Studia Judaica 2: 1999 nr 1(3) s. 1-9

A r t y k u ³ y

Przemys³aw Nowogórski

Warszawa

POWSTANIE STARO¯YTNEGO IZRAELA

W ŒWIETLE WSPÓ£CZESNYCH KONCEPCJI

HISTORYCZNO-ARCHEOLOGICZNYCH

W historii staro¿ytnego Izraela nadal wiele zagadnieñ pozostaje

problematycznych i niewyjaœnionych, a utarte dotychczas schematy nie

zawsze znajduj¹ potwierdzenie we wspó³czesnej nauce. Do takich prob-

lemów nale¿y powstanie Izraela jako narodu i jego zaistnienie w Kana-

anie. Biblia, przede wszystkim w Ksiêdze Jozuego, daje niemal gotowe

rozwi¹zanie, ukazuj¹c jasny proces powstania Narodu Wybranego. Do-

konaæ siê to mia³o na Synaju, sk¹d plemiona hebrajskie wyruszy³y do

Ziemi Obiecanej. Pod wodz¹ Jozuego przekroczy³y Jordan i zbrojnie

zajê³y Kanaan, pokonuj¹c tamtejsze królestwa. Postêp w nauce, zw³asz-

cza w biblistyce (krytyka biblijna), archeologii i historii, coraz czêœciej

prowadzi do kwestionowania takiego obrazu. Od pocz¹tku bie¿¹cego stu-

lecia pojawiaj¹ siê ró¿ne koncepcje na temat pocz¹tków staro¿ytnego

Izraela, których przegl¹du dokonano w niniejszym artykule.

I. RÓD£A HISTORYCZNE

Przystêpuj¹c do badañ nad powstaniem staro¿ytnego Izraela, staje

siê przed powa¿nym problemem braku Ÿróde³ historycznych bezpoœred-

nio dotycz¹cych tego zagadnienia. Zasadniczo do prze³omu XIX i XX w.

za Ÿród³a takie uwa¿ano przede wszystkim ksiêgi Jozuego i Sêdziów.

Ksiêga Jozuego stanowi kontynuacjê opowieœci zawartych w Ksiê-

dze Wyjœcia. W spójny sposób omawia ona zajêcie Kanaanu w wyniku

zbrojnego ataku plemion izraelskich pod wodz¹ Jozuego. Wed³ug niej

by³ to proces krótki, przeprowadzony dziêki zdecydowanemu dzia³aniu

wszystkich szczepów hebrajskich. Konsekwencjê podboju stanowi³ podzia³

2

PRZEMYS£AW NOWOGÓRSKI

zdobytej Ziemi Obiecanej pomiêdzy poszczególne plemiona. Natomiast

odmiennie przedstawia osiedlenie siê plemion izraelskich pomiêdzy

miastami kananejskimi 1 rozdzia³ Ksiêgi Sêdziów, ukazuj¹c pokojowy

jego charakter. Taki obraz pozostaje w opozycji do informacji zawartych

w Ksiêdze Jozuego.

Problem ten nale¿y rozpatrzyæ na dwóch p³aszczyznach. Po pier-

wsze, w zakresie krytyki biblijnej, która od lat wykazuje, ¿e Ksiêga Jozu-

ego nie stanowi dzie³a w pe³ni historycznego (wed³ug klasycznego pojê-

cia dokumentu historycznego). Podobnie jak w przypadku Piêcioksiêgu

sk³ada siê na ni¹ kilka tradycji literackich, co znów powoduje jej wielo-

warstwowoœæ. Równie¿ czas jej powstawania jest bardzo d³ugi, poniewa¿

obecnie przypuszcza siê, ¿e ksiêgê tê spisano ostatecznie po niewoli ba-

biloñskiej (g³ównie z myœl¹ o celach liturgicznych).

1

Po drugie, nale¿y

zwróciæ uwagê na pojêcie „historii” w ujêciu staro¿ytnego Izraelity, co

znajduje naturalne konsekwencje w Biblii.

W ostatnich latach bardzo precyzyjnie zagadnienie to ujêli W.G. De-

ver i inni badacze.

