny (por. Ellis, 1897, s. 44–98).

108

ALBO albo

AndrOgynIA – MIłOść

Tabela 1.

Rodzaj płci

Czas kreacji

Determinanty

Mężczyzna

Kobieta

chromosomalna

(genetyczna)

zapłodnienie

biologiczne

para chromoso-

mów XY

para chromoso-

mów XX

gonadalna

szósty/siódmy

tydzień życia

płodowego

gruczoły płciowe

przekształcenie

gonad męskich

w jądra

przekształcenie

gonad żeńskich

w jajniki

hormonalna

życie płodowe czynności

wewnątrzwydziel-

nicze jąder lub

jajników

przewaga

testosteronu nad

estrogenami

przewaga

estrogenów nad

testosteronem

wewnętrznych

narządów płcio-

wych

życie płodowe zróżnicowanie

dróg rozrodczych

rozwijających się

z przewodów

gonad

przekształcenie

przewodów

Wolffa w nasie-

niowody

przekształcenie

przewodów Mül-

lera w jajowody

i macicę

zewnętrznych

narządów płcio-

wych

życie płodowe biologiczne

moszna i prącie

pochwa

fenotypowa

(somatyczna)

okres pokwi-

tania

(u dziewczy-

nek od 8,

a u chłopców

od 10 roku

życia)

wygląd zewnętrz-

ny: drugo- i trze-

ciorzędne cechy

płciowe

wygląd męski

wygląd żeński

metaboliczna

życie płodowe rodzaj aparatu

metabolicznego

niektórych syste-

mów metabolicz-

nych

nieodwracalna

aktywizacja

układów en-

zymatycznych

przez męskie

hormony płciowe

nieodwracalna

aktywizacja

układów enzyma-

tycznych przez

żeńskie hormony

płciowe

mózgowa

życie płodowe hormonalne

męski mózg

w męskim (lub

kobiecym) ciele

kobiecy mózg

w kobiecym (lub

męskim) ciele

socjalna

(metrykalna)

określana po

urodzeniu

przez lekarza

biologiczne i

hormonalne

prącie, jądra

pochwa

psychologiczna

subiektywny

wybór jed-

nostki

interakcja czynni-

ków biologicznych

i społecznych

poczucie bycia

mężczyzną

poczucie bycia

kobietą

Mężczyzną lub kobietą w pełni tego słowa znaczeniu jest się wte-

dy i tylko wtedy, gdy istnieje pełna zgodność w każdym z wyżej
wymienionych rodzajów płci. Mężczyźni i kobiety różnią się od sie-
bie, ponieważ mają odmiennie skonstruowane mózgi. Kobieta pod
względem chromosomowym, gonadalnym, fenotypowym i socjal-
nym, mająca prawidłowo ukształtowane i funkcjonujące narządy
płciowe, pod względem psychicznym może czuć się mężczyzną, jeśli

109

Jacek Sieradzan

ILE PłCI MA CZłOWIEK

płeć jej mózgu nie zgadza się z płcią jej ciała. Z drugiej strony, ko-
bieta, która urodziła się z prąciem i jądrami i w związku z tym była
wychowywana jako mężczyzna, po operacji zmiany płci może nawet
rodzić dzieci, jeśli tylko ma zdrowe jajniki i macicę (Anonimowa
Hermafrodytka, 2003).

Pomiędzy mężczyznami i kobietami istnieją też znaczące różni-

ce w wyglądzie cielesnym, fizjologiczne, hormonalne, płciowe, ko-
gnitywne i behawioralne (Moir, Jessel, 1996, s. 11, 17; Low, 2003,
s. 28–31). Przez pierwsze sześć tygodni ciąży płód jest niezróżnico-
wany. W siódmym tygodniu zaczynają powstawać gonady męskie
i żeńskie oraz guzki płciowe. Zarówno gonady, jak i guzki do szó-
stego tygodnia wyglądają identycznie. Wydaje się, że za wykształ-
towanie się płodu męskiego odpowiada gen SRY (sex-determining
region on the Y chromosome), czyli determinujący płeć fragment

chromosomu Y. Jego działanie sprawia, że powstają jądra, a w nich
syntetyzują się hormony zwane androgenami, głównie substancja
hamująca Müllera (MIS) i testosteron. Zadaniem MIS jest zniszcze-
nie przewodów Müllera, a rolą testosteronu wzmocnienie przewo-
dów Wolffa. W ósmym tygodniu wydzielanie się hormonu dwuhy-
drotestosteronu (DHT) inicjuje powstanie zewnętrznych genitaliów
oraz męskiego mózgu. Guzek płciowy przekształca się w prącie,
a otaczająca go tkanka w mosznę. Za wykształtowanie się płodu
żeńskiego odpowiada prawdopodobnie genetycznie paralelny sygnał
wywołujący wykształtowanie się jajników. Sygnał ten akceptuje
żeński hormon płciowy, estrogen, a odrzuca testosteron (Renzetti,
Curran, 2005, s. 49–50; Angier, 2001, s. 48–49). Jeśli gruczoły ge-
netycznej dziewczynki produkują za dużo testosteronu, a gruczoły
genetycznego chłopca za mało, płód urodzi się hermafrodytą (cyt.
za: Michalewicz, 2005, s. 61). Wyniki niektórych badań sugerują,
że produkowanie w okresie płodowym dużej ilości testosteronu
i małej estrogenu wpływa na homoseksualną preferencję dorosłego
osobnika, a produkcja jeszcze większej ilości testosteronu skutkuje
biseksualizmem. Przyczyną homoseksualizmu może też być femini-
zacja pewnych obszarów mózgu, co może być spowodowane brakiem
pewnych receptorów w mózgu genetycznego mężczyzny (Bisexuali-
ty, W). Na ogół zakłada się, że orientacja seksualna ma przyczynę

hormonalną (Czajkowska-Majewska, 2001, s. 77; Grabowska, 2004,
s. 183–184; Gender identity, W). Już wśród 1,5-rocznych dzieci, nie

wyłączając bliźniąt, zauważono zachowania i zainteresowania od-
mienne od typowych dla ustalonej po narodzinach płci, które w wie-
ku dorosłym mogą skutkować wyborem orientacji homoseksualnej
(Childhood gender nonconformity, W). Wielu uczonych przyznaje

110

ALBO albo

AndrOgynIA – MIłOść

się jednak do niewiedzy i podkreśla, że nie zna mechanizmu formo-
wania się płci (por. np. Starka, Raboch, 1985, s. 267–276; Badinter,
1993, s. 53–54).

Badania 1000 homoseksualistów i lesbijek oraz 500 heteroseksu-

alnych mężczyzn i kobiet, przeprowadzone w 1981 roku w San Fran-
cisco, pokazały, że większość gejów w dzieciństwie nie lubiła bawić
się w te same gry, co inni chłopcy, a niemal połowa z nich wolała
zabawy typowe dla dziewcząt (dom i klasy). Podobną prawidłowość
zaobserwowano w przypadku lesbijek: większość z nich w dzieciń-
stwie nie lubiła bawić się w gry typowe dla dziewcząt (czyli w dom
i w klasy), a aż 81% z nich wolała uprawiać sport (Blum, 2000,
s. 186). Dziewczynka preferująca chłopięce ubrania, zabawy i towa-
rzystwo chłopców, określana mianem tomboy, może w późniejszym

życiu wybrać za partnerkę seksualną kobietę (Tomboy, W).

Medycy traktują odstępstwa od normatywnego bipolaryzmu

płciowego jak chorobę i przypisują je zaburzeniom płci chromoso-
mowej bądź hormonalnej. Z kulturowego punktu widzenia każda
odmiana od standardu może się wiązać z odrębną tożsamością
płciową i psychospołeczną.

Zaburzenia płci chromosomowej

Każda komórka ludzkiego ciała zawiera 46 chromosomów, w tym dwa
chromosomy płciowe. O ile chromosomy płciowe kobiety są identycz-
ne (46XX), to chromosomy płciowe mężczyzn są odmienne (46XY).
Jeśli w okresie życia płodowego nie dojdzie do żadnych zaburzeń,
z chromosomów płciowych genetycznego zarodka męskiego wykształ-
cą się jądra, a z chromosomów płciowych genetycznego zarodka żeń-
skiego wykształcą się jajniki. Jeśli jednak dojdzie do zaburzeń, np.
wskutek wadliwego funkcjonowania genu SRY, to ich konsekwencją
będą trudności z ustaleniem płci noworodka albo człowieka w póź-
niejszym okresie życia. Brak lub zwielokrotnienie materiału gene-
tycznego płodu powoduje szereg możliwości. Każdy dodatkowy chro-
mosom X obniża poziom inteligencji o 15–16 punktów.

W przypadku

‰

‰

zespołu Klinefeltera osoba ma układ chromoso-

mów 47XXY (połączenie żeńskiego genotypu XX z męskim XY)
(80% przypadków), rzadziej 46XX/47XXY, bądź nawet normalny
genotyp męski 46XY lub normalny genotyp kobiecy 46XX. Chło-
piec z kariotypem 47XXY ma sfeminizowaną budowę ciała, wy-
soki wzrost, długie ręce i słabo owłosione ciało, niewielkie prącie
i jądra. Cechuje go obniżony poziom testosteronu, brak libido,
problemy z erekcją, brak spermatogenezy w jądrach, utrata

111

Jacek Sieradzan

ILE PłCI MA CZłOWIEK

potencji, bezpłodność. Ma trudności w identyfikacji płciowej:
może się identyfikować jako mężczyzna, kobieta lub hermafro-
dyta. Może mieć – jak kobieta – zaokrąglone biodra i piersi (gi-
nekomastia). Jest ogólnie nieśmiały, a jego głos nie przechodzi
mutacji. Może też być opóźniony w rozwoju psychicznym. Zabu-
rzenie to zdarza się w przypadku 1 na 1000–1500 chłopców.
Odmianą zespołu Klinefeltera jest

‰

‰

mozaicyzm, występujący

w 15% przypadków tego zespołu. Oznacza on obecność więcej niż
dwóch linii komórkowych u jednego osobnika; są możliwe różne
odmiany kariotypów: 45X/46XX, 45X/46XY, 46XY/47XXY itd.
Znacznie poważniejszym zaburzeniem jest układ chromosomów

‰

‰

48XXYY, który zdarza się w przypadku 1 na 17000 noworodków,
bądź układ 48XXXY (1 na 50000 noworodków). W pierwszym
przypadku mogą występować problemy psychiczne, nieśmiałość,
zachowania kompulsywne i agresja. W drugim płaska nasada
nosa, zbyt duża odległość między oczami i/lub brodawkami sut-
kowymi oraz skrzywienie piątego palca.
Cechy

‰

‰

zespołu Fraccaro (kariotyp 49XXXXY) to: niski wzrost,

liczne wady w strukturze kostnej, dysmorfizm twarzy (hiperte-
loryzm oczny, mongoloidalne ustawienie szpar powiekowych),
obniżone ciśnienie, wady wrodzone serca, stawów i zaburzenia
psychiczne. Zdarza się w 1 na 85000–100000 noworodków.
Dziewczynka z układem chromosomów 47XYY, czyli dodatko-

‰

‰

wym chromosomem Y, cierpi na zespół Jacobsa. Ma plastyczne

gonady, infantylne genitalia, niski wzrost, drobną budowę ciała,
cierpi na wady układu moczowego i krążenia. Zaburzenie to zda-
rza się w przypadku 1 na 1000 dziewczynek.
Także chłopiec z układem chromosomów 47XYY cierpi na zespół

‰

‰

Jacobsa. Mężczyźni z tym zespołem, zwanym zespołem super-
samca, charakteryzują się potężną budową ciała, wysokim lub
bardzo wysokim wzrostem oraz obniżonym o około 10–15 punk-
tów poziomem inteligencji. Są znacznie częściej biseksualni od
mających inny układ chromosomów, szczególnie często są też
reprezentowani w środowisku przestępczym. Choć są bardziej
impulsywni i łatwiej podatni na frustrację, wykazują się mniej-
szą agresywnością od reszty populacji. Zaburzenie to zdarza się
w przypadku 1 na 1000 chłopców.
W przypadku osoby z normalnym genotypem żeńskim 46XX lub

‰

‰

męskim 46XY, ale bez gonad lub z gonadami szczątkowymi (co
w przypadku mężczyzny skutkuje żeńską budową ciała), mamy

112

ALBO albo

AndrOgynIA – MIłOść

do czynienia z (a) zespołem czystej dysgenezji gonad XX, (b) ze-
społem czystej dysgenezji gonad XY, oraz (c) zespołem mieszanej
dysgenezji gonad. Osoby z tymi zespołami mają wysoki lub bar-
dzo wysoki wzrost, ale bez anomalii somatycznych, występują-
cych w odmianie dysgenezji XX, jaką jest zespół Turnera. Kobiety
nie mają rozwiniętych piersi i mają infantylne narządy płciowe.
Przerost łechtaczki szczególnie często występuje u genetycznych
mężczyzn. Podobnie jak w przypadku AIS, jądra osób z tym ze-
społem usuwa się chirurgicznie z powodu ich kancerogenności.
W przypadku dziewczynki mającej trzy chromosomy X (47XXX),

‰

‰

czyli dodatkowy chromosom płciowy X, mamy do czynienia z tri-
somią chromosmu X, czyli zespołem Swyera. Jest to odmiana

czystej dysgenezji gonad, cechująca się wzrostem wyższym od
przeciętnej, czasami trudnościami w uczeniu się i lekkim upośle-
dzeniem oraz niemożnością zajścia w ciążę. Analiza wykonana
dla osoby dotkniętej zespołem Swyera wykazuje obecność dwóch
ciałek Barra. Dotknięta nim kobieta jest zwana supersamicą
albo metakobietą. Zaburzenie to zdarza się w przypadku 1 na
1000 dziewczynek.
Odmianą czystej dysgenezji gonad XX jest

‰

‰

zespół Turnera.

