Studia Judaica 2: 1999 nr 1(3) s. 1-9

A r t y k u ³ y

Przemys³aw Nowogórski

Warszawa

POWSTANIE  STARO¯YTNEGO  IZRAELA

W  ŒWIETLE  WSPÓ£CZESNYCH  KONCEPCJI

HISTORYCZNO-ARCHEOLOGICZNYCH

W  historii  staro¿ytnego  Izraela  nadal  wiele  zagadnieñ  pozostaje

problematycznych  i  niewyjaœnionych,  a  utarte  dotychczas  schematy  nie

zawsze znajduj¹ potwierdzenie we wspó³czesnej nauce. Do takich prob-

lemów nale¿y powstanie Izraela jako narodu i jego zaistnienie w Kana-

anie. Biblia, przede wszystkim w Ksiêdze Jozuego, daje niemal gotowe

rozwi¹zanie, ukazuj¹c jasny  proces  powstania  Narodu  Wybranego.  Do-

konaæ  siê  to  mia³o  na  Synaju,  sk¹d  plemiona  hebrajskie  wyruszy³y  do

Ziemi  Obiecanej.  Pod  wodz¹  Jozuego  przekroczy³y  Jordan  i  zbrojnie

zajê³y Kanaan, pokonuj¹c tamtejsze królestwa. Postêp w nauce, zw³asz-

cza w biblistyce (krytyka biblijna), archeologii i historii, coraz czêœciej

prowadzi do kwestionowania takiego obrazu. Od pocz¹tku bie¿¹cego stu-

lecia  pojawiaj¹  siê  ró¿ne  koncepcje  na  temat  pocz¹tków  staro¿ytnego

Izraela, których przegl¹du dokonano w niniejszym artykule.

I. RÓD£A HISTORYCZNE

Przystêpuj¹c  do  badañ  nad  powstaniem  staro¿ytnego  Izraela,  staje

siê przed powa¿nym problemem braku Ÿróde³ historycznych bezpoœred-

nio dotycz¹cych tego zagadnienia. Zasadniczo do prze³omu XIX i XX w.

za Ÿród³a takie uwa¿ano przede wszystkim ksiêgi Jozuego i Sêdziów.

Ksiêga Jozuego stanowi kontynuacjê opowieœci zawartych w Ksiê-

dze Wyjœcia. W spójny sposób omawia ona zajêcie  Kanaanu  w  wyniku

zbrojnego  ataku  plemion  izraelskich  pod  wodz¹  Jozuego.  Wed³ug  niej

by³  to  proces  krótki,  przeprowadzony  dziêki  zdecydowanemu  dzia³aniu

wszystkich szczepów hebrajskich. Konsekwencjê podboju stanowi³ podzia³

2

PRZEMYS£AW NOWOGÓRSKI

zdobytej  Ziemi  Obiecanej  pomiêdzy  poszczególne  plemiona.  Natomiast

odmiennie  przedstawia  osiedlenie  siê  plemion  izraelskich  pomiêdzy

miastami kananejskimi 1 rozdzia³ Ksiêgi Sêdziów, ukazuj¹c pokojowy

jego charakter. Taki obraz pozostaje w opozycji do informacji zawartych

w Ksiêdze Jozuego.

Problem  ten  nale¿y  rozpatrzyæ  na  dwóch  p³aszczyznach.  Po  pier-

wsze, w zakresie krytyki biblijnej, która od lat wykazuje, ¿e Ksiêga Jozu-

ego nie stanowi dzie³a w pe³ni historycznego (wed³ug klasycznego pojê-

cia dokumentu historycznego).  Podobnie  jak  w  przypadku  Piêcioksiêgu

sk³ada siê na ni¹ kilka tradycji literackich, co znów powoduje jej wielo-

warstwowoœæ. Równie¿ czas jej powstawania jest bardzo d³ugi, poniewa¿

obecnie przypuszcza siê, ¿e ksiêgê tê spisano ostatecznie po niewoli ba-

biloñskiej  (g³ównie  z  myœl¹  o  celach  liturgicznych).

1

  Po  drugie,  nale¿y

zwróciæ uwagê na pojêcie „historii” w  ujêciu  staro¿ytnego  Izraelity,  co

znajduje naturalne konsekwencje w Biblii.

