PRAWO RZYMSKIE

Paremie i maksymy – objaśnienia

Opracowanie: aga.kubuś

Na podstawie dwiczeo dr Pauliny Święcickiej (notatki: aga.kubuś oraz Lyra) oraz skryptu dra Tomasza Palmirskiego

(do rozróżnienia po czcionkach  ).

A

Accessio cedit principali (D. 34.2.19.13) – Rzecz przyłączona dzieli los rzeczy głównej.



Przyłączenie; właścicielem przez nabycie w sposób pierwotny staje się właściciel

rzeczy głównej (nabycie jest niezależne od poprzednika). Jakaś rzecz zostaje trwale
połączona z rzeczą główną. Jej uszczegółowieniem jest zasada superficies solo cedit.
Ruchomośd + ruchomośd.



Akcesje pozostają w ścisłym związku z rzeczą główną, stanowią jej część.

o

Zasada ta ma swoje odbicie w sposobie połączenia się dwu rzeczy accessio. Polegało

ono na tym, że pewna rzecz samoistna przez połączenie z drugą rzeczą samoistną

staje się częścią składową tej ostatniej jako rzeczy głównej (np. zasadzone na cudzym
gruncie drzewo staje się własnością właściciela gruntu w momencie zapuszczenia
przezeń korzeni /tu: superficies…/). Wskutek połączenia gasła własność na rzeczy
ubocznej, powiększając tym samym prawo właściciela rzeczy głównej. W pewnych

przypadkach właściciel rzeczy ubocznej miał roszczenie o odszkodowanie przeciw
właścicielowi rzeczy głównej.

Actor sequitur forum rei (C. 3.19.3) – Powód idzie za sądem pozwanego.



Zasada właściwości miejscowej organu do wszczęcia przed nim postępowania.

Decydował o niej domicyl (miejsce zamieszkania) lub origo (miejsce pochodzenia).
Na zasadzie wyjątku możliwośd wyboru innego organu.

Audiatur et altera pars (ad Sen.Med. 199-200, Dz. 25.17) – Niech będzie wysłuchana i druga
strona.



Istota zasady kontradyktoryjności. Możliwośd ustosunkowania się do twierdzeo

drugiej strony w postępowaniu spornym.

B

Bis de eadem re agi non potest (ad Gai 4.107) – Nie można procesowad się dwa razy o to
samo.



Dziś: ne bis in idem. W prawie procesowym, związane ze skutkami ugruntowania

sporu (litis contestatio) pojęcie konsumpcji skargi. Po litis contestatio – zawisłośd
sporu (litis pendentio).

 Kiedy strony otrzymały wyrok, jest to stan rzeczy osądzonej,

stanowiący przesłankę negatywną dla wszczęcia kolejnego procesu na
podstawie tej samej skargi.

 Stan sprawy zawisłej – spór został ugruntowany i był przedstawiony

przed sądem – również negatywna przesłanka do wszczęcia kolejnego
procesu na podstawie tej samej skargi.

 Exceptio rei iudicatae vel in iudicium deductae – zarzut rzeczy

osądzonej lub doprowadzonej do osądzenia.



Niedopuszczalność prowadzenia sporu o to samo na skutek litis contestatio, a to ze względu

na niemożność zmiany materialnego prawa skargi, ustalonego przez strony. Stan prawny w
chwili ustanowienia sporu był miarodajny dla sędziego.

C

Cessante ratione legis, cessat lex ipsa (ad D. 35.1.72.6) – Gdy ustaje przyczyna, dla której
wydano ustawę, traci moc sama ustawa.

D

Dura lex, sed lex (ad D. 40.9.12.1) – Twarde prawo, lecz prawo.



Trzeba się stosowad do prawa bez względu na jego postanowienia – Ulpian

polemizował z surowością prawa dot. Wyzwoleo i doszedł do takiego wniosku.
Zasada najdawniejszej warstwy prawa rzymskiego – ius civile, czyli zasada ius
strictum.

E

Ei incumbit probatio, qui dicit non qui negat (D. 22.3.2) – Ciężar dowodu spoczywa na tym,
kto twierdzi, a nie na tym, kto zaprzecza.