99% płodów z tym zespołem ulega spontanicznemu poronieniu.
Dziewczynka z tym zespołem zamiast pary chromosomów płcio-
wych XX ma zestaw chromosomów X0, czyli brakuje jej jednego
chromosomu (kariotyp 45X) albo ma wadliwy jeden z chromoso-
mów X. Może się też zdarzyć, że jedne jej komórki zawierają jeden
chromosom X, a inne dwa chromosomy XY (kariotyp 45X/46XY).
W przypadku zespołu Turnera gruczoły płodu żeńskiego w ogóle
nie produkują testosteronu (a wszystkie płody żeńskie produku-
ją go w minimalnej ilości). Zewnętrzne narządy płciowe dziew-
czynki z zespołem Turnera przypominają kobiece. Nie ma ona
jednak jajników ani okresu i nie będzie mogła urodzić dzieci. Ma
bardzo niski wzrost (przeciętnie 143 cm), słabo rozwinięte pier-
si, nietypową budowę klatki piersiowej i szyi. Posiada ponad-
przeciętnie wysokie zdolności werbalne i bardzo niską orientację
w przestrzeni. Przywiązuje przesadną wagę do swojej kobieco-
ści. Dziewczynki z zespołem Turnera niekiedy bywają nazywane
przez innych „trzpiotkami” (same akceptują to określenie). Zabu-
rzenie to zdarza się w przypadku 1 na 2500–5000 dziewczynek.
Męskim odpowiednikiem zespołu Turnera jest

‰

‰

zespół No-

onan. Charakteryzuje go niski wzrost, wady rozwojowe twarzy

i serca, liczne wady układy kostnego i narządów wewnętrznych,

113

Jacek Sieradzan

ILE PłCI MA CZłOWIEK

nieprawidłowości hematologiczne, brak jednego lub obu jąder
(wnętrostwo), a w około 30% przypadków lekkie upośledzenie
umysłowe.
O ile w przypadku czystej dysgenezji gonad i w zespole Turne-
ra występują dwie aplastyczne gonady (uniemożliwiające roz-
rodczość), a w przypadku mieszanej dysgenezji gonad jednej
aplastycznej gonadzie towarzyszy jedno dysgenetyczne jądro,
to w hermafrodytyzmie męskim występują dwa dysgenetyczne
jądra

2

.

Natura i znaczenie chromosomów są paradoksalne i trudne do

zdefiniowania pod względem tożsamości płciowej. Wydaje się jed-
nak, że natura daje przewagę kobietom, bo o ile zarówno kobieta
z normalnym genotypem 46XX, kariotypem 45X bądź 47XXX może
urodzić dziecko, to mężczyzna z kariotypem 46YY (bez chromosomu
płciowego X) w ogóle nie może istnieć. Paradoks chromosomu płcio-
wego Y polega na tym, że bez niego nie jest się mężczyzną, ale sam Y
to za mało, by zdefiniować męską tożsamość (Badinter, 1993, s. 50).

Zaburzenia płci hormonalnej

Organizm ludzki wytwarza zarówno hormony męskie, jak i żeń-
skie. Dzieje się tak bez względu na to, czy kształtuje się w kie-
runku płci męskiej czy żeńskiej. Gruczoły nadnerczy wytwarzają
androgeny u obu płci. Z zaburzeniem płci hormonalnej mamy do
czynienia w okresie życia płodowego pomiędzy uformowaniem się
wewnętrznych, a przed ukształtowaniem zewnętrznych narządów
płciowych. W przypadku genetycznej dziewczynki (mającej jajniki,
jajowody i macicę) nadmiar hormonów męskich (androgenów) spo-
woduje kształtowanie się zewnętrznych narządów płciowych mę-
skich. Taka istota może mieć powiększoną łechtaczkę, która wyglą-
da jak prącie, a nawet pusty, pozbawiony jąder worek mosznowy.
Przyczyną wirylizmu (występowania cech męskich u kobiety) może
być zażywanie przez matkę w okresie ciąży progestagenu. W przy-
padku chłopców zaburzone działanie substancji, która zazwyczaj
hamuje rozwój wewnętrznych narządów żeńskich, sprawi, że za-
miast męskich, wewnętrznych narządów płciowych wykształtują
się zewnętrzne, kobiece organy płciowe (Vasta, Haith, Miller, 1995,
s. 579; Kimura, 2006, s. 31; Intersexuality, W).

W przypadku

‰

‰

wrodzonego wzrostu kory nadnerczy (con-

genital adrenal hyperplasia, CAH), zwanego też zespołem nad-

nerczowo-płciowym (adrenal gland syndrome, AGS), gruczoły

produkują więcej androgenów niż potrzeba. Jego przyczyną są

114

ALBO albo

AndrOgynIA – MIłOść

nieprawidłowości w funkcjonowaniu gruczołów nadnerczy mat-
ki lub płodu albo podanie w okresie płodowym matce substan-
cji działającej na płód jak androgen. W 95% przypadków jest to
spowodowane brakiem enzymu 21-hydroksylazy, odpowiedzial-
nego za przemianę androgenów wytwarzanych przez nadnercza
w kortyzol. Wskutek tego genetyczne kobiety mogą się urodzić
z męskimi narządami płciowymi.
W przypadku dziewczynek CAH objawia się maskulinizacją lub
obojnaczością zewnętrznych narządów płciowych, a w przypad-
ku chłopców ich feminizacją oraz przedwczesnym dojrzewaniem
płciowym. Dziewczynki z zespołem CAH mają chłopięce cechy
charakteru, ubierają się jak chłopcy i przejawiają zainteresowa-
nia typowe dla chłopców. Dziewczynka w dzieciństwie nie bawi
się lalkami, preferuje towarzystwo chłopców. W życiu dorosłym
większość kobiet z CAH akceptuje żeńską tożsamość płciową, ale
nie spełnia się jako typowa kobieta. Może żyć w związku bisek-
sualnym bądź lesbijskim, a w związku małżeńskim nad życie ro-
dzinne i macierzyństwo przedkłada karierę zawodową, a w mężu
widzi bardziej przyjaciela niż kochanka. Tego typu kobiety zwykle
są określane jako „chłopczyce”.
Jeśli w okresie płodowym płód męski otrzymywał wysokie dawki
hormonów żeńskich, to w dzieciństwie będzie wykazywał zacho-
wania typowe dla dziewczynek, a w wieku dorosłym cechować
go będzie brak męskości, pewności siebie oraz niechęć do rywali-
zacji i małżeństwa. Dziewczynki z CAH mają wyższe, a chłopcy
z CAH niższe od typowych przedstawicieli swoich płci zdolności
przestrzenne (Boczkowski, 1971, s. 119–129; Moir, Jessel, 1996,
s. 168; Kimura, 2006, s. 31, 37–38, 116–117; Renzetti, Curran,
2005, s. 56; Congenital adrenal hyperplasia, W).

Sheri A. Berenbaum zbadała 61 osób z CAH. Choć wszystkie
wychowywano jako dziewczynki i wszystkie wykazywały żeń-
ską identyfikację płciową, zachowywały się w sposób typowy dla
chłopców. Częstszy też był u nich homoseksualizm. Z kolei Wil-
liam G. Reiner przebadał 36 genetycznych chłopców w wieku od
6 do 16 lat, którzy urodzili się bez prącia lub z prąciem szczątko-
wym, mających normalnie wykształcone jądra. Mimo iż 34 z nich
wychowano jako dziewczynki, wszyscy wykazywali charakter
i zachowanie typowe dla chłopców. 19 spośród 34 zmieniło płeć
na męską. Wszyscy oni następnie angażowali się w związki
z kobietami (Reiner, b.d.).

115

Jacek Sieradzan

ILE PłCI MA CZłOWIEK

Brak lub niedobór enzymu 5-alfa-reduktazy

‰

‰

, nazywany ze-

społem niedoboru DHT, uniemożliwia przemianę testosteronu
w DHT i pełne wykształcenie się narządów płciowych. Wskutek
tego dziecko rodzi się z zewnętrznymi cechami płci przeciwnej
i stosownie do tego jest wychowywane. W okresie dojrzewania
dochodzi do wykształtowania się narządów płciowych zgodnie
z płcią psychiczną. U istoty, która urodziła się z pochwą i mikro-
skopijnym prąciem wyglądającym na łechtaczkę – i z tego powo-
du została uznana za dziewczynkę – w okresie dojrzewania głos
nabiera cech męskich. Ukryte w ciele jądra zstępują do kształtu-
jącej się wtedy moszny, a prącie się wydłuża. Najczęściej uznaje
ona samą siebie za mężczyznę, choć czasami jest inaczej (Moir,
Jessel, 1996, s. 53; Kimura, 2006, s. 28–31; Renzetti, Curran,
2005, s. 58–59).
Osoby z

‰

‰

zespołem niewrażliwości na androgeny (androgen

insensivity syndrome, AIS) są genetycznymi mężczyznami, ale

wyglądają jak kobiety. Mają parę chromosomów XY i (ukryte
w podbrzuszu) jądra, ale ich receptory androgenowe nie rozpo-
znają wytwarzanych przez nie hormonów, w związku z czym
komórki ciała nie mogą na nie reagować. Z tego powodu nie
wykształcają się męskie przewody Wolffa, a często zanikają też
żeńskie przewody Müllera. Genitalia pozostają niewrażliwe na
działanie testosteronu i DHT, co uniemożliwia powstanie jąder
i prącia. Zespół AIS najczęściej pozostaje niewykryty do okresu
dojrzewania, kiedy to dziewczynki sygnalizują brak okresu.
Niewrażliwość na androgeny może być całkowita lub częściowa.
W przypadku całkowitej (complete) niewrażliwości na androge-

ny (CAIS), mimo wysokiego stężenia androgenów wydzielanych
przez jądra, osoba psychicznie czuje się kobietą, ma kobiecą bu-
dowę ciała i zewnętrzne żeńskie narządy płciowe. Może jednak
mieć ślepo zakończoną pochwę i ukryte w ciele męskie jądra.
Częstą cechą kobiet z AIS jest też wysoki wzrost i duży biust.
W przypadku częściowej niewrażliwości na androgeny (MAIS
[mild AIS], PAIS [partial AIS]) kobieta może mieć przerośnię-

tą łechtaczkę, a mężczyzna prącie mikroskopijnych rozmiarów
i nieprawidłowo umiejscowiony otwór cewki moczowej w prą-
ciu. Jego cechą może być wnętrostwo albo też niezstąpienie do
moszny jednego lub obu jąder. W zależności od subiektywnego
poczucia, osoba z AIS może czuć się mężczyzną lub kobietą. Naj-
większym problemem związanym z AIS jest to, że jądra osób
z tym zespołem są bardzo kancerogenne (Boczkowski, 1983,

116

ALBO albo

AndrOgynIA – MIłOść

s. 169–180; Domurat Dreger, 1998; Angier, 2001, s. 51; Kimura,
2006, s. 30, 115; Kula, Słowikowska-Hilczer, b.d.; Anonimowa
Hermafrodytka, 2003).
U mężczyzn

‰

‰

idiopatyczny hipogonadyzm hipogonadotro-

powy (idiopathic hypogonadotrophic hypogonadism, IHH) ce-

chuje się utrzymującym się przez całe życie niedoborem hormonu
gonadotropiny, regulującego wydzielanie hormonów płciowych.
Skutkiem tego są mikroskopijne narządy płciowe i bardzo ni-
ski poziom testosteronu. Może to prowadzić do częściowego lub
całkowitego braku oznak dojrzewania płciowego. Oznacza to, że
seksualizm dorosłego mężczyzny jest wciąż na poziomie 10-let-
niego chłopca (Boczkowski, 1971, s. 168; Kimura, 2006, s. 116).
Zaburzenie równowagi hormonalnej między testosteronem a es-

‰

‰

trogenem może też stać się przyczyną powiększenia gruczołów
piersiowych u mężczyzn, czyli ginekomastii (Chłopcy z biustem;
Gynecomastia, W).

8 rodzajów płci psychologicznej

Współcześnie zanikają granice między płciami. Nie chodzi tylko
o to, że mężczyźni ubierają się jak kobiety, i vice versa. Na przemia-

ny społeczne najszybciej reaguje kultura. W filmie ucharakteryzowa-
na na mężczyznę kobieta gra taksówkarza, a ucharakteryzowany na
kobietę mężczyzna gra gosposię. Coraz większą popularność zyskują
mężczyźni występujący na scenie w przebraniu kobiet (drag queen)

albo kobiety przebrane za mężczyzn (drag king). Nawet w Izraelu,

państwie, gdzie w wielu dziedzinach wciąż obowiązuje prawo mojże-
szowe, mężczyzna zmienił płeć i stał się kobietą, znaną piosenkarką
Daną International.

Najnowsze psychospołeczne ujęcia człowieczeństwa pokazują,

że różnice między płciami stają się coraz mniej istotne. Małgorza-
ta Fajkowska-Stanik (2001, s. 20–21) uważa, że o ile na poziomie
ontycznym nie ma żadnych różnic między płciami, a na poziomie
społecznym różnice te są mało istotne, gdyż istnieje tendencja do
wymienności pełnionych ról, to różnice zaznaczają się na dwóch
najniższych poziomach: psychologicznym (ze względu na odmienną
wrażliwość kobiet i mężczyzn) oraz biologicznym (wskutek odmien-
nej biologii).

Zamazanie granic między płciami jest także spowodowane wpro-

wadzeniem terapii genowej. Jeśli więc mężczyźnie zrobi się zastrzyk
z komórek macierzystych pobranych z pępowiny kobiety, to z sero-
logicznego punktu widzenia stanie się on kobietą (Charles, 2009,

117

Jacek Sieradzan

ILE PłCI MA CZłOWIEK

s. 56). Ponadto badania genetyczne nie dają stuprocentowej pewno-
ści, czy jest się mężczyzną czy kobietą. Przykładowo, osoba z karioty-
pem XXY prawie zawsze identyfikuje się jako mężczyzna. Ale ponie-
waż komórki ciała nie mogą egzystować z dwoma chromosomami XX,
jeden z nich zostanie odrzucony jako ciałko Barra. Wskutek tego ana-
litycy mogą uznać osobę z kariotypem XXY za kobietę. Sugerowano,
że tak było w przypadku Kłobukowskiej (Talk: Ewa Kłobukowska,

W). Paradoks testu płci polega też na tym, że normalnie zbudowa-
na i umięśniona kobieta z kariotypem 47XXY nie przejdzie go, pod-
czas gdy kobieta umięśniona ponad miarę, mająca normalny genotyp
46XY, przejdzie go bez problemu, choć ma większe szanse na zwycię-
stwo od kobiety 47XXY. Ponadto mężczyźni nie są poddawani testowi
płci, choć ci z kariotypem 47XXY mają bardziej kobiece sylwetki, co
może ich stawiać w bardziej uprzywilejowanej pozycji w gimnasty-
ce i hippice. Pod wpływem krytyki w 1992 roku IAAF zrezygnowała
z przeprowadzania testu płci żeńskiej (Warren, 2003).