W ostatnich latach bardzo precyzyjnie zagadnienie to ujêli W.G. De-

ver i inni badacze.

2

 Zwrócili oni uwagê na to, ¿e w Biblii, w przypadku

Ksiêgi Jozuego (i w niektórych innych pismach) nie mamy do czynienia

z klasycznym i nowoczesnym pojêciem „historii”. Dla autora biblijnego

histori¹ jest interpretacja dziejów Izraelitów w kontekœcie doœwiadczenia

dzia³ania Jahwe, szczególnie zaœ doœwiadczeñ synajskich. Wed³ug Biblii

to  w³aœnie  na  Synaju  powsta³  jednolity  Naród  Wybrany,  który  podj¹³

walkê o Ziemiê Obiecan¹. Dever mocno podkreœla, ¿e nie nale¿y trakto-

waæ  wiêkszoœci  ksi¹g  Starego  Testamentu  jako  dokumentu  historycz-

nego.  Taki  pogl¹d  od  razu  rzutuje  na  stopieñ  wykorzystania  informacji

z ksi¹g Jozuego i Sêdziów przy badaniu genezy Izraela.

Drug¹ grupꠟróde³ historycznych stanowi¹ teksty pozabiblijne. Na-

le¿¹  do  nich:  teksty  z  archiwum  w  el-Amarna  (XIV  w.  p.n.e.),  stela

Merneptaha, inskrypcja króla Ramzesa III z Medinat Habu, upamiêtnia-

j¹ca jego zwyciêstwo nad ludami morza. S¹ to jednak Ÿród³a poœrednie,

poniewa¿  nie  mówi¹  one  jednoznacznie  i  bezpoœrednio  o  plemionach

hebrajskich. Naœwietlaj¹ zaœ sytuacjê w Kanaanie przed pojawieniem siê

Hebrajczyków. Jedynie na steli Merneptaha pojawia siê nazwa Izrael.

3

1

W. T y l o c h: Dzieje ksi¹g Starego Testamentu. Szkice z krytyki biblijnej, wyd. 2,

Warszawa 1985, s. 111-115.

2

W.G. D e v e r: Recent Archaeological Discoveries and Biblical Research, Seattle-

-London 1990, s. 10; por. F. F e s t o r a z z i: Il problema storico e il problema teologico

delle origini di Israele, „Rivista biblica” 28: 1981, s. 9-32 oraz J. W a r z e c h a: Historia

u Izraelitów, „Collectanea Theologica” 64: 1994 fasc. 3, s. 39-45.

3

Odczytanie samej nazwy „Izrael” nadal budzi kontrowersje. Istnieje bowiem pogl¹d,

¿e odnosi siê ona zarówno do pojêcia geograficznego, jak i etnicznego (to jest bardziej

POWSTANIE STARO¯YTNEGO IZRAELA

3

II. STAN BADAÑ

Obecnie badania nad genez¹ staro¿ytnego Izraela s¹ bardzo zaawan-

sowane. G³ówny materia³ badawczy stanowi¹ wyniki prac archeologicz-

nych (zarówno na terenie dawnego Kanaanu, jak i w Zajordanii) w kore-

lacji z tekstami historycznymi – biblijnymi i pozabiblijnymi. Umo¿liwi³o

to wysuniêcie trzech hipotez na temat powstania i pojawienia siê w Kana-

anie Izraela: podboju (szko³a amerykañska i izraelska), pokojowej infil-

tracji (szko³a niemiecka) i rewolucji spo³ecznej (Mendenhall i Gottwald).

Stanowi¹ one w ostatnich latach punkt wyjœcia  do  dalszych  badañ  kry-

tykuj¹cych  lub  uzupe³niaj¹cych  powy¿sze  teorie.  Pozwoli³o  to  na  sfor-

mu³owanie nowych, mniej kategorycznych koncepcji, m.in. A. Mazara,

4

I.  Finkelsteina,

5

  V.  Fritza,

6

  czy  wspomnianego  W.G.  Devera,

7

  a  tak¿e

A. Lemaire’a.

8

Od dawna w nauce poczesne miejsce zajmowa³a teoria o podboju

Kanaanu przez plemiona hebrajskie pod wodz¹ Jozuego. Oczywiste jest,

¿e u Ÿróde³ tej teorii le¿a³o dos³owne traktowanie informacji zawartych

w Ksiêdze Jozuego. Niektórzy badacze ju¿ od lat 30-tych XX w. usi³owali

znaleŸæ  dla  niej  potwierdzenie  w  rezultatach  badañ  archeologicznych.