2

Zwrócili oni uwagê na to, ¿e w Biblii, w przypadku

Ksiêgi Jozuego (i w niektórych innych pismach) nie mamy do czynienia

z klasycznym i nowoczesnym pojêciem „historii”. Dla autora biblijnego

histori¹ jest interpretacja dziejów Izraelitów w kontekœcie doœwiadczenia

dzia³ania Jahwe, szczególnie zaœ doœwiadczeñ synajskich. Wed³ug Biblii

to w³aœnie na Synaju powsta³ jednolity Naród Wybrany, który podj¹³

walkê o Ziemiê Obiecan¹. Dever mocno podkreœla, ¿e nie nale¿y trakto-

waæ wiêkszoœci ksi¹g Starego Testamentu jako dokumentu historycz-

nego. Taki pogl¹d od razu rzutuje na stopieñ wykorzystania informacji

z ksi¹g Jozuego i Sêdziów przy badaniu genezy Izraela.

Drug¹ grupê Ÿróde³ historycznych stanowi¹ teksty pozabiblijne. Na-

le¿¹ do nich: teksty z archiwum w el-Amarna (XIV w. p.n.e.), stela

Merneptaha, inskrypcja króla Ramzesa III z Medinat Habu, upamiêtnia-

j¹ca jego zwyciêstwo nad ludami morza. S¹ to jednak Ÿród³a poœrednie,

poniewa¿ nie mówi¹ one jednoznacznie i bezpoœrednio o plemionach

hebrajskich. Naœwietlaj¹ zaœ sytuacjê w Kanaanie przed pojawieniem siê

Hebrajczyków. Jedynie na steli Merneptaha pojawia siê nazwa Izrael.

3

1

W. T y l o c h: Dzieje ksi¹g Starego Testamentu. Szkice z krytyki biblijnej, wyd. 2,

Warszawa 1985, s. 111-115.

2

W.G. D e v e r: Recent Archaeological Discoveries and Biblical Research, Seattle-

-London 1990, s. 10; por. F. F e s t o r a z z i: Il problema storico e il problema teologico

delle origini di Israele, „Rivista biblica” 28: 1981, s. 9-32 oraz J. W a r z e c h a: Historia

u Izraelitów, „Collectanea Theologica” 64: 1994 fasc. 3, s. 39-45.

3

Odczytanie samej nazwy „Izrael” nadal budzi kontrowersje. Istnieje bowiem pogl¹d,

¿e odnosi siê ona zarówno do pojêcia geograficznego, jak i etnicznego (to jest bardziej

POWSTANIE STARO¯YTNEGO IZRAELA

3

II. STAN BADAÑ

Obecnie badania nad genez¹ staro¿ytnego Izraela s¹ bardzo zaawan-

sowane. G³ówny materia³ badawczy stanowi¹ wyniki prac archeologicz-

nych (zarówno na terenie dawnego Kanaanu, jak i w Zajordanii) w kore-

lacji z tekstami historycznymi – biblijnymi i pozabiblijnymi. Umo¿liwi³o

to wysuniêcie trzech hipotez na temat powstania i pojawienia siê w Kana-

anie Izraela: podboju (szko³a amerykañska i izraelska), pokojowej infil-

tracji (szko³a niemiecka) i rewolucji spo³ecznej (Mendenhall i Gottwald).

Stanowi¹ one w ostatnich latach punkt wyjœcia do dalszych badañ kry-

tykuj¹cych lub uzupe³niaj¹cych powy¿sze teorie. Pozwoli³o to na sfor-

mu³owanie nowych, mniej kategorycznych koncepcji, m.in. A. Mazara,

4

I. Finkelsteina,

5

V. Fritza,

6

czy wspomnianego W.G. Devera,

7

a tak¿e

A. Lemaire’a.

8

Od dawna w nauce poczesne miejsce zajmowa³a teoria o podboju

Kanaanu przez plemiona hebrajskie pod wodz¹ Jozuego. Oczywiste jest,

¿e u Ÿróde³ tej teorii le¿a³o dos³owne traktowanie informacji zawartych

w Ksiêdze Jozuego. Niektórzy badacze ju¿ od lat 30-tych XX w. usi³owali

znaleŸæ dla niej potwierdzenie w rezultatach badañ archeologicznych.