Wiele dzieci rodzi się z markerami chromosomalnymi i cechami

fizykalnymi, które nie pasują do konwencjonalnych podziałów na
dwie płci: np. z macicą i penisem, albo z jednym jądrem i jednym
jajnikiem itp., czyli z czymś, co nosi nazwę „dwuznacznych genita-
liów”. Za typowy można uznać często dyskutowany w literaturze
przykład Agnes, która w 1958 roku pojawiła się na wydziale psy-
chiatrii Uniwersytetu Kalifornijskiego. Z zewnątrz wyglądała jak
kobieta, miała typowo kobiecą budowę ciała, ukształtowane piersi.
Jednak zamiast pochwy miała w pełni rozwinięte prącie i mosznę.
Badania pokazały, że również jej gonady były męskie. Choć wycho-
wano ją jak chłopca, zawsze czuła się kobietą, a męskie genitalia
traktowała jako anomalię. Na jej prośbę dokonano operacyjnej zmia-
ny zewnętrznych organów płciowych z męskich na żeńskie (Garfin-
kel, 2007, s. 146–227, zwł. 158–162; Hausman, 1995, s. 1–2).

Znane są liczne anomalie. Rodzą się mężczyźni z więcej niż dwo-

ma jądrami (Polyorchidism, W) albo z dwoma prąciami (Diphal-
lia, W), mający pochwę zamiast prącia, jak transseksualny aktor

Buck Angel, zwany „facetem z waginą” (Buck Angel, W), bez jąder

(Anorchia, W) albo tylko z jednym jądrem (Monorchism, W). Ko-

bieta może się urodzić z dwoma prąciami albo z podwójną pochwą
(Vaginal septum, W), bez pochwy i macicy albo bez pochwy i z po-

ważnymi wadami macicy (zespół Mayera-Rokitansky’ego-Küstera,
M-R-K) (Boczkowski, 1971, s. 173; Sybilski, Kurowska, 2002).

Ponieważ dla człowieka najważniejsze jest subiektywne poczu-

cie przynależności do tej czy innej płci, dlatego z punktu widzenia
psychologii granice między płciami są zamazane. Przykładowo, pod

118

ALBO albo

AndrOgynIA – MIłOść

względem genetycznym i fenotypowym można być mężczyzną, a pod
względem hormonalnym kobietą. Dzieje się tak wtedy, gdy męskie
jądra produkują żeńskie hormony płciowe (por. przypadek opisany
w: Michalewicz, 2005, s. 61–62). Obecnie wyróżnia się osiem rodza-
jów płci psychologicznej (Dakowicz, 2000, s. 9–10; Mandal, 2005,
s. 39) (patrz tabela 2).

Tabela 2.

Rodzaj płci psychologicznej

Symbol

Cechy płci psychologicznej

typ kobiety męskiej

KM

wysoki stopień męskości, niski stopień

kobiecości

typ kobiety kobiecej

KK

wysoki stopień kobiecości, niski stopień

męskości

typ kobiety androgynicznej

KA

wysoki stopień męskości, wysoki stopień

kobiecości

typ kobiety nieokreślonej

KN

niski stopień męskości, niski stopień kobiecości

typ mężczyzny męskiego

MM

wysoki stopień męskości, niski stopień

kobiecości

typ mężczyzny kobiecego

MK

wysoki stopień kobiecości, niski stopień

męskości

typ mężczyzny

androgynicznego

MA

wysoki stopień męskości, wysoki stopień

kobiecości

typ mężczyzny nieokreślonego

MN

niski stopień męskości, niski stopień kobiecości

Psychologicznym odzwierciedleniem zamazanej granicy między

płciami jest koncepcja Carla G. Junga, wedle której każdy męż-
czyzna ma w sobie wewnętrzną kobietę (Animę), a każda kobie-
ta wewnętrznego mężczyznę (Animusa) (por. Sieradzan, 2005,
s. 563, przyp. 471). Ujęcie Junga zawdzięcza wiele tantrze hinduskiej
i buddyjskiej. Celem obu tych praktyk jest doprowadzenie do połą-
czenia w ciele subtelnym męskich i żeńskich energii psychicznych.
Jego realizacja oznacza wyzwolenie (oświecenie) (Sieradzan, 2009;
por. Janda-Dębek, 2002).

Ile jest płci: dwie, trzy, pięć, sześć czy więcej?

O tym, że sztywny podział na dwie płci – męską i żeńską – ma
charakter arbitralny, świadczy istnienie kategorii istot, które prze-
kraczają tę dychotomię. W miejscach, gdzie one żyją, są z reguły
zaliczane do trzeciej płci. Niełatwo odpowiedzieć na pytanie, czym
jest trzecia płeć: czy są to hermafrodyci czy osoby transgenderycz-
ne, czy ci, którzy nie czują się ani mężczyznami, ani kobietami, czy

119

Jacek Sieradzan

ILE PłCI MA CZłOWIEK

może osoby, które przyjmują role typowe dla płci przeciwnej (Sza-
rek, 2009, s. 38–39). Wyboru płci najczęściej dokonuje jednostka,
a w niektórych wypadkach społeczeństwo.

Ponieważ większość ludzi ma określoną płeć – męską lub żeń-

ską – dlatego osoby o niezdefiniowanej płci, w tym ci, którzy zali-
czają siebie do „trzeciej płci”, mają ogromne problemy z codzienną
egzystencją. Nie mogą w zgodzie z własnym sumieniem wypełnić
żadnego urzędowego dokumentu, gdyż na określenie płci są w nim
tylko rubryki „kobieta” i „mężczyzna”. Podobnie jest z brakiem to-
alet dla osób trzeciej płci

3

. Liczne są przypadki osób, które po uro-

dzeniu, np. z powodu szczątkowego penisa i braku jąder, uznano
za kobiety i chirurgicznie próbowano wtłoczyć w żeńską płeć (Wa-
gner, b.d.). Pierwszym człowiekiem w historii, który w swoim kraju
został prawnie uznany za osobę trzeciej, interseksualnej płci, jest
Australijczyk Alex MacFarlane, któremu w 2002 roku w dowodzie
osobistym w rubryce „płeć” zamiast M lub K wpisano X (Sobczyń-
ski, 2003). W styczniu 2010 roku na podstawie orzeczenia lekarzy
także Australijczyk Norrie May-Welby (ur. w 1962 w Szkocji jako
mężczyzna) został uznany za osobę trzeciej płci, gdyż (1) wyglądem
nie przypomina ani mężczyzny, ani kobiety, (2) jego ciało nie ma
hormonów męskich ani żeńskich, oraz (3) nie ma organów płcio-
wych (Norrie May-Welby, W).

Jak zobaczymy dalej, antropolodzy i socjolodzy odnaleźli w róż-

nych kulturach świata wiele płci. Piszą o trzech, czterech, pięciu
i większej liczbie płci, które jedni kategoryzują pod wspólnym mia-
nownikiem „trzecia płeć”, a inni traktują jak odrębne modalności
płciowe

4

. Przykładowo, lud Tewa z Nowego Meksyku wyróżnia

trzy płci (męską, żeńską i kwido, czyli biologicznego mężczyznę

zaliczanego do trzeciej płci) oraz cztery typy męskich zachowań

seksualnych: heteroseksualizm (uprawianie seksu z socjologiczną

kobietą), homoseksualizm (seks z socjologicznym mężczyzną), bi-
seksualizm (seks z obu płciami) i trójseksualizm (seks z mężczyzna-
mi, kobietami i kwido) (Segal, 2003, s. 8; Witten, 2003, s. 220).

Z kolei Indonezyjczycy z Sulawesi wyróżniają trzy płci (męską,

żeńską i hermafrodytyczną), cztery rodzaje płci kulturowej (ko-

bieta, mężczyzna, calalai i calabai) oraz piątą, meta-płeć her-

mafrodytyczną (bissu), będącą połączeniem wszystkich poprzed-

nich. Calalai (dosł. „fałszywy mężczyzna”) to biologiczna kobieta,

która ubiera się i zachowuje jak mężczyzna, wykonuje tradycyjnie
męski zawód (np. kowalstwo), ale nie pragnie zostać mężczyzną.
Z kolei calabai (dosł. „fałszywa kobieta”) to biologiczny mężczyzna,

który pod wieloma względami zachowuje się jak kobieta, wykonuje

120

ALBO albo

AndrOgynIA – MIłOść

zawód kojarzony z płcią żeńską, np. podczas organizowania przyjęć
weselnych, ale nie chce zostać kobietą. O ile jednak calalai chcą

się upodobnić do mężczyzn, calabai pragną być postrzegane jako

odrębna płeć. Chcąc być zaliczonym do piątej płci, trzeba urodzić
się hermafrodytą i czuć przynależność do innej płci niż tej, do któ-
rej przypisali go/ją inni (Graham, b.d., 2). Spośród bissu rekrutują

się kapłani, którzy jako nosiciele cech obu płci są najbliżsi bóstwu
(Graham, 2002).

Biolożka Anne Fausto-Sterling (1999) uważa, iż różnice wśród

zaliczanych do trzeciej płci hermafrodytów są na tyle istotne, że
należy mówić o pięciu płciach:

(1) męskiej
(2) żeńskiej
(3) hermafrodytów prawdziwych (herms)

(4) hermafrodytów rzekomych męskich (merms)

(5) hermafrodytów rzekomych żeńskich (ferms).
W odniesieniu do tubylczych mieszkańców Ameryki Północnej,

L.B. Brown (1997, s. 6) sformułował listę sześciu modalności płci

kulturowej (gender styles). W przypadkach osób sklasyfikowanych

w punktach 3 i 4 chodzi o osoby, których płeć biologiczna pozostaje
w sprzeczności z ich płcią psychospołeczną:

(1) kobieta
(2) mężczyzna
(3) nie-kobieta (biologiczny mężczyzna, który przyjął pewne role
kobiece)
(4) nie-mężczyzna (biologiczna kobieta, która przyjęła pewne
role męskie)
(5) lesbijka
(6) gej.

28 modalności trzeciej płci

Ci, którzy identyfikują się z trzecią płcią, nie uważają się za męż-
czyzn ani za kobiety. W niektórych, wymienionych poniżej, kul-
turach są uznawani za odrębną kategorię społeczną. W Polsce do
trzeciej płci można zaliczyć około 12 000 osób (Third gender, W;

Michalewicz, 2005, s. 62). Antropologom udało się odnaleźć w róż-
nych kulturach 28 kategorii istot, które możemy zaliczyć do trzeciej
płci. Są to:

(1) Eunuchy, czyli mężczyźni wykastrowani, którym usunięto

jądra lub całe genitalia. Nazwa „eunuch” oznacza, dosłownie,
człowieka strzegącego łoża (gr. eune [„łóżko”] + echein [„strzec”])

121

Jacek Sieradzan

ILE PłCI MA CZłOWIEK

i ma związek z liczącą ponad 4000 lat tradycją wykastrowanych
mężczyzn sprawujących służbę przy łożu władcy. Autokastracji
dokonywali w stanie ekstatyczno-transowym kapłani frygijskiej
bogini Kybele (Eunuch, W; Galli, W).

(2) Hidżrowie (od hijra w hindi i urdu) są biologicznymi męż-

czyznami albo hermafrodytami. Większość z nich nie uważa się
ani za mężczyzn, ani za kobiety, tylko za przedstawicieli trzeciej
płci albo za kobiety transseksualne lub transgenderyczne. Część
hidżrów jest aseksualna. Niektórzy ubierają się i zachowują jak
kobiety, inni jak sfeminizowani mężczyźni albo jak hermafro-
dyci. Niektórzy hidżrowie nie czują się kobietami uwięzionymi
w męskich ciałach, nie dążą więc do zmiany płci. Niemniej wielu
hidżrów poddaje się procesowi kastracji będącej jednym z ele-
mentów ceremonii religijnej i procesu socjalizacji do kasty gru-
pującej hidżrów. Jednak tylko nielicznym modeluje się po ka-
stracji pochwę (Hidżra, W).

(3) Kothi są uznawani albo za osobną kategorię, albo za podgru-

pę hidżrów. Ubierają się jak kobiety i uprawiają seks głównie

z mężczyznami, pełniąc podczas stosunku rolę bierną. Hidżrowie

i kothi biorą ślub z mężczyznami, ale takie małżeństwo nie jest

uznawane przez prawo ani religie indyjskie (Hijra, W).

(4) Ludzie zmierzchu to żyjący w Indii biologiczni mężczyźni, któ-

rzy ubierają się i zachowują odmiennie niż ci, którzy identyfikują
się z płcią męską bądź żeńską. Ich nazwa jest związana z okresem
ich aktywizacji po zachodzie słońca (Evening people, b.d.).