Nale¿eli do nich przedstawiciele „szko³y amerykañskiej” (W.F. Albright

9

i  W.E.  Wright

10

)  oraz  „izraelskiej”  (w  latach  50-tych  reprezentowanej

prawdopodobne), a nawet widziano tu zapis odpowiadaj¹cy pojêciu „Jezreel” lub „Asriel”

(Lb 26,31; Joz 17,2; 1Krl 7,14); zob. J. B i n s o n: Merneptah’s Israel and Recent Theo-

ries of Israelite Origins, „Journal for the Study of the Old Testament” 49: 1991, s. 3-29.

4

A. M a z a r: Archaeology of the Land of the Bible 10.000-586 B.C.E., New York-

-London 1990.

5

I. F i n k e l s t e i n: The Archaeology of the Israelite Settlement, Jerusalem 1988.

6

V. F r i t z: Conquest or Settlement? The Early Iron Age in Palestine, „The Biblical

Archaeologist”  (=BA)  50:  1987,  s.  84-100;  ten¿e:  Die  Landnahme  der  israelitischen

Stämme in Kanaan, „Zeitschrift des Deutschen Palästina-Vereins” 106: 1990, s. 63-77.

7

W.G. D e v e r, jw.

8

A.  L e m a i r e:  Historia  pocz¹tków  staro¿ytnego  Izraela:  nowe  kierunki  badañ,

„Ruch Biblijny i Liturgiczny” 40: 1987, s. 97-105; [ten¿e: Dzieje biblijnego Izraela, Poz-

nañ 1998 – przyp. red.] por. ponadto M. W e i p p e r t: Geschichte Israels am Scheide-

weg, „Theologische Rundschau” 58: 1993, s. 71-103.

9

Albright stara³ siê potwierdziæ j¹ na podstawie rezultatów badañ w Tell Beit Mersim

(identyfikowane z biblijnym Debir), w Beitin (=Betel), et-Tell (Haj) oraz ponadto w Hacor

i Dan; W.F. A l b r i g h t: Archaeology and Date of the Hebrew Conquest of Palestine,

„Bulletin of the American School of Oriental Research” (=BASOR) 58: 1935, s. 10-18;

ten¿e: The Israelite Conquest of Palestine in the Light of Archaeology, BASOR 74: 1939,

s. 11-23.

10

W.E. W r i g h t: Biblical Archaeology, Philadelphia 1967.

4

PRZEMYS£AW NOWOGÓRSKI

przez  Y.Yadina

11

).  Du¿e  znaczenie  w  podtrzymywaniu  tej  teorii  mia³y

rezultaty  wykopalisk  Y.Yadina  prowadzonych  pod  koniec  lat  50-tych

w Hacor (1955-1958) i uzupe³nionych w 1968 r.

Na obszarze C ods³oniêto piêæ warstw archeologicznych (od 4 do 1a),

które wydatowano na okres od Œredniego Br¹zu II do okresu ¯elaza IA

(czyli od XVIII do XIII wieku p.n.e.). Odpowiada³y one w ogólnej stra-

tygrafii Hacor warstwie XIII. Warstwa przedostatnia, 1b, zawiera³a œlady

osadnictwa kananejskiego z okresu PóŸnego Br¹zu IIB (miasto wspomi-

nane w tekstach z el-Amarna). Zapewne zosta³o ono zniszczone w XIV

wieku p.n.e. w wyniku dzia³añ zbrojnych króla Seti I, ale szybko odbudo-

wane  (warstwa  1a).  W  warstwie  1a  ods³oniête  zosta³y  fragmenty  cera-

miki mykeñskiej z grupy IIIB, znanej z wielu regionów Syrii i Palestyny.

To miasto tak¿e zosta³o gwa³townie zniszczone. Wed³ug Yadina jest to

zniszczenie  opisane  w  Ksiêdze  Jozuego  11,10-13.

12

  Jednak  koncepcja

zbrojnego  podboju  zosta³a  poddana  ostrej  krytyce  i  obecnie  j¹  siê  od-

rzuca.