Nale¿eli do nich przedstawiciele „szko³y amerykañskiej” (W.F. Albright

9

i W.E. Wright

10

) oraz „izraelskiej” (w latach 50-tych reprezentowanej

prawdopodobne), a nawet widziano tu zapis odpowiadaj¹cy pojêciu „Jezreel” lub „Asriel”

(Lb 26,31; Joz 17,2; 1Krl 7,14); zob. J. B i n s o n: Merneptah’s Israel and Recent Theo-

ries of Israelite Origins, „Journal for the Study of the Old Testament” 49: 1991, s. 3-29.

4

A. M a z a r: Archaeology of the Land of the Bible 10.000-586 B.C.E., New York-

-London 1990.

5

I. F i n k e l s t e i n: The Archaeology of the Israelite Settlement, Jerusalem 1988.

6

V. F r i t z: Conquest or Settlement? The Early Iron Age in Palestine, „The Biblical

Archaeologist” (=BA) 50: 1987, s. 84-100; ten¿e: Die Landnahme der israelitischen

Stämme in Kanaan, „Zeitschrift des Deutschen Palästina-Vereins” 106: 1990, s. 63-77.

7

W.G. D e v e r, jw.

8

A. L e m a i r e: Historia pocz¹tków staro¿ytnego Izraela: nowe kierunki badañ,

„Ruch Biblijny i Liturgiczny” 40: 1987, s. 97-105; [ten¿e: Dzieje biblijnego Izraela, Poz-

nañ 1998 – przyp. red.] por. ponadto M. W e i p p e r t: Geschichte Israels am Scheide-

weg, „Theologische Rundschau” 58: 1993, s. 71-103.

9

Albright stara³ siê potwierdziæ j¹ na podstawie rezultatów badañ w Tell Beit Mersim

(identyfikowane z biblijnym Debir), w Beitin (=Betel), et-Tell (Haj) oraz ponadto w Hacor

i Dan; W.F. A l b r i g h t: Archaeology and Date of the Hebrew Conquest of Palestine,

„Bulletin of the American School of Oriental Research” (=BASOR) 58: 1935, s. 10-18;

ten¿e: The Israelite Conquest of Palestine in the Light of Archaeology, BASOR 74: 1939,

s. 11-23.

10

W.E. W r i g h t: Biblical Archaeology, Philadelphia 1967.

4

PRZEMYS£AW NOWOGÓRSKI

przez Y.Yadina

11

). Du¿e znaczenie w podtrzymywaniu tej teorii mia³y

rezultaty wykopalisk Y.Yadina prowadzonych pod koniec lat 50-tych

w Hacor (1955-1958) i uzupe³nionych w 1968 r.

Na obszarze C ods³oniêto piêæ warstw archeologicznych (od 4 do 1a),

które wydatowano na okres od Œredniego Br¹zu II do okresu ¯elaza IA

(czyli od XVIII do XIII wieku p.n.e.). Odpowiada³y one w ogólnej stra-

tygrafii Hacor warstwie XIII. Warstwa przedostatnia, 1b, zawiera³a œlady

osadnictwa kananejskiego z okresu PóŸnego Br¹zu IIB (miasto wspomi-

nane w tekstach z el-Amarna). Zapewne zosta³o ono zniszczone w XIV

wieku p.n.e. w wyniku dzia³añ zbrojnych króla Seti I, ale szybko odbudo-

wane (warstwa 1a). W warstwie 1a ods³oniête zosta³y fragmenty cera-

miki mykeñskiej z grupy IIIB, znanej z wielu regionów Syrii i Palestyny.

To miasto tak¿e zosta³o gwa³townie zniszczone. Wed³ug Yadina jest to

zniszczenie opisane w Ksiêdze Jozuego 11,10-13.

12

Jednak koncepcja

zbrojnego podboju zosta³a poddana ostrej krytyce i obecnie j¹ siê od-

rzuca.