(5) Tajscy i laotańscy katoi (ang. kathoeys) to transgenderyczni

mężczyźni, którzy przyjęli płeć żeńską (M

→K). Biologicznie są

mężczyznami, ale nie uważają się za mężczyzn, tylko za kobiety
takie jak inne, za inny (bądź drugi) rodzaj kobiet albo za trzecią
płeć. Synonimem tych terminów jest „przekształcona bogini”. Ża-
den z nich nie odpowiada znaczeniowo używanemu na Zachodzie
terminowi „transgenderyczna kobieta”. Niektóre katoi ubierają

się w kobiece stroje, przechodzą kurację hormonalną oraz opera-
cję zmiany płci. Inne poprzestają na kobiecym makijażu i mówie-
niu o sobie przy użyciu zaimków żeńskich. Ankieta przeprowa-
dzona wśród 190 osób, które dokonały w Tajlandii zmiany płci,
pokazała, że tylko 11% z nich uważa się za katoi, 45% uważa się

za kobiety, a 36% za inny (drugi) rodzaj kobiet. Niestety, ankieta
nie zawierała rubryki „trzecia płeć”. Mimo iż w Tajlandii żyje (we-
dle różnych szacunków) od około 30 000 do około 300 000 katoi,

a inni Tajowie są na ogół pozytywnie ustosunkowani wobec nich,
nie mają możliwości prawnej zmiany płci. Państwo traktuje ich

122

ALBO albo

AndrOgynIA – MIłOść

jak mężczyzn, w związku z czym skazane katoi trafiają do mę-

skiego więzienia (Kathoey, W; Third gender, W; Jackson, 2003;

Winter, 2003; Greenwood, 2009; Muszyński, 2010).
(6) Birmański termin acault to zniekształcona postać birmań-

skiego achauk („suchy”), oznaczającego homoseksualistę. Acault

to specjalista od sacrum, który w stanie ekstatyczno-transowym

staje się medium ducha (nat kadaw). Gdy po nawiedzeniu me-

dium przez żeńskiego ducha Manguedon dojdzie do duchowych
zaślubin, może on zmusić medium do zmiany płci (Coleman, Col-
gan, Gooren, 1992; acault, b.d.).

(7) Chanit to arabska nazwa osób, które urodziły się jako mężczyź-

ni, ale ubierają się i zachowują jak kobiety. Określa się ich jako „nie-
zbyt męskich”, „zniewieściałych” albo „tych, którzy urodzili się jako
mężczyźni”, ale uważają się za kobiety. W Omanie, gdzie uznaje się
ich za osoby należące do trzeciej płci, są akceptowani. Mieszkają
w swoich osiedlach. Wykonują prace typowe dla obu płci. Zarabiają
jako męskie prostytutki. W związku małżeńskim mogą pełnić role
mężczyzn lub chanit (Khanith, W; Gender identity, W).

(8) Muchannathun to osoby transgenderyczne, które zmieniły

płeć męską na żeńską (M

→K). Arabskie słowo muchannathun

oznacza mężczyzn „zniewieściałych” albo „przypominających ko-
biety”. Określenie to nie pasuje do żadnego z powszechnie dziś
używanych na Zachodzie kategorii płci społecznej. Nie oznacza
ono osób hetero- ani homoseksualnych. W źródłach arabskich
muchannathun to najczęściej kastraci (Mukhannathun, W).

(9) Transgenderyści w Chinach i na Tajwanie nazywają się ku-

axing („wyjść poza płeć”). Transseksualistów występujących na

scenie określa się obraźliwym mianem renyao. Pod względem

aktywności artystycznej renyao stanowi analogon tajskiego ka-
toi. Chiński transseksualista, czyli

bianxingzhe („ten, który

zmienia płeć”), zmienia styl życia i przechodzi kurację hormo-
nalną, ale nie zawsze decyduje się na operacją zmiany płci. Oso-
by interseksualne nazywa się „osobami in-jang” (yinyangren)

(Transgender in China, W).

(10) Futanari to japoński termin oznaczający „dwie formy”,

używany na określenie osób należących do trzeciej płci (zob. her-
mafrodyzm). Najczęściej jest to osoba z ciałem kobiety i organem
płciowym podobnym do prącia (Futanari, W).

(11) Newhalf (ang. „nowa połowa”) w Japonii to transgende-

ryczna lub transseksualna osoba po zmianie płci z męskiej na
żeńską (M

→K) (Urban Dictionary, b.d.).

123

Jacek Sieradzan

ILE PłCI MA CZłOWIEK

(12) Bacchá to słowo wywodzące się od perskiego bacche („chło-

piec”, „młodzieniec”), używane w Turkiestanie na określenie
chłopca 12–16-letniego, który od najmłodszych lat uczy się śpie-
wu i tańca, a potem służy mężczyznom jako partner seksualny
(bacchabozlik). Dla jednych bacchá jest osobą transgenderyczną,

dla innych sytuacyjnym homoseksualistą (Bacchá, W).

(13) Mak nyah, czyli „ucieczka (nyah) od matki (mak)”, oraz

pak nyah

, czyli „ucieczka (nyah) od ojca (pak)”, to, odpowied-

nio, malajskie nazwy transseksualnego mężczyzny, który zmie-
nił płeć na żeńską (M

→K), oraz transseksualnej kobiety, która

zmieniła płeć na męską (K

→M). Mianem mak pak nyah określa

się wszystkich transseksualistów (Mak nyah, W).

(14) Waria to indonezyjski termin będący połączeniem pierw-

szej sylaby słowa wanita („kobieta”) i trzech ostatnich liter słowa
pria („mężczyzna”). Używa się go na oznaczenie transgenderycz-

nych kobiet, uznających się za istoty uwięzione w męskim ciele.
Waria chodzą w sukniach (sarongach), stosują kobiecy makijaż

i feminizują ciało: implantują piersi, korygują nosy i usta, a nie-
które dokonują operacji zmiany płci. Pracują jako projektanci
mody, uliczni muzykanci, prostytutki oraz w salonach piękności.
Urzędową cechą wyróżniającą warii jest to, że w dowodzie osobi-

stym ma dwa nazwiska – jedno męskie, drugie żeńskie, ale tylko
jedną płeć – męską (Graham, b.d. 1; Graham, b.d. 2).
(15) Indonezyjska bissu to osoba przekraczająca tradycyjne zróżni-

cowanie płci. Najczęściej jest hermafrodytą. Ubiera się w oryginal-
ne stroje zawierające elementy typowe dla kobiet i dla mężczyzn,
ale niebędące typowo męskim lub żeńskim ubiorem. Może np. no-
sić przy sobie nóż jak mężczyzna, a we włosach mieć wplecione
kwiaty jak kobieta. Kapłani bissu są wybierani spośród niemowląt

mających trudną do określenia płeć. Ponieważ uważa się, że łączą
w sobie cechy boskie i ludzkie, traktuje się ich jako pośredników
między bogami a ludźmi. Podobnie jak birmańscy acault, wchodzą

w odmienne stany świadomości. Są cenieni jako specjaliści od sa-
crum i udzielają błogosławieństwa muzułmanom wybierającym się

na pielgrzymkę do Mekki (Bissu, W; Graham, 2002).

(16) Bakla to termin zbiorczy, który w filipińskim języku ta-

galog używa się na określenie stylu życia, grupującego męskich
homoseksualistów, kobiet uwięzionych w męskim ciele, transwe-
stytów i osoby uznane za zniewieściałe. Jedni baklowie są bar-

dziej, a inni mniej męscy. Chcąc upodobnić się do kobiet, drudzy
ubierają się w kobiece stroje oraz implantują piersi, choć tyl-
ko nieliczni przechodzą operację zmiany płci. Baklowie zajmują

124

ALBO albo

AndrOgynIA – MIłOść

trwałe miejsce w tradycyjnie tolerancyjnym społeczeństwie fili-
pińskim (LGBT in the Philippines, W).

(17) Fa’afafine (dosł. „jak kobieta”) z wysp Samoa są biologicznymi

mężczyznami, którzy w dzieciństwie przyjęli żeńską płeć kulturową
(Fa’afafine, W). W przeciwieństwie do tajskich katoi, którzy sami

decydują o zmianie płci, na Samoa jeszcze w dzieciństwie rodzina
arbitralnie decyduje, że dziecko będzie wychowane w innej płci niż
biologiczna. Prowadzone w latach 2006–2008 badania Paula L. Va-
seya z Uniwersytetu w Lethbridge w Kanadzie pokazały, że fa’afa-
fine są ogólnie bardziej altruistyczni od reszty populacji. „Altruizm

ten nie jest wynikiem ich większej kobiecości czy niezaspokojonej
potrzeby opieki rodzicielskiej” (Woźniak, 2010, s. 15).
(18) Fakaleiti z wysp Tonga, którzy są biologicznymi mężczy-

znami, zachowują się jak kobiety, a na emigracji tworzą bardziej
odrębną społeczność niż na Tonga (Fakaleiti, W).

(19) Mahu wahine to hawajskie określenie osoby należącej do

trzeciej płci, używane też na Tahiti. Maorysi z Nowej Zelandii
używają w takim wypadku terminu whakawahine, a Maorysi

z Wysp Cooka wyrażenia akava’ine. W slangu używanym na

Hawajach mahu to określenie transwestyty lub trensgenderysty

(Mahu, W; Third gender, W).
(20) Takat

ā

pui to maoryskie słowo oznaczające partnera sek-

sualnego tej samej płci, a także transseksualistę i transgende-
rystę. Występuje ono w złożeniach Takat

āpui wahine (lesbijka),

takat

āpui kaharua (biseksualista) i takatāpui tāne ki wahine

(ang. transman, transwoman) (Takat

āpui, W).

(21) Hua z Papui Nowej Gwinei dokonują zmiany płci kulturo-

wej: z męskiej na żeńską, i vice versa. Uważają, że człowiek przez

całe życie nabywa i przekształca swoją płeć kulturową, ponieważ
jest ona procesem, który się nieustannie tworzy, a nie czymś raz
na zawsze ustalonym. Kobieta, im więcej rodzi dzieci, tym wię-
cej traci kobiecości. Po urodzeniu trzeciego dziecka zyskuje status
mężczyzny i zostaje dopuszczona do udziału w inicjacjach i radzie
plemiennej. Z kolei mężczyzna traci swoją męskość wraz z prze-
kazywaniem wiedzy chłopcom podczas inicjacji. W miarę upływu
czasu kobieta staje się mniej, a mężczyzna bardziej skalany. Także

Simbari z Papui Nowej Gwinei praktykują zmianę płci z żeńskiej
na męską, co w ich języku nosi nazwę kwolu-aatmwol (Renzetti,

Curran, 2005, s. 96–97; 5-alpha-reductase deficiency, W).

(22) Bałkańskie tobelije i ostajnice (pd.-słowiań. tobelija;
ostajnica), czyli „zaprzysięgłe dziewice” (ang. sworn virgins), to

kobiety, które dobrowolnie przyjmują ubiór oraz sposób życia

125

Jacek Sieradzan

ILE PłCI MA CZłOWIEK

i zachowania typowe dla płci męskiej, włącznie z używaniem broni
i paleniem tytoniu, ale powstrzymują się od uprawiania seksu.
W Albanii i Czarnogórze są one zjawiskiem społecznym. W prze-
ciwieństwie do innych kobiet mogą uczestniczyć w czysto mę-
skich spotkaniach i cieszą się takim samym szacunkiem jak każ-
dy mężczyzna (Sworn virgin, W.).

(23) Ludzie o dwóch duchach (Two-Spirit people) to tłuma-

czenie pochodzącego z języka Odżibwów terminu niizh-manid-
dowag. Pojęcie to nie ma żadnego tradycyjnego kulturowego

znaczenia u Odżibwów. Zostało ukute podczas konferencji tubyl-
czych gejów i lesbijek, jaka odbyła się w 1990 roku w Kanadzie,
aby zastąpić będące w powszechnym użytku w środowisku an-
tropologów pejoratywne określenie „berdasze”. Słowo to pocho-
dzi od francuskiego bardache bądź hiszpańskiego bardaje (oba

w znaczeniu męskiej prostytutki) lub arabskiego bardaj („nie-

wolnik”, „utrzymanek”).
Dla samych zainteresowanych termin „ludzie o dwóch duchach”
oznacza, że w jednym ciele współegzystują dwa duchy: męski
i żeński. U 99 plemion żyjących w Ameryce Północnej jest znana
przynajmniej jedna tubylcza nazwa określająca osobę o dwóch
duchach. W językach 76 plemion określa ona kobietę, która
zmieniła płeć na męską (K

→M), w językach 22 plemion mężczy-

znę, który zmienił płeć na żeńską (M

→K), a w języku ludu Maidu

oznacza on obie możliwości. U większości plemion tubylczej Ame-
ryki Północnej, np. Mohawków, Lakotów i Zuni, ludzie o dwóch
duchach stanowili jedną z podstawowych instytucji. Pełnili waż-
ne funkcje społeczno-religijne, m.in. uzdrowicielskie, nauczające,
przewodniczyli ceremoniom, rytom itp. (Holmes, 2000; Two-Spi-
rit, W; Vries, 2009, s. 63).

(24) Muxe meksykańskich Zapoteków. Termin muxe pochodzi

prawdopodobnie od hiszpańskiego mujer („kobieta”). Oznacza

mężczyznę, który ubiera się i zachowuje jak kobieta. Jedni muxe

wiążą się z mężczyznami, inni z kobietami. Ci, którzy wiążą się
z mężczyznami, nie są uważani za homoseksualistów. Muxe są

przez Zapoteków akceptowani. Mogą wykonywać zajęcia typowe
dla mężczyzn albo typowe dla kobiet. Mogą się uznawać za ko-
biety albo za przedstawicieli trzeciej płci. Tylko nieliczni poddają
się operacji zmiany płci (Muxe, W; Stephen, 2003, s. 1008).

(25) Guevedoche z Dominikany to genetyczny chłopiec, który

urodził się z pochwą i mikroskopijnym prąciem wyglądającym
na łechtaczkę i z tego powodu został uznany i wychowany jak
dziewczynka. Nazwa guevedoche, będąca zniekształceniem huevo

126

ALBO albo

AndrOgynIA – MIłOść

a los doce („jaja w 12 roku życia”), pochodzi od aktywizowania się

w nim cech męskich w okresie dojrzewania. Alternatywna nazwa
to machihembras („mężczyzna/kobieta”). Na Dominikanie, gdzie

stwierdzono częste występowanie tego syndromu (1 na 90 uro-
dzonych chłopców), większość mężczyzn akceptuje swoją męską
płeć i zawiera związki z kobietami, ale żaden z nich nie doczekał
się potomstwa. Z punktu widzenia medycyny powodem tego jest
zaburzenie płci hormonalnej pod wpływem braku lub niedoboru
enzymu 5-alfa-reduktazy (5-alpha-reductase deficiency, W).