Teoriê pokojowej infiltracji plemion hebrajskich na tereny Kanaanu

wysunêli w po³owie lat 20-tych bie¿¹cego stulecia A. Alt

13

 i M. Noth,

14

wystêpuj¹c  z  krytyk¹  wiarygodnoœci  tekstu  Ksiêgi  Jozuego.  Uznali,  ¿e

wykopaliska  nie  potwierdzaj¹  w  ¿aden  sposób  zbrojnej  napaœci  He-

brajczyków na Kanaan. Sk³aniali siê bardziej ku informacjom zawartym

w Ksiêdze Sêdziów w rozdziale 1,1-36. Wed³ug Alta i Notha Izraelici byli

seminomadami, którzy przeniknêli na tereny Kanaanu i z czasem przeszli

do  osiad³ego  trybu  ¿ycia,  zamieszkuj¹c  w  osadach  pomiêdzy  miastami

kananejskimi. Systematycznie powiêkszali swoje tereny, nawi¹zywali kon-

takty  z  miejscow¹  ludnoœci¹,  a  nawet  dosz³o  miêdzy  nimi  do  wymiany

kulturowej. Nie mo¿na wiêc mówiæ o podboju, a zdecydowanie o poko-

jowej infiltracji („die Landnahme”). Alt nie wyjaœnia³ jednak sk¹d noma-

dzi-Hebrajczycy przybyli do Kanaanu, co stanowi³o s³aby punkt tej hipo-

tezy. Od kilku lat teoria Alta rozpatrywana jest w kontekœcie socjologii

i etnologii. Etnolodzy i socjolodzy zarzucaj¹ Altowi, ¿e podejmuj¹c za-

11

Y. Y a d i n: Hazor (The Schweich Lectures), London 1970; ten¿e: Excavations at

Hazor  (1955-1958),  w:  D.N.  F r e e d m a n,  E.F.  C a m p b e l l  (ed.):  The  Biblical  Ar-

chaeology Reader Account of the Israelite Occupation of Canaan Historically Reliable?,

BAR 8: 1982, s. 16-23.

12

Y. Y a d i n: Hazor, s. 209-212.

13

A. A l t: Die Landnahme der Israeliten in Palästina, Leipzig 1925 (Reformations-

programm der Universität Leipzig), s. 134-169; ten¿e: Erwägungen über die Landnahme

der  Israeliten  in  Palästina,  „Bulletin  of  the  Jewish  Palestine  Exploration-Society”  35:

1939, s. 8-63.

14

M. N o t h: Storia d’Israele, Brescia 1975; ten¿e: Das Buch Iosua, Tübingen 1953.

POWSTANIE STARO¯YTNEGO IZRAELA

5

gadnienie  powolnej  transformacji  spo³eczeñstwa  nomadów,  nie  wzi¹³

pod  uwagê  prawid³owoœci  reguluj¹cych  rozwój  spo³eczeñstw  w  jego

wczesnym etapie.

15

 Dziœ czêœæ tej teorii przyjmowana jest w po³¹czeniu

z nowymi osi¹gniêciami i pogl¹dami.

Trzeci¹ koncepcjê pocz¹tków Izraela wysun¹³ w 1962 r. G.E. Men-

denhall,

16

 a udoskonali³ j¹ i rozwin¹³ w latach 70-tych N.K. Gottwald.