Teoriê pokojowej infiltracji plemion hebrajskich na tereny Kanaanu

wysunêli w po³owie lat 20-tych bie¿¹cego stulecia A. Alt

13

i M. Noth,

14

wystêpuj¹c z krytyk¹ wiarygodnoœci tekstu Ksiêgi Jozuego. Uznali, ¿e

wykopaliska nie potwierdzaj¹ w ¿aden sposób zbrojnej napaœci He-

brajczyków na Kanaan. Sk³aniali siê bardziej ku informacjom zawartym

w Ksiêdze Sêdziów w rozdziale 1,1-36. Wed³ug Alta i Notha Izraelici byli

seminomadami, którzy przeniknêli na tereny Kanaanu i z czasem przeszli

do osiad³ego trybu ¿ycia, zamieszkuj¹c w osadach pomiêdzy miastami

kananejskimi. Systematycznie powiêkszali swoje tereny, nawi¹zywali kon-

takty z miejscow¹ ludnoœci¹, a nawet dosz³o miêdzy nimi do wymiany

kulturowej. Nie mo¿na wiêc mówiæ o podboju, a zdecydowanie o poko-

jowej infiltracji („die Landnahme”). Alt nie wyjaœnia³ jednak sk¹d noma-

dzi-Hebrajczycy przybyli do Kanaanu, co stanowi³o s³aby punkt tej hipo-

tezy. Od kilku lat teoria Alta rozpatrywana jest w kontekœcie socjologii

i etnologii. Etnolodzy i socjolodzy zarzucaj¹ Altowi, ¿e podejmuj¹c za-

11

Y. Y a d i n: Hazor (The Schweich Lectures), London 1970; ten¿e: Excavations at

Hazor (1955-1958), w: D.N. F r e e d m a n, E.F. C a m p b e l l (ed.): The Biblical Ar-

chaeology Reader Account of the Israelite Occupation of Canaan Historically Reliable?,

BAR 8: 1982, s. 16-23.

12

Y. Y a d i n: Hazor, s. 209-212.

13

A. A l t: Die Landnahme der Israeliten in Palästina, Leipzig 1925 (Reformations-

programm der Universität Leipzig), s. 134-169; ten¿e: Erwägungen über die Landnahme

der Israeliten in Palästina, „Bulletin of the Jewish Palestine Exploration-Society” 35:

1939, s. 8-63.

14

M. N o t h: Storia d’Israele, Brescia 1975; ten¿e: Das Buch Iosua, Tübingen 1953.

POWSTANIE STARO¯YTNEGO IZRAELA

5

gadnienie powolnej transformacji spo³eczeñstwa nomadów, nie wzi¹³

pod uwagê prawid³owoœci reguluj¹cych rozwój spo³eczeñstw w jego

wczesnym etapie.

15

Dziœ czêœæ tej teorii przyjmowana jest w po³¹czeniu

z nowymi osi¹gniêciami i pogl¹dami.

Trzeci¹ koncepcjê pocz¹tków Izraela wysun¹³ w 1962 r. G.E. Men-

denhall,

16

a udoskonali³ j¹ i rozwin¹³ w latach 70-tych N.K. Gottwald.