(26–28) Osoby transgenderyczne żyją także w etiopskim plemie-
niu Maale (są zwane asztime), wśród Kenijczyków mówiących

językiem suahili (maszonga) i w kongijskim ludzie Mbo (man-

gaiko). O nich, tak jak o transgenderystach z Iranu, Nepalu,

Korei Południowej i Wietnamu, brak jednak informacji w źró-
dłach dostępnych podczas pisania tego artykułu (Third gender,

W; Erisis, 2009).
Zarówno na Filipinach, jak i na Tajwanie około pięciu razy wię-
cej osób zmieniło albo chce zmienić płeć z żeńskiej na męską,
niż tych, które dokonały zmiany odwrotnej (LGBT in the Philip-
pines, W; Transgender in China, W). Warto też wspomnieć, że

prawo w Singapurze od 1996 roku dopuszcza małżeństwa osób
transgenderycznych (Transgender people in Singapore, W).
Północnoamerykańskie Stowarzyszenie Interseksualistów (ISNA)

wymienia 16 cech osób należących do trzeciej płci. Naturalnie nie
wszystkie występują u wszystkich interseksualistów (Intersexual-
ity, W):

(1) brak lub niedobór enzymu 5-alfa-reduktazy (zob. wyżej);
(2) zespół niewrażliwości na androgeny (zob. wyżej);
(3) afalia, czyli urodzenie się – z nieznanych przyczyn – bez ze-
wnętrznych genitaliów, męskich bądź żeńskich (Aphallia, W; Pe-
nile agenesis, W);

(4) przerośnięta łechtaczka; jest to wrodzona anomalia kobiecych
genitaliów (Clitoromegaly, W; Fraser syndrome, W);

(5) wrodzony wzrost kory nadnerczy (zob. wyżej);
(6) dysgenezja gonad (agonadyzm); jest to wykształcenie się go-
nad szczątkowych lub ich brak, spowodowany nieobecnością sub-
stancji hamującej Müllera i testosteronu (Boczkowski, 1971, s.
93; Gonadal dysgenesis, W; Mixed gonadal dysgenesis, W);

(7) nieprawidłowe umiejscowienie otworu cewki moczowej w prą-
ciu (Hypospadias, W);

127

Jacek Sieradzan

ILE PłCI MA CZłOWIEK

(8) zespół Kallmana; jest to specyficzna postać hipogonadyzmu
hipogonadotropowego (hypogonadotrophic hypogonadism, HH).

Cechuje się całkowitą (anosmia) lub częściową (hyposmia) nie-

zdolnością do odczuwania zapachów i niskim poziomem hormo-
nów przysadkowych LH i FSH. Przyczynia się to do opóźnione-
go wystąpienia oznak dojrzałości płciowej. Nie wszystkie osoby
dotknięte zespołem Kallmana uważają się za osoby trzeciej płci.
Niektóre z nich mogą być też dotknięte zespołem częściowej nie-
wrażliwości na androgeny (PAIS) (Anosmia, W; Hyposmia, W;
Kallman syndrome, W);

(9) zespół Klinefeltera (zob. wyżej);
(10) mikroskopijne prącie mające około 5–6 centymetrów, a za-
tem co najmniej 2,5 razy mniejsze od przeciętnej wynoszącej
13–15 cm (Micropenis, W; Human penis size, W);

(11) mozaicyzm (zob. wyżej);
(12) zespół Mayera-Rokitansky’ego-Küstera-Hausera (MRKH),
polegający na częściowym lub całkowitym niewykształceniu się
u kobiety macicy, szyjki macicy i pochwy. Kobieta ma jednak
jajniki, co oznacza, że może zostać genetyczną matką (Müllerian
agenesis, W);

(13) prawdziwy hermafrodytyzm (zob. dalej: hermafrodytyzm);
(14) wirylizm; jest to występowanie cech męskich u kobiety, spo-
wodowane zażywaniem przez matkę w okresie ciąży progestage-
nu, hormonu zbliżonego działaniem do testosteronu. Może skut-
kować powiększeniem łechtaczki, maskulinizacją zewnętrznych
narządów płciowych oraz wrodzonym wzrostem kory nadnerczy
(Progestin-induced virilisation, W);

(15) zespół Swyera (zob. wyżej);
(16) zespół Turnera (zob. wyżej).
Pojęcia trzeciej płci używa się w związku z płcią biologiczną (bio-
logical sex), płcią kulturową (gender), tożsamością płci kulturo-

wej (gender identity) oraz orientacją seksualną (sex identity).

15 tożsamości seksualnych (sex)

Bardzo złożony jest problem tożsamości seksualnej ludzi (sex iden-
tities). Orientacja seksualna, jak wszystko w życiu człowieka, może

ulec zmianie w ciągu życia. Jej wybór nie jest determinowany przez
czysto biologiczne ani czysto społeczne czynniki (Tolman, Diamond,
2002, s. 1021). O ile jedni uważają się za hetero-, homo- lub biseksu-
alistów, nie mając żadnych doświadczeń seksualnych, to heterosek-
sualiści z doświadczeniem homoseksualnym nie muszą się uważać

128

ALBO albo

AndrOgynIA – MIłOść

za homo- lub biseksualistów. Większość populacji deklaruje się
jako osoby heteroseksualne (heterycy). Wedle dwóch różnych ba-
dań przeprowadzonych w USA, 1,8–5% mężczyzn oraz 2,8–3% ko-
biet deklaruje się jako osoby biseksualne, 2,3–4% mężczyzn uważa
się za homoseksualistów, 1,3–2% kobiet za lesbijki, a ponadto 3,9%
mężczyzn i 3,8% kobiet uważa się za „coś innego” (Bisexuality, W).

Badania przeprowadzone w innych krajach pokazują, że od 1 do 20%
mężczyzn deklaruje się jako homoseksualiści (Homosexuality, W).

Wikipedia wyróżnia 14 tożsamości seksualnych (sexual identi-

ties) (Gender role, W):

(1) Aseksualna, dotycząca osób, które w ogóle nie są zaintere-

sowane życiem seksualnym, gdyż np. nie odczuwają pożądania.
W Polsce osoby aseksualne potocznie nazywa się asami. Aseksu-
aliści nie żyją w celibacie, gdyż okazjonalnie mogą praktykować
stosunki płciowe. Mianem osób aseksualnych czasami określa
się tych, którzy nie mają żadnej orientacji seksualnej. Stanowią
one około 1% populacji. Niektórzy z nich chcą być traktowani jak
przedstawiciele czwartej płci (Asexuality, W; Pietkiewicz, 2009,

s. 112). Także wśród zwierząt znane są jednostki nieuprawiające
seksu, np. wrotki bdelloidalne (Ridley, 1999, s. 94).
Wśród aseksualistów wyróżnia się sześć postaw:

heteroromantyczną – z romantycznym stosunkiem do osób

‰

z

płci przeciwnej;

biromantyczną – z romantycznym stosunkiem do osób obu płci;

‰

z

homoromantyczną – z romantycznym stosunkiem do osób tej

‰

z

samej płci;

transromantyczną – z romantycznym stosunkiem do osób

‰

z

o odmiennej lub wieloznacznej płci kulturowej;

aromantyczną – która cechuje się brakiem romantycznego

‰

z

stosunku do kogokolwiek;

panromantyczną – z romantycznym stosunkiem nieopartym

‰

z

na płci kulturowej ani jej braku (Asexuality, W).
(2) Biseksualna jest związana z odczuwaniem pociągu płciowe-

go do osób swojej i innej płci. Pochodny termin „biseksualizm”
oznacza orientację biseksualną (Bisexuality, W).

(3) Byli geje, byłe lesbijki i byli biseksualiści (ex-gay) to oso-

by, które zmieniły swoją identyfikację z poprzednią orientacją
seksualną. Amerykańskie Stowarzyszenie Psychiatryczne uważa,
że o ile można zmienić identyfikację z jakąś orientacją seksualną,
to sama orientacja jako taka zmianie nie podlega (Ex-gay, W).

129

Jacek Sieradzan

ILE PłCI MA CZłOWIEK

(4) Heteroseksualna jest związana z odczuwaniem pociągu

płciowego do osób innej płci. Pochodny termin „heteroseksu-
alizm” oznacza orientację heteroseksualną (Heterosexuality, W).

(5) Homoseksualna jest związana z odczuwaniem pociągu płcio-

wego do osób tej samej płci. Pochodny termin „homoseksualizm”
oznacza orientację homoseksualną (Homosexuality, W).

(6) Panseksualna wiąże się z odczuwaniem pociągu płciowego

do osób dowolnej płci, bez względu na jej płeć, płeć kulturową czy
orientację seksualną. O ile jedni panseksualiści uważają płeć za
kategorię niemającą żadnego znaczenia, inni uznają ją za czyn-
nik przyciągający uwagę innych (Pansexuality, W).

(7) Wielomiłosna (z gr. poly [„wiele”] i łac. amor [„miłość”]) jest to

pragnienie bycia w więcej niż jednym związku seksualnym w tym
samym czasie, przy aktywnym uczestnictwie wszystkich zaangażo-
wanych weń osób. Jedna z definicji nazywa to zjawisko „konsensu-
alną, etyczną, odpowiedzialną nie-monogamią” (Polyamory, W).

(8) Pomoseksualna to neologizm ukuty przez złożenie słów

„pomo” (skrótu od „postmodernizm”) i „seksualizm”. Oznacza
on osobę, które nie deklaruje żadnej orientacji seksualnej, gdyż
uznaje wszelkie deklaratywne stwierdzenia za arbitralne (Po-
mosexual, W).

(9) Banjee to mężczyzna ubierający się jak mężczyzna i upra-

wiający seks z innymi mężczyznami, ale ukrywający swoją toż-
samość seksualną (Banjee, W).

(10) Gejowska oznacza seksualny związek dwóch mężczyzn;

jego synonimem jest tożsamość homoseksualna (Gay, W).

(11) Lesbijska oznacza seksualny i romantyczny związek dwóch

kobiet (Lesbian, W). Ostatnie badania prowadzone wśród hetero-

seksualnych kobiet, które w dojrzałym wieku wybrały orientację
lesbijską, pokazały, że kwestia płci jest znacznie bardziej płyn-
na, niż przypuszczano do tej pory (por. Cochrane, 2010, s. 25).
(12) Queer (ang. „dziwaczny”, „osobliwy”, „niezwykły”) to łącz-

na nazwa dla lesbijek, gejów, biseksualistów, transgenderystów
i hermafrodytów (ang. skrót LGBT), czyli tych wszystkich, któ-
rzy kwestionują heteronormę. Odmianą terminu queer jest queer

heterosexuality. Oznacza on przyjmowanie przez partnerów

seksualnych ról tradycyjnie wiązanych z płcią przeciwną. Kla-
sycznym przykładem queer heterosexuality jest Madonna, która

podczas stosunku płciowego z mężczyzną przyjmuje rolę dominu-
jącą (Queer, W; Queer heterosexuality, W).

130

ALBO albo

AndrOgynIA – MIłOść

(13) Określająca tych, którzy kochają osoby tej samej płci

(same gender loving). Terminu tego używa się w społeczności

czarnych gejów amerykańskich. Same gender loving jest czasami

synonimem geja. Przeprowadzona w 2000 roku wśród afroame-
rykańskich gejów ankieta pokazała, że 66% spośród nich uważa
się za gejów, 14% za biseksualistów, a 10% za tych, którzy ko-
chają osoby tej samej płci (Same gender loving, W).

(14) Nieheteroseksualna to termin zbiorczy na tożsamości

homo-, bi-, aseksualne oraz wszystkie inne, deklarowane przez oso-
by nieuważające się za heteroseksualistów (Non-heterosexual, W).
Do powyższych kategorii można dodać jeszcze jedną: (15) ho-

moseksualną z wyboru, praktykowaną przez pewien czas:

w USA istnieje kategoria LUG (Lesbian until graduation), czyli

kobiet, które podczas studiów uprawiają seks lesbijski, a po ich
ukończeniu z reguły zakładają rodziny heteroseksualne (Salholz,
1993, s. 20). Komercyjnym wydaniem tej tendencji jest program
Girls Gone Wild, emitowany obecnie na kanałach erotycznych
(w Polsce przez francuski kanał XXL). W podobny sposób więźnio-
wie podczas pobytu w więzieniu uprawiają seks z osobami tej samej
płci (Gender role, W).

13 tożsamości płci kulturowej (gender)

Wikipedia podaje 10 tożsamości płci kulturowej (gender identities)

(Gender identity, W; Gender role, W; Gender variance, W):

(1) Męska.

(2) Żeńska.

(3) Androgyniczna – to termin będący połączeniem greckich

słów an

ēr („mężczyzna) i gynē („kobieta”) i oznaczający obec-

ność męskich i żeńskich cech w człowieku. Ci, którzy nie czu-
ją przynależności ani do męskiej, ani do żeńskiej płci, mogą się
definiować jako osoby o płci ambiwalentnej (ambigender), płci

pośredniej (intergendered), trzeciej płci (third gender), należące

do obu płci (bigendered) albo nienależące do żadnej płci (non-gen-
dered). Osoba androgyniczna ma wiele cech męskich i żeńskich

(w kategoriach płci psychologicznej są to typu KA i MA). Termi-
nu „androgyniczny” używa się na określenie osoby, którą z powo-
du specyficznego wyglądu i budowy ciała trudno zaliczyć do płci
męskiej bądź żeńskiej. Jest on często synonimem hermafrodyty,
ale z reguły nie oznacza osoby interseksualnej ani transgende-
rycznej (Androgyny, W).

131

Jacek Sieradzan

ILE PłCI MA CZłOWIEK

(4) Boi to termin używany w społecznościach gejów, lesbijek, bi-

seksualistów i transseksualistów na określenie wielu różnych
tożsamości płciowych. Najczęściej jest to osoba przyjmująca
w związku homoseksualnym rolę pasywną albo przebierająca się
za kobietę. Może też oznaczać kogoś, kto znajduje się we wczesnym
okresie procesu zmiany płci. Niechęć do binarnej, męsko-żeńskiej
identyfikacji płciowej u boi może się przejawiać w używaniu zaim-

ków hir, sie, zie albo ey zamiast he bądź she (Boi, W).