17

Punktem wyjœcia tej teorii s¹ informacje zawarte w tekstach w archiwum

z el-Amarna. W niektórych listach stamt¹d mówi siê o pewnej marginal-

nej grupie spo³ecznej zwanej ’Apiru/Habiru. Nale¿y jasno stwierdziæ, ¿e

nie by³a to osobna grupa etniczna, lecz w³aœnie spo³eczna. ’Apiru stano-

wili  problem  dla  zarz¹dzaj¹cych  takimi  centrami  administracyjno-kul-

turowymi  Kanaanu  jak  Megiddo,  Bet  Sze’an,  Jerozolima,  gdy¿  swoimi

wêdrówkami wzniecali zamieszanie i  niepokoje.  Wœród  tej  grupy  Gott-

wald umieœci³ czêœæ plemion izraelskich. Niektóre z nich na Synaju przy-

jê³y  religiê  jahwistyczn¹,  a  póŸniej  w  Kanaanie  spotka³y  siê  z  innymi,

podobnymi sobie ludami oddaj¹cymi kult bogu El. Z nimi stworzyli kon-

federacjê, do której przy³¹czy³y siê plemiona przyby³e z Egiptu. Jahwizm

zast¹pi³ dotychczasowe bóstwa. Skonfederowane plemiona systematycz-

nie umacnia³y siê i konsolidowa³y, mog¹c konkurowaæ z miastami kana-

nejskimi. Ciekawe jest to, ¿e w ujêciu Gottwalda pojêcie „rewolucji” nie

oznacza jednorazowego, nag³ego wstrz¹su, lecz raczej wagê i donios³oœæ

zmian,  jakie  nast¹pi³y  w  Kanaanie.

18

  Potwierdzenie  tej  hipotezy  mo¿na

by³oby  odnaleŸæ  w  tekstach  biblijnych,  w  których  przechowa³a  siê  pa-

miêæ o pobycie w Egipcie oraz œwiadectwa o tym, ¿e Izrael ukszta³towa³

siê z kilku grup migracyjnych i autochtonicznych.

19

III. NOWE KONCEPCJE

Na bazie przedstawionych wy¿ej teorii i rezultatów badañ archeolo-

gicznych  wykszta³ci³y  siê  nowe  koncepcje,  niekiedy  zawieraj¹ce  ele-

menty dawniejszych pogl¹dów. Problem, przed którym stoi wspó³czesna

nauka,  trafnie  uj¹³  R.  Boling  pisz¹c,  ¿e  Ksiêga  Jozuego  przedstawia

podbój  Kanaanu  przez  plemiona  hebrajskie,  a  pocz¹tek  Ksiêgi  Sêdziów

15

Por.  P.  L e m c h e:  Early  Israel.  Anthropological  and  Historical  Studies  on  the

Israelite Society Before Monarchy, Leiden 1985 oraz F.S. F r i c k: The Formation of the

State in Ancient Israel. A Survey of Models and Theories, Sheffield 1985.

16

G.E. M e n d e n h a l l: The Israelite Conquest of Palestine, BA 25: 1962, s. 66-87.

17

N.K. G o t t w a l d: The Tribes of Yahweh. A Sociology of the Religion of Liberated

Israel, 1250-1050, New York 1979, s. 204-219.

18

Tam¿e, s. 210-211.

19

Tam¿e, s. 211.

6

PRZEMYS£AW NOWOGÓRSKI

pokojowy proces infiltracji. Badacz powinien  opowiedzieæ  siê  za  jedn¹

z tych  koncepcji.

20

  Oczywiœcie  w  tym  momencie  rodzi  siê  pytanie:  czy

jest mo¿liwe tak jednoznaczne rozstrzygniêcie tego  problemu?  Obecnie

mamy do czynienia z kilkoma nowymi pogl¹dami, a w³aœciwie syntezami

historii i archeologii próbuj¹cymi w nowym ujêciu wyjaœniæ pochodzenie

i powstanie staro¿ytnego Izraela.

Autorem jednej z nich jest A. Mazar, który przedstawi³ na pocz¹tku

lat  80-tych  wyniki  swoich  badañ  prowadzonych  w  jednym  z  osiedli

w Górach Judzkich, Giloh.

21

 Uzna³ j¹ za typow¹ osadê z okresu ¯elaza

IA, zamieszka³¹ oko³o roku 1200 p.n.e. (g³ównie na podstawie ceramiki

nawi¹zuj¹cej do typów póŸnokananejskich). Mazar uwa¿a, ¿e jest mo¿-

liwe,  aby  by³a  ona  za³o¿ona  przez  nowych  przybyszów  do  Kanaanu  –

nomadów,  którzy  przechodzili  na  osiad³y  tryb  ¿ycia.  Podobnych  osad

w rejonach  górzystych  mo¿na  odnaleŸæ  nieco  wiêcej.  Brak  jednak  ewi-

dentnych dowodów na to, ¿e osadnictwo tych grup powodowa³o konflikty

zbrojne z ludami autochtonicznymi. Mog³y pojawiaæ siê konflikty lokalne,

tak¿e  zbrojne,  ale  nie  ogólnokananejskie.  Tym  samym  Mazar  odrzuci³

teoriê  podboju,  ale  równie¿  infiltracji  pokojowej.  Hipoteza  o  infiltracji

nie wyjaœnia bowiem pochodzenia nomadów: czy byli obcymi? Za³o¿y-

ciele  nowych  osad  wykazywali  przecie¿  znajomoœæ  ceramiki  kananej-

skiej  PóŸnego  Br¹zu,  religii  kananejskiej,  znali  budownictwo  i  zasady

gospodarki rolniczej.