17

Punktem wyjœcia tej teorii s¹ informacje zawarte w tekstach w archiwum

z el-Amarna. W niektórych listach stamt¹d mówi siê o pewnej marginal-

nej grupie spo³ecznej zwanej ’Apiru/Habiru. Nale¿y jasno stwierdziæ, ¿e

nie by³a to osobna grupa etniczna, lecz w³aœnie spo³eczna. ’Apiru stano-

wili problem dla zarz¹dzaj¹cych takimi centrami administracyjno-kul-

turowymi Kanaanu jak Megiddo, Bet Sze’an, Jerozolima, gdy¿ swoimi

wêdrówkami wzniecali zamieszanie i niepokoje. Wœród tej grupy Gott-

wald umieœci³ czêœæ plemion izraelskich. Niektóre z nich na Synaju przy-

jê³y religiê jahwistyczn¹, a póŸniej w Kanaanie spotka³y siê z innymi,

podobnymi sobie ludami oddaj¹cymi kult bogu El. Z nimi stworzyli kon-

federacjê, do której przy³¹czy³y siê plemiona przyby³e z Egiptu. Jahwizm

zast¹pi³ dotychczasowe bóstwa. Skonfederowane plemiona systematycz-

nie umacnia³y siê i konsolidowa³y, mog¹c konkurowaæ z miastami kana-

nejskimi. Ciekawe jest to, ¿e w ujêciu Gottwalda pojêcie „rewolucji” nie

oznacza jednorazowego, nag³ego wstrz¹su, lecz raczej wagê i donios³oœæ

zmian, jakie nast¹pi³y w Kanaanie.

18

Potwierdzenie tej hipotezy mo¿na

by³oby odnaleŸæ w tekstach biblijnych, w których przechowa³a siê pa-

miêæ o pobycie w Egipcie oraz œwiadectwa o tym, ¿e Izrael ukszta³towa³

siê z kilku grup migracyjnych i autochtonicznych.

19

III. NOWE KONCEPCJE

Na bazie przedstawionych wy¿ej teorii i rezultatów badañ archeolo-

gicznych wykszta³ci³y siê nowe koncepcje, niekiedy zawieraj¹ce ele-

menty dawniejszych pogl¹dów. Problem, przed którym stoi wspó³czesna

nauka, trafnie uj¹³ R. Boling pisz¹c, ¿e Ksiêga Jozuego przedstawia

podbój Kanaanu przez plemiona hebrajskie, a pocz¹tek Ksiêgi Sêdziów

15

Por. P. L e m c h e: Early Israel. Anthropological and Historical Studies on the

Israelite Society Before Monarchy, Leiden 1985 oraz F.S. F r i c k: The Formation of the

State in Ancient Israel. A Survey of Models and Theories, Sheffield 1985.

16

G.E. M e n d e n h a l l: The Israelite Conquest of Palestine, BA 25: 1962, s. 66-87.

17

N.K. G o t t w a l d: The Tribes of Yahweh. A Sociology of the Religion of Liberated

Israel, 1250-1050, New York 1979, s. 204-219.

18

Tam¿e, s. 210-211.

19

Tam¿e, s. 211.

6

PRZEMYS£AW NOWOGÓRSKI

pokojowy proces infiltracji. Badacz powinien opowiedzieæ siê za jedn¹

z tych koncepcji.

20

Oczywiœcie w tym momencie rodzi siê pytanie: czy

jest mo¿liwe tak jednoznaczne rozstrzygniêcie tego problemu? Obecnie

mamy do czynienia z kilkoma nowymi pogl¹dami, a w³aœciwie syntezami

historii i archeologii próbuj¹cymi w nowym ujêciu wyjaœniæ pochodzenie

i powstanie staro¿ytnego Izraela.

Autorem jednej z nich jest A. Mazar, który przedstawi³ na pocz¹tku

lat 80-tych wyniki swoich badañ prowadzonych w jednym z osiedli

w Górach Judzkich, Giloh.

21

Uzna³ j¹ za typow¹ osadê z okresu ¯elaza

IA, zamieszka³¹ oko³o roku 1200 p.n.e. (g³ównie na podstawie ceramiki

nawi¹zuj¹cej do typów póŸnokananejskich). Mazar uwa¿a, ¿e jest mo¿-

liwe, aby by³a ona za³o¿ona przez nowych przybyszów do Kanaanu –

nomadów, którzy przechodzili na osiad³y tryb ¿ycia. Podobnych osad

w rejonach górzystych mo¿na odnaleŸæ nieco wiêcej. Brak jednak ewi-

dentnych dowodów na to, ¿e osadnictwo tych grup powodowa³o konflikty

zbrojne z ludami autochtonicznymi. Mog³y pojawiaæ siê konflikty lokalne,

tak¿e zbrojne, ale nie ogólnokananejskie. Tym samym Mazar odrzuci³

teoriê podboju, ale równie¿ infiltracji pokojowej. Hipoteza o infiltracji

nie wyjaœnia bowiem pochodzenia nomadów: czy byli obcymi? Za³o¿y-

ciele nowych osad wykazywali przecie¿ znajomoœæ ceramiki kananej-

skiej PóŸnego Br¹zu, religii kananejskiej, znali budownictwo i zasady

gospodarki rolniczej.