(5) Liminalna (genderfucking) to postawa pokazująca względ-

ność wszelkich identyfikacji związanych z płcią biologiczną
i kulturową. Osoba przyjmująca tę postawę posługuje się kpiną
i parodią, aby wyśmiać sztywne przywiązanie do jakiejś jednej
wybranej kategorii płci. W ten sposób wskazuje na ich względ-
ność i sztuczność (Genderfucking, W).

(6) Nieokreślona (genderqueer; intergender) to termin zbiorczy

dla tych wszystkich, którzy nie identyfikują się z płcią męską ani
żeńską, a pogląd o istnieniu tylko dwóch płci uznają za czysto
teoretyczne założenie. Tego typu istota może uważać, że:

jest zarówno mężczyzną, jak i kobietą,

‰

z

nie jest ani mężczyzną, ani kobietą,

‰

z

nie mieści się w żadnych kategoriach,

‰

z

ma część cech należących do płci przeciwnej,

‰

z

ma wszystkie cechy należące do płci przeciwnej,

‰

z

należy do trzeciej płci, obok męskiej i żeńskiej,

‰

z

nie należy do żadnej płci,

‰

z

jest apłciowa (

‰

z

Genderqueer, W).

(7) Interseksualna (zob. dalej: hermafrodytyzm).

(8) Wszechpłciowa (pangender od gr. pan [„wszystko”] i ang.

gender [„rodzaj”]) oznacza osoby, które nie utożsamiają się z płcią

męską bądź żeńską. Zamiast tego uważają siebie za osoby męsko-
-żeńskie albo przedstawicieli trzeciej płci. Są jednak i tacy pan-
genderyści, którzy nie odczuwają żadnej potrzeby identyfikacji
płciowej i są zadowoleni z odrębnego statusu istot żyjącej w sferze
pomiędzy płciami. Jako takie można je uznać za należące do ka-
tegorii płci liminalnej. Pod wieloma względami termin pangender

pokrywa się z płcią nieokreśloną (pkt 6) (Pangender, W).

(9) Transgenderyczna, czyli przekraczająca płeć społeczną

(zob. dalej: transgenderyzm).
(10) Womyn (alternatywnie womin, womon) oznacza kobietę,

która nie utożsamia się z tradycyjną rolą narzucaną jej przez
społeczeństwo patriarchalne (Womyn, W).

132

ALBO albo

AndrOgynIA – MIłOść

Do powyższych kategorii można jeszcze dodać trzy poniższe:
(11) Osoby przekraczające płeć (transcendent gender). E.S.

Segal (2003, s. 6) zaliczył do nich kobiety z plemion Nandi i Igbo,
biorące ślub z innymi kobietami, a także kobiety z Igbo, które
przyjmują pozycję mężczyzny w stosunku prawnym oraz podczas
niektórych ceremonii.
(12) Travesti to biologiczny mężczyzna, którzy przyjął żeńską

tożsamość płci kulturowej. Słowo travesti pochodzi od transve-
stir (hiszp. „przebierać się w ubrania innej płci”). Używa się go

w wielu krajach Ameryki Łacińskiej, głównie w Brazylii i Sal-
wadorze. Travesti ubiera się i zachowuje jak kobieta – używa

kosmetyków, mówi o sobie, używając zaimków żeńskich. Może
przejść kurację hormonalną oraz korektę biustu, bioder i ud, ale
rzadko operację zmiany płci. Uprawia seks z męskimi mężczy-
znami. Jednak w przeciwieństwie do transseksualnej kobiety,
często nie uważa się za kobietę, tylko za geja. Dlatego niektórzy
badacze zaliczają travesti do trzeciej płci lub transgenderystów

(Kulick, 1998, s. 5–6; Travesti, W).

(13) Butch i dyke jako męską oraz femme jako żeńską tożsa-

mość, którą przyjmuje się w zachowaniu i postrzeganiu siebie
w społecznościach gejów, lesbijek i biseksualistów. Terminy te są
wymienne, co oznacza, że sfeminizowany mężczyzna może się okre-
ślać jako femme, a zmaskulinizowana kobieta jako butch; niektó-

rzy uznają je za odrębne płci kulturowe (Butch and femme, W).
Ponadto istnieje kategoria nietypowej roli płciowej. Poza wyżej
wymienionymi tożsamościami płci kulturowej zalicza się do nich
mężczyznę, który pod nieobecność kobiety przejmuje jej obowiązki
(househusband), mężczyznę przesadnie zainteresowanego swoim

wyglądem (metrosexual) oraz wszechstronnego geja przyjmują-

cego zarówno aktywną, jak i pasywną rolę w różnych odmianach
seksu (flip-flop sex; flip-flopper) (Atypical gender role, W).

Warto też wspomnieć o kategorii uniseksualnej, zwanej też śle-

potą na płeć, której istotą jest likwidacja płci jako kryterium

podziału społecznego (Gender-blind, W).

Hermafrodytyzm

Hermafrodytyzm, zwany inaczej interseksualizmem czy między-
płciowością, występuje także wśród zwierząt. U ryb jest częstym
stanem fizjologicznym, gdyż nie wykształciły one zróżnicowania
chromosomów płciowych. Może istnieć w pięciu postaciach: synchro-
nicznej (gdy jednostka ma komórki jajowe i plemniki), funkcjonalnej

133

Jacek Sieradzan

ILE PłCI MA CZłOWIEK

(gdy osobnik zmienia płeć z wiekiem), protoandrycznej (gdy jed-
nostka jest najpierw męska, a potem żeńska), protogynoidalnej
(gdy osobnik jest najpierw żeński, a potem męski) i szczątkowej
(gdy jednostka funkcjonuje bądź jako samiec, bądź jako samica, ale
z cechami obu płci). Zjawisko interseksualizmu jest znane także
u płazów, ptaków i ssaków (Boczkowski, 1983, s. 56–81). Najbardziej
interesujący jest przykład jednego z gatunków ptaków, który – po-
dobnie jak forma Boga Śiwy Ardhanariśwary (skt. „Pan, Którego
Połowa Ciała Jest Kobietą”) – w jednej połowie jest samcem (z ją-
drem), a w drugiej samicą (z jajnikiem). Nosi to nazwę mozaicyzmu
bądź chimeryzmu. U ludzi chimerą jest człowiek mający więcej niż
dwie linie komórkowe pochodzące z odrębnych zygot (Intersexuali-
ty, W; Ardhanari, W; Connor, Ferguson-Smith, 1991, s. 71).

W medycynie hermafrodytyzm u ludzi jest traktowany jako za-

burzenie tożsamości płciowej, powstałe w wyniku wad genetycz-
nych. W polskiej literaturze medycznej przyjęło się wyróżniać trzy
rodzaje hermafrodytyzmu. Niektórzy zachodni lekarze uznają jed-
nak tego typu terminologię za przeżytek XIX-wiecznej nomenklatu-
ry medycznej (Intersexuality, W). Autorzy polscy wyróżniają:

(1) Hermafrodytyzm prawdziwy, w przypadku którego osob-

nik ma gonady obu płci. Dzieli się na trzy typy:
(a) alternatywny (naprzemienny), co ma miejsce wtedy, gdy jed-
na gonada jest jądrem, a druga jajnikiem;
(b) obustronny, gdy obie gonady mają zarówno jądra, jak i jajniki
(w literaturze anglojęzycznej nazywa się to ovo-testes);

(c) jednostronny, gdy w jednej gonadzie znajdują się jądra i jajni-
ki, a w drugiej jest jądro lub jajnik.
Jak dotąd nie stwierdzono występowania typu (a) u ludzi. Her-
mafrodytyzm typów (b) i (c) zdarza się niezwykle rzadko: opisa-
no około 200 przypadków, w tym 60 w XX wieku. Hermafrodyci
prawdziwi mają najczęściej normalny genotyp żeński 46XX. Her-
mafrodyci stanowią około 0,05% populacji (Witten, 2003, s. 217).
(2) Hermafrodytyzm rzekomy męski, w przypadku którego

osobnik ma gonady męskie, ale wewnętrzne i zewnętrzne narzą-
dy płciowe oraz wtórne cechy płciowe żeńskie. Ten typ hermafro-
dytyzmu występuje w dwóch wariantach:
(a) bez kobieco rozwiniętych piersi, z narządami płciowymi mę-
skimi i żeńskimi (lub tylko żeńskimi) oraz
(b) z rozwiniętymi kobiecymi piersiami oraz narządami płciowy-
mi męskimi i żeńskimi (Boczkowski, 1983, s. 180–202).
Jedną z form hermafrodytyzmu rzekomego męskiego jest zespół

przetrwałych przewodów Müllera. Z powodu braku hormonu

134

ALBO albo

AndrOgynIA – MIłOść

antymüllerowskiego (AMH), biologiczny mężczyzna może urodzić
się z nie w pełni rozwiniętymi narządami kobiecymi: macicą, jajo-
wodami i pochwą. Niekiedy ma zaburzoną czynność jąder (Inter-
sexuality, W; Persistent Müllerian duct syndrome, W).

Odmianą tego hermafrodytyzmu rzekomego męskiego jest ze-

spół feminizujących jąder. Jest rozpoznawany u kobiet

z genotypem męskim 46XY, które poza kobiecą budową cia-
ła (wraz z dobrze rozwiniętymi piersiami), mają małą (mającą
niekiedy zaledwie 2 cm), ślepo zakończoną pochwę i dobrze wy-
kształcone jądra w jamie brzusznej, pachwinie lub pochwie. Po-
wstaje on prawdopodobnie w rezultacie niewłaściwej produkcji
hormonów przez jądra oraz niewrażliwości receptorów na dzia-
łanie androgenów (Boczkowski, 1971, s. 107–112).
(3) Hermafrodytyzm rzekomy żeński, w przypadku którego

jednostka ma jajniki oraz męskie zewnętrzne organy płciowe
i męskie cechy somatyczne.
W przypadku genetycznych chłopców nie wykształcają się jądra,
albo wykształcają, ale produkują za mało testosteronu, bądź też
organizm w ogóle nie reaguje na testosteron. W przypadku gene-
tycznych dziewczynek przyczyną może być nadmierna produkcja
testosteronu przez chore nadnercza (Michalewicz, 2005, s. 61).
U hermafrodytów duża łechtaczka przypominająca prącie może
spowodować uznanie noworodka za chłopca (Clitiromegaly, W).

Zdaniem biologów ewolucyjnych bycie hermafrodytą wprawdzie
umożliwia uniknięcie płacenia kosztów męskości, ale na wybór
płci nie mamy wpływu (Ridley, 1999, s. 116). Stygmatyzowani
przez ogół hermafrodyci, przez badaczy są traktowani jak ary-
stokracja, choćby z tego powodu, że są średnio bardziej inteli-
gentni od reszty populacji (Czajkowska-Majewska, 2001, s. 77).
Przez długie lata sądzono, że dzieci rodzą się bez określonej płci

i że jest im ona następnie wpajana w procesie socjalizacji. Badania
wykazały jednak, że płeć kształtuje się już w okresie życia płodowego.
Najbardziej istotne jest to, że „raz wykształcone poczucie przynależno-
ści płciowej jest nieodwracalne. Nawet obustronna kastracja w okre-
sie przeddojrzewaniowym nie zmienia kierunku rozwoju identyfikacji
płciowej” (Kula, Słowikowska-Hilczer, b.d.). W literaturze często cyto-
wana jest historia chłopca, któremu spalono penis podczas obrzezania
wskutek zastosowania zbyt dużej dawki prądu. Po usunięciu resztek
prącia i jąder bezskutecznie usiłowano wychować go na dziewczynkę
(Imieliński, Dulko, 1988, s. 54–57; Kimura, 2006, s. 35). Ostatnimi
czasy hermafrodytyzm stał się modny. Świadczy o tym fakt, że Lady

135

Jacek Sieradzan

ILE PłCI MA CZłOWIEK

Gaga, najpopularniejsza piosenkarka końca pierwszej dekady XXI
wieku, „wyznała, że jest hermafrodytą” (Alaska, 2010, s. 54).

Transseksualizm

W przypadku transseksualizmu mamy do czynienia z niezgodno-
ścią między płcią psychologiczną a socjalną. Transseksualiści trak-
tują swoją płeć biologiczną jako coś obcego. Utożsamiają się z płcią
psychiczną. Nazywa się je osobami uwięzionymi w ciele osoby płci
przeciwnej. Z przypadkiem mężczyzny uwięzionego w ciele kobiety,
czyli osobnika żeńskiego z męskim mózgiem, mamy do czynienia
wówczas, gdy w okresie płodowym żeńskie organy płciowe wypro-
dukowały za dużo hormonów męskich, a z przypadkiem kobiety
uwięzionej w ciele mężczyzny, czyli osobnika męskiego z kobiecym
mózgiem, wtedy gdy w okresie płodowym męskie organy płciowe
wyprodukowały za dużo hormonów żeńskich (Imieliński, Dulko,
1988, s. 118–119, 128–129).

W 1966 roku H. Benjamin podzielił transseksualistów na trzy

grupy:

heteroseksualnych transwestytów, którzy noszą ubrania płci

‰

‰

przeciwnej niż biologiczna i chcą być traktowani jak osoby prze-
ciwnej płci;
osoby o statusie pośrednim między transwestytyzmem a trans-

‰

‰

seksualizmem, które chcą przejść terapię hormonalną, ale nie
zamierzają poddać się operacji zmiany płci;
osoby uznające, że zostały uwięzione w ciele płci przeciwnej i zde-

‰

‰

cydowane na operacyjną zmianę płci (por. Fajkowska-Stanik, 2001,
s. 33).
W polskiej literaturze brak odpowiedników terminów transwo-

man (gdy mężczyzna zmienia płeć na żeńską, M

→K) i transman

(gdy kobieta zmienia płeć na męską, K

→M). Niektórzy transmeni

odrzucają jednak identyfikację K

→M, preferując zamiast nich M→M,

gdyż uważają, że zawsze byli mężczyznami, a operacja zmiany płci
spowodowała tylko, że ich prawdziwa tożsamość stała się widoczna
dla innych (Trans man, W; Transwoman, W). Gdy mężczyzna czerpie

podnietę z myśli o tym, że ma kobiece ciało, z myśli o przebieraniu
się za kobietę albo robieniu czegoś, co jest typowe kobiet, mamy do
czynienia z autogynefilią (Autogynephilia, W).