Ekscepcja pozwanego względem powoda. Komplementarna do niej jest zasada reus in

exceptionae actor est.

Executio iuris non habet iniuriam (D. 47.10.13.1) – Egzekwowanie prawa nie jest
bezprawiem.



Wykonując swoje prawo podmiotowe działamy w granicach prawa. Dotyczy

urzędników paostwowych sprawujących władzę w paostwie, którzy wyrządzają
szkodę w ramach kompetencji sprawowanego urzędu.

H

Heredis institutio caput et fundamentum totius testamenti est (Gai 2,229) – Za początek
i fundament całego testamentu uważa się ustanowienie dziedzica.



Określa, jaki akt mortis causa uznawano za testament – na jego początku musiał

zostad wskazany spadkobierca (to, co wymieniono przed wskazaniem spadkobiercy
nie miało mocy prawnej). Dziedzica ustanawiało się dla całości spadku, nie dla
konkretnych rzeczy.

Hereditas nihil aliud est, quam successio in universum ius, quod defunctus habuerit (D.
50.16.24, 50.17.62) – Spadkobranie to nic innego, jak sukcesja w całości prawa, jakie miał
zmarły.



Definicja dziedziczenia jako sukcesji uniwersalnej: przejęcie wszystkich dóbr i praw

spadkodawcy, w tym odpowiedzialności za jego długi.

Hominum causa omne ius constitutum sit (D. 1.5.2) – Wszelkie prawo ustanawia się ze
względu na ludzi.

I

Ignorantia iuris nocet, ignorantia facti non nocet (ad D. 22.6.9 pr.) – Nieznajomośd prawa
szkodzi, nieznajomośd faktu nie szkodzi.



Nie można powoływad się na nieznajomośd prawa lub błąd co do niego, żeby uniknąd

odpowiedzialności prawnej. Na error iuris mogli powoład się jednak:

 Niedojrzali/impuberes
 Kobiety
 Żołnierze
 Wieśniacy (mieszkający poza miastem Rzym)

Impossibilium nulla obligatio est (D. 50.17.185) – Zobowiązanie do (świadczenia)
niemożliwego jest nieważne.



Chodzi o świadczenie pierwotne i obiektywnie niemożliwe do spełnienia (ważnym

było zobowiązanie pierwotne i obiektywnie możliwe do spełnienia).

o Niemożliwośd pierwotna – od samego początku niemożliwe,
o Wtórna/późniejsza/następcza – stało się niemożliwe z powodu vis maior

lub przyczyn leżących po stronie dłużnika



Subiektywna niemożliwość (tj. uzależniona od konkretnego dłużnika) nie stanowiła przeszkody,

bowiem świadczenie, którego nie jest w stanie wykonać dłużnik, może wykonać ktoś inny.
Kwestia czy niemożliwość świadczenia ma charakter faktyczny, czy prawny nie ma znaczenia.

In dubiis benigniora (D. 50.17.56) – W sytuacjach dwuznacznych (należy przyjąd pogląd)
bardziej korzystny (dla stron).

In dubio pro reo (ad D. 50.17.125) – W razie wątpliwości, na korzyśd pozwanego.

Iuris prudentia est divinarum atque humanarum rerum notitia, iusti atque iniusti scientia
(D. 1.1.10.2) – Biegłośd w prawie to znajomośd rzeczy boskich i ludzkich oraz wiedza o tym, co
sprawiedliwe i niesprawiedliwe.

Ius civile vigilantibus scriptum est (D. 42.8.24) – Prawo cywilne tworzone jest dla osób
starannych.

Ius est ars boni et aequi (D. 1.1.1 pr.) – Prawo jest sztuką tego, co dobre i sprawiedliwe.

Iustitia est constans et perpetua voluntas ius suum cuique tribuendi (D. 1.1.10 pr.) –
Sprawiedliwośd jest niezmienną i trwałą wolą przyznawania tego, co się komu należy.

Iustitias vestras iudicabo (ad Ps. 75.3) – Osądzę waszą sprawiedliwośd.

L

Lex posterior derogat priori (ad D. 1.4.4) – Ustawa późniejsza uchyla wcześniejszą.