Podobnie kontynuator dawnej „szko³y niemieckiej” (wywodz¹cej siê

od A. Alta) V. Fritz odrzuci³ koncepcjê zbrojnego konfliktu pomiêdzy

Izraelitami a Kananejczykami, jak równie¿ pokojowej infiltracji. Sk³ania

siê bardziej ku pogl¹dowi o powolnym procesie „wtapiania siê” (a wiêc

jakiœ element infiltracji jest nadal) Izraelitów w spo³eczeñstwo kananej-

skie.

22

Fritz doœæ ostro skrytykowa³ wnioski Yadina na podstawie jego

badañ w Hacor, uznaj¹c je za niewystarczaj¹ce i zbyt daleko posuniête.

23

Zdecydowanie lepiej jest mówiæ o pokojowym wspó³¿yciu przez d³ugi

czas Izraelitów i Kananejczyków (okres ¯elaza IA). Asymilacja jednak

postêpowa³a i stara kultura kananejska zanik³a, choæ pewne jej elementy

przetrwa³y w nowej „cywilizacji” izraelskiej, np. ceramika F IA nawi¹-

20

R.G. B o l i n g: The Early Biblical Community in Transjordan, Sheffield 1988,

s. 62-63.

21

A. M a z a r, jw. s. 334-336.

22

V. F r i t z: Conquest or Settlement?, s. 84-100; ten¿e: Die Landnahme, s. 63-77;

ten¿e: Introduzzione dell’archeologia biblica, Brescia 1991, s. 155-162.

23

V. F r i t z: Das Ende der Spätbronzezeitlischen Stadt Hazor Stratum XIII und die

biblische Überlieferung in Josua 11 und Richter 4, UF 5: 1973, s. 123-139.

POWSTANIE STARO¯YTNEGO IZRAELA

7

zuje do typów PóŸnego Br¹zu II, alfabet czy elementy religijne („wy-

¿yna”). Przy tym Fritz zwraca uwagê na fakt etnicznego pokrewieñstwa

Hebrajczyków i Kananejczyków, co tym bardziej umo¿liwi³o wzajemne

kontakty interkulturowe.

24

Z krytyk¹ koncepcji zbrojnej interwencji wyst¹pi³ równie¿ badacz

izraelski I. Finkelstein.

25

W swych badaniach koncentruje siê przede

wszystkim na osadnictwie w górzystych regionach terytorium Efraima,

a nastêpnie na stanowiskach najbardziej zwi¹zanych z biblijnym opisem

podboju – Haj, Betel, Szilo, Szechem (por. Joz 7-8, Sdz 1-3). Finkelstein

dokona³ syntezy etapów osadnictwa izraelskiego w Kanaanie, podkreœla-

j¹c brak ewidentnych œladów archeologicznych zbrojnej interwencji ple-

mion hebrajskich. Bardziej przekonuj¹cy jest pogl¹d o stopniowym po-

kojowym osadnictwie. Najpierw plemiona zajmuj¹ Góry Efraima, a na-

stêpnie Galileê i po³udniowy Kanaan. Z kolei dla wczesnego osadnictwa

izraelskiego charakterystyczne s¹ nowe osady nieobronne o typowej za-

budowie domami czteroizbowymi.

Znany historyk staro¿ytnego Izraela A. Lemaire jest autorem cieka-

wej nowej syntezy chronologicznej pocz¹tków Izraela na podstawie ana-

lizy tekstów biblijnych i Ÿróde³ pozabiblijnych na szerokim tle historii

Bliskiego Wschodu na prze³omie okresów Br¹zu i ¯elaza.