Na określenie transseksualnego mężczyzny (M

→K), który uwa-

ża się za kobietę, stosuje makijaż, implantuje piersi, ale nie prze-
szedł operacji zmiany płci, używa się określeń gynandromorfizm,
gynemimetomorfia, czyli „naśladowanie (gr. mim

ēsis) kobiecej

136

ALBO albo

AndrOgynIA – MIłOść

(gyn

ē) formy (morphē)”, gynemimesis („naśladowania kobiety”),

gynemimetofilia („skłonności do naśladowania kobiety”) oraz she-
male („ona męska”), choć ostatni termin niektórzy odrzucają jako

pejoratywny (Shemale, W).

Transgenderyzm

Podobnym, choć odmiennym zjawiskiem, jest transgenderyzm. O ile
transseksualizm wiąże się ze zmianą płci biologicznej (sex), to trans-

genderyzm jest zmianą płci kulturowej (gender) (Buczkowski, 2005,

s. 35–36). Słowo sex dotyczy bowiem anatomii, a termin gender toż-

samości płci kulturowej albo odgrywanej przez jednostkę roli kul-
turowej (Pangender, W). Osoby transgenderyczne mogą uważać się

za hetero-, homo-, bi-, pan-, poliseksualistów bądź osoby aseksu-
alne, mogą nie odczuwać przynależności do żadnej płci, mogą czuć
się obupłciowe albo mogą odczuwać przynależność do innej płci niż
ta, do której je przypisano po urodzeniu (Devor, 2007; Transgen-
der, S). Jako takie stanowią przeciwieństwo osób zadowolonych

z płci, z którą przyszły na świat, czyli cisgenderystów (Cisgender,

W). Transgenderycy są przez medycynę i prawo traktowani jak
mężczyźni, bez względu na zgłaszaną przez nich orientację płciową
(Anonimowa Hermafrodytka, 2003).

Sytuacja transgenderystów jest szczególnie zła. Są odrzucani

nie tylko przez rodzinę, ale nawet przez lekarzy. Nie tylko nie
otrzymują żadnej pomocy psychologicznej, ale nawet są okłamy-
wani co do faktycznego statusu swoich problemów. Medycy nie
tylko odmawiają im pokazania akt ich choroby, ale nawet uznają
to za zgodne z etyką lekarską. Domurat Dreger (1998) porównała
operacyjne wycięcie części łechtaczki, będące typowym zabiegiem
leczniczym w przypadku osób transgenderycznych, do powszech-
nie potępianej i zakazanej przez amerykańskie prawo ceremonii
wycięcia łechtaczki u dziewczynek, praktykowanej przez prymi-
tywne ludy afrykańskie oraz społeczności muzułmańskie w Azji
i Europie (por. Brączyk, 2003).

Jako przykład można podać trzy kategorie transgenderystów:
(1) mężczyzna przebierający się za kobietę (cross-dresser), czy-

li transwestyta uprawiający seks z kobietą, która kocha w nim
kobiecość;

(2) mężczyzna przebierający się za kobietę i uprawiający seks

z mężczyzną;

(3) mężczyzna przebierający się za kobietę w związku małżeń-

skim z kobietą przebierającą się za mężczyznę (transwestytką).

137

Jacek Sieradzan

ILE PłCI MA CZłOWIEK

W tabeli 3 podano trzy powyższe przykłady seksualności płci kultu-
rowej (Devor, 2007; por. Cross-dressing, W; En femme, W):

Tabela 3.

Osoby

w związku

Płeć

Płeć płci

Płeć

kulturowa

Rodzaj płci

kulturowej

Seksualność

płci kulturowej

1a. transwestyta

1a. męska

1a. heteryk

1a. kobieta 1a. lesbijka

1a. lesbijski

heteryk

transwestyta

1b. kobieta

1b. żeńska 1b. hete-

ryczka

1b. kobieta 1b. lesbijka

1b. heteryczka-

lesbijka

2a. transwestyta

2a. męska

2a. homo-

seksualista

2a. kobieta 2a. hete-

ryczka

2a. homoseksu-

alista

transwestyta

2b. mężczyzna

2b. męska

2b. homo-

seksualista

2b. męż-

czyzna

2b. heteryk

2b. homoseksu-

alny heteryk

3a. transwestyta

3a. męska

3a. heteryk

3a. kobieta 3a. hete-

ryczka

3a. lesbijski

heteryk

transwestyta

3b. transwestytka 3b. żeńska 3b. hete-

ryczka

3b. męż-

czyzna

3b. heteryk

3b. heteryczka

przebierająca się

za heteryka

Podzbiorem kategorii transgenderycznej jest obupłciowość, czy-

li bigenderyzm. Nie jest to biologiczna androgynia ani trzecia

płeć (hermafrodytyzm), tylko świadomość przynależności do obu
płci, wynikająca z niechęci do jednoznacznego deklarowania się.
W praktyce oznacza przyjmowanie, w zależności od kontekstu, za-
chowania typowego dla określonej płci. Bigenderyzm może, choć nie
musi, oznaczać biseksualizmu. Osoba bigenderyczna może też być
aseksualna (Bigender, W).

Niechęć czy nienawiść wobec osób transseksualnych i trans-

genderycznych nosi nazwę transfobii albo transmizogynii i stano-
wi odpowiednik homofobii jako niechęci (nienawiści) wobec gejów
(Transphobia, W). Chcąc zwrócić uwagę opinii publicznej na pro-

blem nietolerancji związanej z wyborem płci oraz hipokryzję moral-
ności chrześcijańskiej, amerykańscy geje powołali w 1979 roku Za-
kon Sióstr Nieustającego Dogadzania Sobie. Jego członkowie noszą
stroje przypominające habity katolickich zakonnic, nakrycia głowy
wyglądające jak ogromne rogi, stosują też bardzo mocny makijaż
upodabniający ich do klownów. Podobnie jak ma to miejsce w przypad-
ku zakonów katolickich, kandydatki na „siostry” odbywają postulat

138

ALBO albo

AndrOgynIA – MIłOść

i poznają historię ruchu gejowskiego. Siostry nie ograniczają się
do parodii katolicyzmu, tylko prowadzą szereg akcji społecznych,
m.in. uświadamiających zagrożenia związane z AIDS, organizują
happeningi, np. publiczne egzorcyzmy antygejowskich aktywistów
itp. (Sisters of Perpetual Indulgence, W).

Płeć a mitologie

Fakt istnienia trzeciej płci jest niewygodny zarówno dla religijnych
konserwatystów, którzy odwołując się Biblii, argumentują, że Bóg
stworzył człowieka kobietą i mężczyzną, jak i ludzi o poglądach
lewicowych, uznających priorytet socjalizacji nad determinizmem
genetycznym. I jedni, i drudzy nie mają racji. Pierwsi dlatego, że
już w starożytnym judaizmie istniały poglądy, wedle których pier-
wotny człowiek, Adam, został stworzony jako istota dwupłciowa,
męsko-żeńska (Rdz 1,27), czyli hermafrodyta (hebr. du-parzufim).

Adam nosił kobietę w sobie, dopóki nie została zeń wyjęta jako że-
bro i ukształtowana jako odrębna istota (Rdz 2,22) (Sieradzan, 2005,

s. 563, przyp. 471). Poglądy drugich weryfikują przypadki osób uwa-
żających się za hermafrodytów bądź mężczyzn, którzy zawsze czuli
się mężczyznami, mimo iż zostali wychowani na kobiety. Istnienie
Thomasa Beatie, mężczyzny pod względem prawnym, który urodził
dziecko, kwestionuje arbitralne i dogmatyczne założenie teologów
religii semickich, dla których istnieją dwie i tylko dwie płci.

Jeśli to, co powiedziano powyżej na temat płci, odnieść do mitolo-

gii religijnych, to, paradoksalnie, okaże się, że koncepcje najstarsze
są najbliższe współczesnemu stanowi badań naukowych. Odkrycia
współczesnej biologii pokazały, że pierwotnie (do szóstego tygo-
dnia życia) płód jest płciowo niezróżnicowany. Jako taki przypo-
mina więc glinianą, amorficzną i bezpłciową postać, którą – wedle
najstarszych znanych mitologii, sumeryjskiej i babilońskiej – bóg-
rzemieślnik formuje niby garncarz na kole, by następnie ją ożywić
(Łyczkowska, Szarzyńska, 1981, s. 64, 213). W sumeryjskim micie
kreacyjnym znalezionym na glinianej tabliczce powstałej w drugiej
połowie II tysiąclecia p.n.e. mowa jest o stworzeniu przez Boginię
Wielką Matkę Ninmah (Aruru) „człowieka bez penisa i sromu”
(Szarzyńska, 2000, s. 43).

Hebrajską wersję tego mitu znajdujemy w Księdze Rodzaju (2,7):

„Ukształtował Pan Bóg człowieka z prochu ziemi i tchnął w nozdrza
jego dech życia”. Wedle drugiej wersji mitu o stworzeniu człowiek –
podobnie jak bóstwo – jest pierwotnie hermafrodytą: „I stworzył Bóg
człowieka na obraz swój. Na obraz Boga stworzył go. Jako mężczy-
znę i niewiastę stworzył ich” (Rdz 1,27). To ostatnie „ich” przeczy,

139

Jacek Sieradzan

ILE PłCI MA CZłOWIEK

naturalnie, poprzedniemu „go”. Istota, która jeszcze w poprzednim
zdaniu była hermafrodytą, za sprawą językowej magii patriarchal-
nego egzegety w następnym stała się mężczyzną i kobietą. W chrze-
ścijaństwie natomiast zakłada się, że płeć męska jest normatywna.
Decydującym argumentem ma być nie tylko to, że Adam został stwo-
rzony przed Ewą (co podnosili też teolodzy żydowscy), ale przede
wszystkim to, że dziecko Boga jest synem, a nie córką. Zatem mi-
tologia kreacji przeszła od płciowego niezróżnicowania sumeryjsko-
babilońskiego, poprzez teoretyczny hermafrodytyzm judaizmu, do
teoretycznej i normatywnej męskości chrześcijaństwa. Psychoanali-
tyk George Groddeck uważał, że obrzezanie w judaizmie ma na celu
wyeliminowanie w mężczyźnie kobiecości (napletek jest tu męskim
odpowiednikiem pochwy) i jego podobieństwa do niezróżnicowane-
go bóstwa (cyt. w: Badinter, 1993, s. 62). Ale cytowane jako motto
na początku słowa Semenyi „Jestem, która jestem”, nawiązujące do
słów żydowskiego Boga „Jestem, który jestem” (Wj 3,14), pokazują,

że hermafrodyci mają świadomość własnej wyjątkowości na tle in-
nych, takiej jaką miał Jahwe na tle innych bogów

5

.

Na koniec warto wspomnieć, że delficką maksymę „poznaj sa-

mego siebie” (gr. gnothi seauton) interpretuje się niekiedy w ka-

tegoriach poszukiwania prawdziwej tożsamości seksualnej ukrytej
w tkankach ciała (Hausman, 1995, s. 47).

Ile jest płci?

W artykule omówiono zagadnienie wielości płci. Na przykładzie płci
pokazano, jak bardzo skomplikowany jest świat współczesny. Skoro
nawet płeć nie określa tożsamości człowieka, to można zapytać: czy
coś takiego jak tożsamość w ogóle istnieje? A także: jaki sens ma
poszukiwanie tożsamości w świecie, w którym wszystko tak bardzo
szybko się zmienia? Autor doszedł do wniosku, że z powodu istnie-
nia wielu płci pośrednich, odmiennie definiowanych, wyznaczenie
granicy między płcią żeńską a męską jest praktycznie niemożliwe.
Płeć może być definiowana na wiele różnych sposobów. Jedno wsze-
lako jest pewne: osób, których nie mieszczą się w arbitralnym di-
polaryzmie płciowym, nie można stygmatyzować, pisząc o nich jako
o dziwolągach, jak uczynił to Dariusz Rosiak (2009, s. A20–A21).

Nie da się także jednoznacznie orzec, ile właściwie jest płci. Tubylcy

w różnych częściach świata wymieniają od dwóch do sześciu rodzajów
płci. Z medycznego punktu widzenia istnieje 10 płci. W tekście oma-
wia się różne anomalie i zaburzenia owych 10 rodzajów płci, zwłasz-
cza hormonalnej, chromosomalnej i psychologicznej. Ponadto możemy
wyróżnić 28 modalności trzeciej płci, 15 tożsamości seksualnych (sex),

140

ALBO albo

AndrOgynIA – MIłOść

13 tożsamości płci kulturowej (gender), a także zjawiska hermafrody-

tyzmu, transseksualizmu i transgenderyzmu. Autor omawia też po-
krótce zróżnicowanie płciowe w Biblii i tradycji żydowskiej.

Granice między płciami są równie trudne do wyznaczenia, jak

granice między barwami tęczy. Jednak porównując z sobą dane ze
starożytnych pism religijnych, ustaleń współczesnej biologii i tych
badaczek, które – jak Bem i Fausto-Sterling – uznają płeć trzecią za
źródłową, można uznać pierwotne niezróżnicowanie łączące w sobie
męskość i żeńskość za źródłowe.

PRZYPISY

1

Testosteron to sterydowy hormon płciowy zaliczany do androgenów. U obu płci

androgeny są produkowane przez część siatkowatą kory nadnerczy. Ponadto u męż-

czyzn wytwarzają je jądra, a u kobiet jajniki. nadmiar androgenów u kobiet powoduje

maskulinizację ciała, pojawienie się męskiego owłosienia, zaburzenia płodności,

trądzik oraz łysienie.

2

Boczkowski, 1971, s. 58–84, 106–116; Boczkowski, 1983, s. 144–180, 194–196;

Connor, Ferguson-Smith, 1991, s. 164–169; 221; renzetti, Curran, 2005, s. 52, 54;

Moir, Jessel, 1996, s. 48, 167; Vasta, Haith, Miller, 1995, s. 576–577, 581; Miluska,

1996, s. 55–56; Kuczyńska, 2002a, s. 12–13; Bisexuality, W; Swyer syndrome, W;

Turner syndrome, W; Mixed gonadal dysgenesis, W; XX gonadal dysgenesis, W; Ze-

spół Klinefeltera, W; Zespół Turnera, W; Zespół XYY, W; Trisomia chromosomu X,

W; Zespół Noonan, W.