Reguła kolizyjna, sformułowana w stosunku do konstytucji cesarskich. Nie powoduje

formalnej derogacji. Ustawa wcześniejsza i późniejsza mogły się uzupełniad, jednak
w razie ich sprzeczności co do danej materii należało stosowad ustawę nowszą.

Lex retro non agit (ad C. 1.14.7) – Ustawa nie działa wstecz.



Zakaz retroaktywności ustaw – mają dotyczyd przypadków przyszłych, które dopiero

się wydarzą, a nie tych, które już miały miejsce.

M

Male nostro iure uti non debemus (Gai 1.53) – Nie powinniśmy źle korzystad z naszego
prawa.

Mater semper certa est, pater vero is est, quem nuptiae demonstrant (D. 2.4.5) – Matka
jest zawsze pewna, ojcem zaś jest ten, na kogo wskazuje małżeostwo.



Domniemanie (praesumptio) pozwalające ustalid pochodzenie dziecka. Domniemanie

wzruszalne (praesumptio iuris tantum) – dopuszczalny przeciwdowód.



Reguła ta w procesie o uznanie ojcostwa była rozumiana jako reguła dowodowa. Uważano,

że dziecko prawe to takie, które przyszło na świat w ważnym małżeństwie. Gdy ono istniało –
przemawiało za domniemaniem ojcostwa (ojcem jest małżonek). Można je było obalić przez
dowiedzenie, iż zrodzenie przez męża było niemożliwe.

Melior est conditio possidentis (D. 20.1.10) – Lepsze jest stanowisko tego, który posiada.



Dotyczy skargi petytoryjnej. W takich samych okolicznościach 2 osoby nabywają

tę samą rzecz od jej 2 różnych niewłaścicieli (niemożliwośd przeniesienia prawa, chod
transakcja jak najbardziej w porządku – jak żeś głupi, to cierp) – ten, który w danym
momencie posiada rzecz jest na lepszej pozycji.

N

Nasciturus pro iam nato habetur, quotiens de commodis eius agitur (ad D. 1.5.7) – Dziecko
poczęte uważa się za już narodzone, ilekrod chodzi o jego korzyśd.



Wyjątek od zasady uzyskiwania podmiotowości prawnej w momencie żywego

urodzenia. Dotyczy prawa spadkowego. Warunek konieczny uzyskania skutecznego –
żywe urodzenie.

Nemo audiatur propriam turpitudinem allegans (ad C. 7.8.5) – Powołujący się na własny
występek nie będzie wysłuchany.

Nemo est iudex in propria causa (ad C. 3.5.1) – Nikt nie jest sędzią we własnej sprawie.

Nemo plus iuris ad alium transferre potest, quam ipse haberet (D. 50.17.54) – Nikt nie może
przenieśd na drugiego więcej prawa, niż sam posiada.



Wyjątek od tej zasady stanowi sprzedaż przez wierzyciela rzeczy obciążonej zastawem

innej osobie (zysk ze sprzedaży zaliczany na poczet realizacji zastawu).

Nemo pro parte testatus, pro parte intestatus decedere potest (ad I. 2.14.5) – Nikt sam nie
może umrzed pozostawiając dziedzica do części spadku, częśd zaś beztestamentowo.



Niedopuszczalne jest ustanowienie dziedziczenia częściowo na podstawie

testamentu, częściowo ustawowego – zasada musi byd jednolita: albo wyłącznie
z testamentu, albo wyłącznie z ustawy. Wyjątki:

 Testament żołnierski (testamentum militis) – przywilej ustanowiony przez

Juliusza Cezara

 Dziedziczenie przeciwtestamentowe (zbliżone do dzisiejszego zachowku)



Dziedziczenie musi polegać na jednej właściwej podstawie powołania, gdyż obejmuje spadek

jako całość. Spadkodawca nie mógł więc rozporządzić w drodze testamentu tylko częścią
swojego majątku, a resztę pozostawić dziedzicom ustawowym. Oznaczało to niemożliwość
wystąpienia obok siebie dwóch sposobów powołania do spadku: testamentowego
i ustawowego.

Nemo sibi ipse causam possessionis mutare potest (D. 41.2.3.19) – Nikt nie może sobie
zmienid podstawy posiadania.