26

Lemaire

mocno podkreœla nieskutecznoœæ korzystania w badaniach nad pocz¹tkami

Izraela z metody porównawczej informacji zawartych w tekstach z Mari

czy Nuzi i dopasowywania ich do tekstów biblijnych (choæby w przy-

padku patriarchów). Nale¿y natomiast uwzglêdniæ kontekst historyczny

Bliskiego Wschodu – wielkiej migracji ludnoœci spowodowanej przez ludy

morza. Sta³o siê to przyczyn¹ pewnej pustki politycznej na terenie Kana-

anu i umo¿liwi³o proces konsolidacji czêœci plemion (prawdopodobnie

z wielkiej grupy Hapiru). Lemaire wykazuje jednak pochodzenie Izraela

z dwóch grup seminomadów: pó³nocnej i po³udniowej. Wywody Lemaira

dostêpne s¹ w jêzyku polskim w artykule w „Ruchu Biblijnym i Litur-

gicznym”, st¹d ograniczê siê tu do wypunktowania najwa¿niejszych jego

za³o¿eñ: a) XIV-XIII w. p.n.e. dosz³o do dezintegracji spo³eczeñstwa ka-

nanejskiego, a to umo¿liwi³o wzmocnienie siê grup Hapiru; b) w pier-

wszej po³owie XIII w. p.n.e. ludy aramejskie z regionu Haranu opuœci³y

Górn¹ Mezopotamiê pod naciskiem Adadniriego I i Salmanassara I.

Czêœæ z nich, tzw. grupa Jakuba przekroczy³a Jordan i osiedli³a siê

24

V. Fritz: Conquest or Settlement?, s. 98; ten¿e: Introduzzione, s. 153.

25

I. F i n k e l s t e i n, jw.

26

A. L e m a i r e, jw.

8

PRZEMYS£AW NOWOGÓRSKI

w Kanaanie w okolicach Szechem; c) tymczasem za panowania Ramzesa

II grupa Szosu opuœci³a Egipt i koczowa³a ko³o miasta Kadesz-Barnea.

Po opuszczeniu Zajordanii wesz³a do Kanaanu i spotka³a siê ze szczepem

Asriela (Izraela). Z czasem dosz³o do skonfederowania siê obu du¿ych

grup w jeden Izrael. Jahwizm sta³ siê religi¹ nowych skonfederowanych

plemion, które systematycznie zdobywa³y przewagê (jednak nie w wyni-

ku zbrojnego konfliktu) na terenie Kanaanu. Konkurencjê dla nich stano-

wili Filistyni zamieszkuj¹cy po³udniow¹ czêœæ wybrze¿a kananejskiego.

Ta nowa koncepcja zdoby³a szerokie poparcie w nauce.

IV. PODSUMOWANIE

Na podstawie rezultatów badañ Mazara, Fritza, Finkelsteina, Devera

i Lemaire’a mo¿na dokonaæ podsumowania pogl¹dów i ustaleñ na temat

pocz¹tków staro¿ytego Izraela. Synteza taka czêœciowo godzi klasyczne

modele podboju i infiltracji z nowymi elementami. Materia³u archeolo-

gicznego dostarczaj¹ badania na wielu stanowiskach choæby w Galilei

27

i poza ni¹, w Tel Masos,

28

Giloh,

29

et-Tell (Haj) i Chirbet Raddana na

terytorium Beniamina,

30

Izbet Sarta

31

i w Tel Qiri w Dolinie Jizreel.

32

Pozwoli³o to ustaliæ proces wczesnego osadnictwa izraelskiego i jego

cech charakterystycznych. Nie ma bezpoœrednich podstaw do podtrzymy-

wania teorii o podboju Kanaanu. Mo¿na ewentualnie mówiæ o pojawiaj¹-

cych siê sporadycznie lokalnych konfliktach. Zniszczenia miast kananej-

skich mog³y byæ bardziej dzie³em Filistynów ni¿ Izraelitów.

33

Charakte-

rystykê wczesnego osadnictwa izraelskiego mo¿na uj¹æ nastêpuj¹co:

1) pierwsze osady znajdowa³y siê w œrodkowym Kanaanie, a nieco

póŸniej na po³udniu i na pó³nocy kraju;

27

Por. Y. A h a r o n i: The Settlement of the Israelite Tribes in Upper Galilee, Jerusa-

lem 1957 (hebr.).