Podobnie kontynuator dawnej „szko³y niemieckiej” (wywodz¹cej siê

od  A.  Alta)  V.  Fritz  odrzuci³  koncepcjê  zbrojnego  konfliktu  pomiêdzy

Izraelitami a Kananejczykami, jak równie¿ pokojowej infiltracji. Sk³ania

siê bardziej ku pogl¹dowi o powolnym procesie „wtapiania siꔠ(a wiêc

jakiœ element infiltracji jest nadal) Izraelitów w spo³eczeñstwo kananej-

skie.

22

  Fritz  doœæ  ostro  skrytykowa³  wnioski  Yadina  na  podstawie  jego

badañ w Hacor, uznaj¹c je za niewystarczaj¹ce i zbyt daleko posuniête.

23

Zdecydowanie  lepiej  jest  mówiæ  o  pokojowym  wspó³¿yciu  przez  d³ugi

czas  Izraelitów  i  Kananejczyków  (okres  ¯elaza  IA).  Asymilacja  jednak

postêpowa³a i stara kultura kananejska zanik³a, choæ pewne jej elementy

przetrwa³y w nowej „cywilizacji” izraelskiej, np. ceramika F IA nawi¹-

20

R.G.  B o l i n g:  The  Early  Biblical  Community  in  Transjordan,  Sheffield  1988,

s. 62-63.

21

A. M a z a r, jw. s. 334-336.

22

V.  F r i t z:  Conquest  or  Settlement?,  s.  84-100;  ten¿e:  Die  Landnahme,  s.  63-77;

ten¿e: Introduzzione dell’archeologia biblica, Brescia 1991, s. 155-162.

23

V. F r i t z: Das Ende der Spätbronzezeitlischen Stadt Hazor Stratum XIII und die

biblische Überlieferung in Josua 11 und Richter 4, UF 5: 1973, s. 123-139.

POWSTANIE STARO¯YTNEGO IZRAELA

7

zuje  do  typów  PóŸnego  Br¹zu  II,  alfabet  czy  elementy  religijne  („wy-

¿yna”). Przy tym Fritz zwraca uwagê na fakt etnicznego pokrewieñstwa

Hebrajczyków i Kananejczyków, co tym bardziej umo¿liwi³o wzajemne

kontakty interkulturowe.

24

Z  krytyk¹  koncepcji  zbrojnej  interwencji  wyst¹pi³  równie¿  badacz

izraelski  I.  Finkelstein.

25

  W  swych  badaniach  koncentruje  siê  przede

wszystkim  na  osadnictwie  w  górzystych  regionach  terytorium  Efraima,

a nastêpnie na stanowiskach najbardziej zwi¹zanych z biblijnym opisem

podboju – Haj, Betel, Szilo, Szechem (por. Joz 7-8, Sdz 1-3). Finkelstein

dokona³ syntezy etapów osadnictwa izraelskiego w Kanaanie, podkreœla-

j¹c brak ewidentnych œladów archeologicznych zbrojnej interwencji ple-

mion hebrajskich. Bardziej przekonuj¹cy jest pogl¹d o stopniowym po-

kojowym osadnictwie. Najpierw plemiona zajmuj¹ Góry Efraima, a na-

stêpnie Galileê i po³udniowy Kanaan. Z kolei dla wczesnego osadnictwa

izraelskiego charakterystyczne s¹ nowe osady nieobronne o typowej za-

budowie domami czteroizbowymi.

Znany historyk staro¿ytnego Izraela A. Lemaire jest autorem cieka-

wej nowej syntezy chronologicznej pocz¹tków Izraela na podstawie ana-

lizy  tekstów  biblijnych  i  Ÿróde³  pozabiblijnych  na  szerokim  tle  historii

Bliskiego  Wschodu  na  prze³omie  okresów  Br¹zu  i  ¯elaza.