3

Toaletę dla osób trzeciej płci wprowadzono, jak dotąd, tylko w wiejskim liceum

w Tajlandii (greenwood, 2009, s. 44).

4

Sanday, goodenough, 1990; r. Trumbach, London’s Sapphists: From Three Sexes

to Four genders in the Making of Modern Culture (s. 111–136). W: g. Herdt (red.),

Third Sex, Third Gender: Beyond Sexual Dimorphism in Culture and History, new

york 1994; roscoe, 2000; graham b.d. 2; Kuligowski, 2007, s. 288.

5

Że takie rozumowanie nie jest pozbawione sensu, świadczy choćby to, że słowa

„Jestem, która jestem” zostały użyte jako śródtytuł w artykule omawiającym zmiany

we współczesnym rozumieniu płci Jahwe (Mielnikow, 2008, s. 33).

SKRóT

W – Wikipedia, http://en.wikipedia.org

bIbLIOGRAFIA

A Gender Variance Who’s Who (b.d.). http://zagria.blogspot.com/2009/08/ewa-kobukow-

ska-1946-athlete.html, stan na 16.11.2009.

acault (b.d.). http://en.wiktionary.org/wiki/acault, stan na 16.11.2009.

Alaska (Olvido gara Jova) (2010). Cała gaga. Forum, 34, 52–55.

Angier, n. (2001). Kobieta, geografia intymna. Warszawa: Prószyński i S-ka.

Anonimowa Hermafrodytka (2003). Hermafrodyci mówią. http://hermafrodytyzm.org/

hermafrodyci_mowia.htm, 15.08.2003, stan na 25.05.2007.

141

Jacek Sieradzan

ILE PłCI MA CZłOWIEK

Badinter, E. (1993). XY: tożsamość mężczyzny. Warszawa: Wydawnictwo W.A.B.

Beemyn, B.g. (2009). genderqueer (s. 370–371). W: J. O’Brien (red.), Encyclopedia of

Gender and Society. Thousand Oaks: Sage Publications.

Bem, S. (1974). The measurement of psychological androgyny. Journal of Consulting and

Clinical Psychology, 42, 155–162.

Bem, S.L. (1994). Androgynia psychiczna a tożsamość płciowa. W: P.g. Zimbardo, F.L. ruch

(red.), Psychologia i życie (s. 435–438). Warszawa: Wydawnictwo naukowe PWn.

Bem, S.L. (2000). Męskość i kobiecość: O różnicach wynikających z płci. gdańsk: gdań-

skie Wydawnictwo Psychologiczne.

Blum, d. (2000). Mózg i płeć: O biologicznych różnicach między kobietami i mężczy-

znami. Warszawa: Prószyński i S-ka.

Boczkowski, K. (1971). Nieprawidłowości rozwoju płciowego. Warszawa: Państwowy

Zakład Wydawnictw Lekarskich.

Boczkowski, K. (1983). Determinacja i różnicowanie płci. Warszawa: Państwowe Wy-

dawnictwo naukowe.

Bone, J. (2008). He spent years as a woman, became pregnant as a man and now he’s

a mother (and father). The Times, July 4, 13.

Brączyk, M. (2003). Zabić kobietę w kobiecie. Przegląd, 40, 30–32.

Brown, L.B. (1997). Women and Men, not-Men and not-Women, Lesbians and gays: Ameri-

can Indian gender Style Alternatives. W: L.B. Brown (red.), Two Spirit People: American

Indian Lesbian Women and Gay Men (s. 5–20). Harrington Park: Haworth Press.

Buczkowski, A. (2005). Społeczne tworzenie ciała: płeć kulturowa i płeć biologiczna.

Kraków: Towarzystwo Autorów i Wydawców Prac naukowych.

Charles, g. (2009). Człowiek w punkcie serwisowym. Forum, 4, 56–61.

Chłopcy z biustem. Film dokumentalny. „discovery”. Emisja 14.04.2007.
Cochrane, K. (2010). Spóźnione ego. Forum, 34, 24–27.

Coleman, E., Colgan, P., gooren, L. (1992). Male cross-gender behavior in Myanmar (Bur-

ma): a description of the acault. http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/1535191?dop-

t=Abstract, stan na 16.11.2009

Connor, J.M., Ferguson-Smith, M.A. (1991). Podstawy genetyki medycznej. Warszawa:

Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich.

Czajkowska-Majewska, d. (2001). dusza biochemiczna. Polityka, 17, s. 76–77.

dakowicz, A. (2000). Płeć psychiczna a poziom samoaktualizacji. Białystok: Wydawnictwo

Uniwersyteckie Trans Humana.

devor, H. (1989). Gender Blending: Confronting the Limits of Duality. Bloomington:

Midland Book.

devor, A.H. (2007). How Many Sexes? How Many Genders? When Two Are Not Enough.

http://web.uvic.ca/~ahdevor/HowMany/HowMany.html, stan na 12.10.2009.

domurat dreger, A. (1998). „Nieokreślona płeć” czy ambiwalencja medycyny. http://

hermafrodytyzm.org/nieokreslona_plec.htm, stan na 25.05.2007.

Ellis, H. (1897). Mężczyzna i kobieta: Badania nad drugorzędnymi cechami płciowymi

człowieka. Warszawa: Księgarnia Teodora Paprockiego i S-ki.

Ember, C.r., Ember, M. (red.) (2003). Encyclopedia of Sex and Gender: Men and Women

in the World’s Culture. new york: Kluwer Academic/Plenum Publishers.

Erisis, L. (2009). Simple List of Third gender and gender Variant groups. TransProviser,

21 May. http://transprov.wordpress.com/2009/05/21/simple-list-of-third-gender-and-

gender-variant-groups, stan na 20.11.2009.

Evening people (b.d.). http://wiki.susans.org/index.php/Evening_people, stan na

16.11.2009.

142

ALBO albo

AndrOgynIA – MIłOść

Fajkowska-Stanik, M. (2001). Transseksualizm i rodzina: Przekaz pokoleniowy wzorów

relacyjnych w rodzinach transseksualnych kobiet. Warszawa: Wydawnictwo Instytutu

Psychologii PAn.

Fausto-Sterling, A. (1999). Two Sexes Are Not Enough. http://www.pbs.org/wgbh/nova/

gender/fs.html, stan na 12.10.2009.

garfinkel, H. (2007). Studia z etnometodologii. Warszawa: Wydawnictwo naukowe PWn.

głażewska, E. (2004). Asymetria w kulturowej ewaluacji płci – podstawowe dychoto-

mie: natura / kultura, sfera prywatna / sfera publiczna, reprodukcja / produkcja. W:

A. Kuczyńska, E.K. dzikowska (red.), Zrozumieć płeć: Studia interdyscyplinarne II

(s. 218–231). Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego.

grabowska, A. (2004). Mózg kobiecy – mózg męski: Diabeł tkwi w hormonach. W:

A. Kuczyńska, E.K. dzikowska (red.), Zrozumieć płeć: Studia interdyscyplinarne II

(s. 179–195). Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego.

graham, S. (2002). Sex, gender, and Priests in South Sulawesi, Indonesia (s. 27). IIAS News-

letter, November. http://www.iias.nl/iiasn/29/IIASnL29_27.pdf, stan na 27.11.2009.

graham, S. (b.d. 1). Consuming the Global: Transgender subjectivities and the body in

Indonesia. http://www.aut.ac.nz/resources/schools/social_sciences/graham_consum-

ing_the_global.pdf, stan na 18.11.2009.

graham, S. (b.d. 2). Sulawesi’s fifth gender. http://insideindonesia.org/content/view/484/29.

stan na 20.11.2009.

greenwood, T. (2009). Jestem transem i co z tego? Forum, 44/45, 42–44.

Hausman, B.L. (1995). Changing Sex: Transsexualism, Technology, and the Idea of Gender.

durham: duke University Press.

Holmes, B.C. (2000). B.C. on Gender: The Berdache Tradition. http://www.bcholmes.org/

tg/berdache.html, stan na 20.11.2009.

Hurst, M. (2009). Caster Semenya has male sex organs and no womb or ovaries. The Daily

Telegraph. September 11. http://www.dailytelegraph.com.au/sport/semenya-has-no-

womb-or-ovaries/story-e6frexni-1225771672245, stan na 6.11.2009.

Imieliński, K., dulko, S. (1988). Przekleństwo Androgyne: Transseksualizm – mity i rze-

czywistość. Warszawa: PWn.

Jackson, P.A. (2003). Performative genders, Perverse desires: A Bio-History of Thailand’s

Same-Sex and Transgender Cultures. Intersections, 9, http://intersections.anu.edu.au/

issue9/jackson.html, stan na 12.11.2009.

Janda-dębek, B. (2002). Anima i animus: Rozumienie kobiecości i męskości w koncepcji

C.G. Junga. W: A. Kuczyńska (red.), Zrozumieć płeć: Studia interdyscyplinarne (s.

107–119). Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego.

Kaczorek, M., Stachura, K. (red.) (2009). Przemiany seksualności. gdańsk: Wydawnictwo

Uniwersytetu gdańskiego.

Kimura, d. (2006). Płeć i poznanie. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy.

Kuczyńska, A. (red.) (2002). Zrozumieć płeć: Studia interdyscyplinarne. Wrocław: Wy-

dawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego.

Kuczyńska, A. (2002a). Płeć w trzech wymiarach, czyli biologiczne podstawy, społeczne

wymagania i psychologiczne doświadczenie. W: A. Kuczyńska (red.), Zrozumieć

płeć: Studia interdyscyplinarne (s. 7–30). Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu

Wrocławskiego.

Kuczyńska, A. dzikowska, E.K. (red.) (2004). Zrozumieć płeć: Studia interdyscyplinarne

II. Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego.

Kula, K., Słowikowska-Hilczer, J. (b.d.). Biologiczny charakter identyfikacji, roli i psycho-

orientacji płciowej. http://hermafrodytyzm.org/biologiczny_charakter_identyfikacji.

htm, stan na 25.05.2007.

143

Jacek Sieradzan

ILE PłCI MA CZłOWIEK

Kulick, d. (1998). Travestí: Sex, Gender, and Culture Among Brazilian Transgendered

Prostitutes. Chicago: University of Chicago Press.

Kuligowski, A. (2007). Antropologia współczesności: Wiele światów, jedno miejsce.

Kraków: TAiWPn Universitas.

Lehrman, S. (1999). Sex Police. http://www.salon.com/health/feature/1999/04/05/sex_po-

lice, stan na 01.06.2007.

Low, B.S. (2003). Biological Bases of Sex Differences. W: C.r. Ember, M. Ember (red.),

Encyclopedia of Sex and Gender: Men and Women in the World’s Culture (s. 27–33).

new york: Kluwer Academic/Plenum Publishers.

łyczkowska, K., Szarzyńska, K. (1981). Mitologia Mezopotamii. Warszawa: Wydawnictwa

Artystyczne i Filmowe.

Mandal, E. (2004). Podmiotowe i interpersonalne konsekwencje stereotypów związanych

z płcią. Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu śląskiego.

Mandal, E. (2005). Kobiecość i męskość w psychologii. W: A. Barska, E. Mandal (red.),

Tożsamość społeczno-kulturowa płci (s. 29–45). Opole: Wydawnictwo Uniwersytetu
Opolskiego.

Mead, M. (1986). Płeć i charakter w trzech społecznościach pierwotnych. Warszawa: PIW.

Michalewicz, I. (2005). Jestem elfem. Przekrój, 18, 60–63.

Mielnikow, A. (2008). Płeć Boga. Forum, 31, 33.

Miluska, J. (1996). Tożsamość kobiet i mężczyzn w cyklu życia. Poznań: Wydawnictwo

naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza.

Moir, A., Jessel, d. (1996). Płeć mózgu: o prawdziwej różnicy między mężczyzną

a kobietą. Warszawa: PIW.

Muszyński, A. (2010). Tajowie chowają penisy. Duży Format, 33, 9–10.

O’Brien, J. (red.) (2009). Encyclopedia of Gender and Society. Thousand Oaks: Sage

Publications.

Pietkiewicz, B. (2009). Kiedy Ala ma Asa. Polityka, 39, 112–113.

radovanić, J. (2006). Płeć, seks, transseksualizm: Kilka uwag natury filozoficznej. Rita

Baum, 10, 65–68.

renzetti, C.M., Curran, d.J. (2005). Kobiety, mężczyźni i społeczeństwo. Warszawa:

Wydawnictwo naukowe PWn.

reiner W.g. (b.d.). Geneza identyfikacji płciowej u mężczyzn: Prenatalny wpływ andro-

genów na identyfikację i rolę płciową. http://hermafrodytyzm.org/geneza_identyfika-
cji_plciowej.htm, stan na 25.05.2007.

ridley, M. (1999). Czerwona Królowa: Płeć a ewolucja natury ludzkiej. Poznań: dom

Wydawniczy rebis.

ripinsky-naxon, M. (2002). Płeć, szamanizm i przemiana. Warszawa: Wydawnictwo

Akademickie dialog.

roscoe, W. (2000). Changing Ones: Third and Fourth Genders in Native North-America.

new york: St. Martin’s Press.

rosiak, d. (2009). Ludzie i nadludzie (s. A20–A21). PlusMinus, 34, dodatek do Rzecz-

pospolitej, 202.

Salholz, E. (1993). One także są na świecie. Forum, 36, 20–21.

Sanday, P.r., goodenough, r.g. (red.) (1990). Beyond the Second Sex: New Directions

in the Anthropology of Gender. Philadelphia: University of Pennsylvania Press.

Segal, E.S. (2003). Cultural Construction of Gender. W: C.r. Ember, M. Ember (red.),

Encyclopedia of Sex and Gender: Men and Women in the World’s Culture (s. 3–10).

new york: Kluwer Academic/Plenum Publishers.

Sieradzan, J. (2005). Szaleństwo w religiach świata: Szamanizm, religia starogrecka, ju-

daizm, chrześcijaństwo, hinduizm, buddyzm, islam. Kraków: Inter-esse.