28

V. F r i t z, A. K e m p i n s k i: Ergebnisse der Ausgrabungen auf der Hirbet el-Ma-

sos (Tel Massos), 1972-75, Wiesbaden 1983.

29

A. M a z a r: Giloh. En Early Israelite Settlement Site near Jerusalem, „Israel Ex-

ploration Journal” 31: 1981, s. 1-36.

30

J.A. C a l l a w a y: The 1968-69 ’Ai (et-Tell) Excavations, BASOR 198: 1970,

s. 7-31; J.A. C a l l a w a y, R.E. C o o l e y: A Salvage Excavation at Raddana in Bireh,

BASOR 238: 1980, s. 9-19.

31

M. G a r s i e l, I. F i n k e l s t e i n: The Western Expansion of the House of Joseph

in the Light of the ’Izbet Sarta Excavations, „Tel Aviv” 5: 1978, s. 192-198.

32

A. B e n - T o r: Tell Qiri. A Look at Village Life, BA 42: 1979, s. 105-113.

33

W.G. D e v e r, jw. s. 61.

POWSTANIE STARO¯YTNEGO IZRAELA

9

2) datuje siê je oko³o roku 1200 p.n.e., a wiêc nale¿¹ do okresu

¯elaza IA;

3) osady nie posiada³y fortyfikacji, ale by³y w miarê regularnie

zabudowane;

4) wszystkie posiadaj¹ niemal identyczne czteroizbowe domy z dzie-

dziñcem dla trzody, silosem, pitosem i cystern¹;

5) znaleziska ceramiki (najczêœciej dzbany z kolorowym wylewem)

nawi¹zuj¹ do typów póŸnokananejskich;

6) spo³eczeñstwo tych osad by³o zró¿nicowane, o czym œwiadczy

obecnoœæ „budynków administracyjnych”;

7) w osadach odnaleziono przyk³ady najwczeœniejszych izraelskich

inskrypcji, np. w Izbet Sarta;

34

8) wiêkszoœæ tych osad zosta³a opuszczona pod koniec XII w p.n.e.

(zapewne w wyniku lokalnych konfliktów z Filistynami i Kana-

nejczykami) i ponownie odbudowana w okresie ¯elaza I.

35

Tym samym mo¿na powiedzieæ, ¿e osadnictwo izraelskie w Kanaanie

jest czêœci¹ sk³adow¹ zmian, jakie zasz³y na tym obszarze na prze³omie

okresów PóŸnego Br¹zu II i ¯elaza I. By³ to proces stopniowy ale kom-

pleksowy zarówno w sferze spo³ecznej, politycznej i religijnej. Archeolo-

gia odrzuca koncepcjê rewolucji spo³ecznej jako jednorazowego wstrz¹su

i nag³ej zmiany, ale bardziej sk³ania siê ku modelowi powolnych zmian

pod wp³ywem pojawiania siê nowych grup nomadycznych.

36

Nie wszyst-

kie plemiona tworz¹ce staro¿ytny Izrael by³y koczownikami. Czêœæ z nich

zapewne przebywa³a ju¿ na terenie Kanaanu i st¹d wczesna kultura izra-

elska zawiera elementy póŸnokananejskie (np. ceramika). Nale¿y pod-

kreœliæ, ¿e rezultaty badañ archeologicznych powi¹zane z nielicznymi

Ÿród³ami pozabiblijnymi pozwalaj¹ odtworzyæ proces kszta³towania siê

Izraela w nieco odmiennej od biblijnej perspektywie.

34

A. D o t a n: New Light on the ’Izbet Sarta Ostracon, „Tel Aviv” 8: 1981, s. 160-

-172.

35

Por. I. F i n k e l s t e i n: The Archaeology of the Israelite Settlement, s. 27-33 oraz

W.G. D e v e r, jw. s. 75-81.

36

Tam¿e, s. 79.