26

  Lemaire

mocno podkreœla nieskutecznoœæ korzystania w badaniach nad pocz¹tkami

Izraela z metody porównawczej informacji zawartych w tekstach z Mari

czy  Nuzi  i  dopasowywania  ich  do  tekstów  biblijnych  (choæby  w  przy-

padku  patriarchów).  Nale¿y  natomiast  uwzglêdniæ  kontekst  historyczny

Bliskiego Wschodu – wielkiej migracji ludnoœci spowodowanej przez ludy

morza. Sta³o siê to przyczyn¹ pewnej pustki politycznej na terenie Kana-

anu  i  umo¿liwi³o  proces  konsolidacji  czêœci  plemion  (prawdopodobnie

z wielkiej grupy Hapiru). Lemaire wykazuje jednak pochodzenie Izraela

z dwóch grup seminomadów: pó³nocnej i po³udniowej. Wywody Lemaira

dostêpne s¹ w jêzyku polskim w artykule w  „Ruchu  Biblijnym  i  Litur-

gicznym”, st¹d ograniczê siê tu do wypunktowania najwa¿niejszych jego

za³o¿eñ: a) XIV-XIII w. p.n.e. dosz³o do dezintegracji spo³eczeñstwa ka-

nanejskiego,  a  to  umo¿liwi³o  wzmocnienie  siê  grup  Hapiru;  b)  w  pier-

wszej po³owie XIII w. p.n.e. ludy aramejskie z regionu Haranu opuœci³y

Górn¹  Mezopotamiê  pod  naciskiem  Adadniriego  I  i  Salmanassara  I.

Czêœæ  z  nich,  tzw.  grupa  Jakuba  przekroczy³a  Jordan  i  osiedli³a  siê

24

V. Fritz: Conquest or Settlement?, s. 98; ten¿e: Introduzzione, s. 153.

25

I. F i n k e l s t e i n, jw.

26

A. L e m a i r e, jw.

8

PRZEMYS£AW NOWOGÓRSKI

w Kanaanie w okolicach Szechem; c) tymczasem za panowania Ramzesa

II  grupa  Szosu  opuœci³a  Egipt  i  koczowa³a  ko³o  miasta  Kadesz-Barnea.

Po opuszczeniu Zajordanii wesz³a do Kanaanu i spotka³a siê ze szczepem

Asriela  (Izraela).  Z  czasem  dosz³o  do  skonfederowania  siê  obu  du¿ych

grup w jeden Izrael. Jahwizm sta³ siê religi¹ nowych skonfederowanych

plemion, które systematycznie zdobywa³y przewagê (jednak nie w wyni-

ku zbrojnego konfliktu) na terenie Kanaanu. Konkurencjê dla nich stano-

wili Filistyni zamieszkuj¹cy po³udniow¹ czêœæ wybrze¿a kananejskiego.

Ta nowa koncepcja zdoby³a szerokie poparcie w nauce.

IV. PODSUMOWANIE

Na podstawie rezultatów badañ Mazara, Fritza, Finkelsteina, Devera

i Lemaire’a mo¿na dokonaæ podsumowania pogl¹dów i ustaleñ na temat

pocz¹tków staro¿ytego Izraela. Synteza taka czêœciowo godzi klasyczne

modele podboju i infiltracji z nowymi elementami. Materia³u archeolo-

gicznego dostarczaj¹ badania na wielu stanowiskach choæby w Galilei

27

i poza  ni¹,  w  Tel  Masos,

28

  Giloh,

29

  et-Tell  (Haj)  i  Chirbet  Raddana  na

terytorium  Beniamina,

30

  Izbet  Sarta

31

  i  w  Tel  Qiri  w  Dolinie  Jizreel.

32

Pozwoli³o  to  ustaliæ  proces  wczesnego  osadnictwa  izraelskiego  i  jego

cech charakterystycznych. Nie ma bezpoœrednich podstaw do podtrzymy-

wania teorii o podboju Kanaanu. Mo¿na ewentualnie mówiæ o pojawiaj¹-

cych siê sporadycznie lokalnych konfliktach. Zniszczenia miast kananej-

skich mog³y byæ bardziej dzie³em Filistynów ni¿ Izraelitów.

33

 Charakte-

rystykê wczesnego osadnictwa izraelskiego mo¿na uj¹æ nastêpuj¹co:

1) pierwsze osady znajdowa³y siê w œrodkowym Kanaanie, a nieco

póŸniej na po³udniu i na pó³nocy kraju;

27

Por. Y. A h a r o n i: The Settlement of the Israelite Tribes in Upper Galilee, Jerusa-

lem 1957 (hebr.).

28

V. F r i t z, A. K e m p i n s k i: Ergebnisse der Ausgrabungen auf der Hirbet el-Ma-

sos (Tel Massos), 1972-75, Wiesbaden 1983.

29

A. M a z a r: Giloh. En Early Israelite Settlement Site near Jerusalem, „Israel Ex-

ploration Journal” 31: 1981, s. 1-36.

30

J.A.  C a l l a w a y:  The  1968-69  ’Ai  (et-Tell)  Excavations,  BASOR  198:  1970,

s. 7-31; J.A. C a l l a w a y, R.E. C o o l e y: A Salvage Excavation at Raddana in Bireh,

BASOR 238: 1980, s. 9-19.

31

M. G a r s i e l, I. F i n k e l s t e i n: The Western Expansion of the House of Joseph

in the Light of the ’Izbet Sarta Excavations, „Tel Aviv” 5: 1978, s. 192-198.

32

A. B e n - T o r: Tell Qiri. A Look at Village Life, BA 42: 1979, s. 105-113.

33

W.G. D e v e r, jw. s. 61.

POWSTANIE STARO¯YTNEGO IZRAELA

9

2) datuje  siê  je  oko³o  roku  1200  p.n.e.,  a  wiêc  nale¿¹  do  okresu

¯elaza IA;

3) osady  nie  posiada³y  fortyfikacji,  ale  by³y  w  miarê  regularnie

zabudowane;

4) wszystkie posiadaj¹ niemal identyczne czteroizbowe domy z dzie-

dziñcem dla trzody, silosem, pitosem i cystern¹;

5) znaleziska ceramiki (najczêœciej dzbany z kolorowym wylewem)

nawi¹zuj¹ do typów póŸnokananejskich;

6) spo³eczeñstwo  tych  osad  by³o  zró¿nicowane,  o  czym  œwiadczy

obecnoœæ „budynków administracyjnych”;

7) w osadach odnaleziono przyk³ady najwczeœniejszych izraelskich

inskrypcji, np. w Izbet Sarta;

34

8) wiêkszoœæ tych osad zosta³a opuszczona pod koniec XII w p.n.e.

(zapewne w wyniku lokalnych konfliktów z Filistynami i Kana-

nejczykami) i ponownie odbudowana w okresie ¯elaza I.

35

Tym  samym  mo¿na  powiedzieæ,  ¿e  osadnictwo  izraelskie  w  Kanaanie

jest czêœci¹ sk³adow¹ zmian, jakie zasz³y na tym obszarze na prze³omie

okresów PóŸnego Br¹zu II i ¯elaza I. By³ to proces stopniowy ale kom-

pleksowy zarówno w sferze spo³ecznej, politycznej i religijnej. Archeolo-

gia odrzuca koncepcjê rewolucji spo³ecznej jako jednorazowego wstrz¹su

i nag³ej zmiany, ale bardziej sk³ania siê ku modelowi powolnych zmian

pod wp³ywem pojawiania siê nowych grup nomadycznych.

36

 Nie wszyst-

kie plemiona tworz¹ce staro¿ytny Izrael by³y koczownikami. Czêœæ z nich

zapewne przebywa³a ju¿ na terenie Kanaanu i st¹d wczesna kultura izra-

elska zawiera elementy póŸnokananejskie (np. ceramika). Nale¿y pod-

kreœliæ,  ¿e  rezultaty  badañ  archeologicznych  powi¹zane  z  nielicznymi

Ÿród³ami  pozabiblijnymi  pozwalaj¹  odtworzyæ  proces  kszta³towania  siê

Izraela w nieco odmiennej od biblijnej perspektywie.

34

A. D o t a n: New Light on the ’Izbet Sarta Ostracon, „Tel Aviv” 8: 1981, s. 160-

-172.

35

Por. I. F i n k e l s t e i n: The Archaeology of the Israelite Settlement, s. 27-33 oraz

W.G. D e v e r, jw. s. 75-81.

36

Tam¿e, s. 79.