Posiadacz (cywilny – possesio civilis, dzierżyciel - detentio lub naturalny – possesio

naturalis) nie może nagle stad się właścicielem – niezbędna do tego jest dodatkowa
umowa lub porozumienie.



Nikt sam nie mógł zadecydować o podstawie swojego posiadania. Sama wola osoby władającej

rzeczą nie wystarczała do zmiany jej dotychczasowego stosunku do rzeczy wobec osób
trzecich. Np. najemca po śmierci wynajmującego nie mógł sam zadecydować o tym,

że zasiaduje rzecz jako spadkobierca.

Non omne quod licet honestum est (D. 50.17.144 pr) – Nie wszystko, co dozwolone, jest
uczciwe.

Nuptias non concubitus, sed consensus facit (D. 50.17.30) – małżeostwo tworzy
porozumienie, a nie faktyczne pożycie.



Małżeństwo powstawało przez porozumienie (consensus, affectio maritalis). Zawarcie

go wymagało zgodnej woli stron. Rzymskie małżeństwo trwa więc dopóty, dopóki małżonkowie
kontynuują wspólnotę małżeńską. Brak affectio maritalis w jakimkolwiek momencie małżeństwa
kładł mu kres. Czasem, poza porozumieniem, potrzebna była zgoda innych stron (np. pater

familias).

O

Omnis definitio in iure civili periculosa est: parum est enim, ut non subverti posset (D.
50.17.202) – Wszelka definicja w prawie cywilnym jest niebezpieczna, ponieważ rzadko kiedy
nie można jej podważyd.



Próba ujęcia zasad w formie definitywnych i jednoznacznych norm, podobnie

jak mechaniczne stosowanie reguł (bez samodzielnej oceny ze strony jurysty) może
prowadzid do skostnienia prawa i niemożliwości osiągnięcia celu – słusznego

rozstrzygnięcia. Element aksjologiczny pozostaje poza ramami reguły prawnej jako
domniemana i niewyrażona wprost przesłanka prawidłowego stosowania.

P

Pacta sunt servanda (ad D. 2.14.7.7) – Umów należy dotrzymywad.



Podstawa nowożytnej zasady swobody umów.

Prior tempore, potior iure (C. 8.17.3) – Pierwszy w czasie, lepszy w prawie.



W przypadku ustanowienia kilku zastawów w różnym czasie lub kiedy 2 osoby kupują

od 1 właściciela – rzecz należy wydad temu, kto nabył ją pierwszy, jako pierwszy
zawarł umowę. Zgodnie z tą zasadą ten zastawnik, dla którego najwcześniej
ustanowiono prawo zastawu sprzedawał rzecz i realizował swą wierzytelnośd. Dalsi
wierzyciele otrzymywali jedynie nadwyżkę (wg kolejności zastawów).



Przyjęcie tej zasady oznaczało rozstrzygnięcie kolizji praw podmiotowych na korzyść

zastawnika, którego prawo powstało najwcześniej, bowiem tylko pierwszy zastawnik mógł
żądać posiadania i sprzedaży przedmiotu zastawu. Istniały pewne uprzywilejowane zastawy,

które wyprzedzały te wcześniejsze czasowo.

Q

Qui tacet consentire videtur (Lib.Sex. 5.13.43; ad D. 50.17.142) – Milczenie uważa się za
oznakę zgody.



Formuła miała zastosowanie np. przy pozornym procesie windykacyjnym in iure cessio,

w którym chodziło o nabycie pochodne własności. Pretor przysądzał rzecz powodowi, tj.
nabywcy, wnioskując z milczenia pozwanego (pozbywcy) o jego zgodzie.

Quis custodiet ipsos custodes (Juv.Sat. 6.347-348) – Kto upilnuje samych strażników?

Quod ab initio vitiosum est, non potest tractu temporis convalescere (D. 50.17.29) – Co od
początku jest wadliwe, przez (sam) upływ czasu nie może byd uzdrowione.



Zakaz konwalidacji, źródło w prawie spadkowym.



Nieważna czynność prawna nie może ulec konwalidacji (stać się ważna) przez fakty późniejsze.

Wyjątki:



Nieważna darowizna między małżonkami stawała się ważna przez śmierć darczyńcy



Przypadki konwersji

Quod omnes similiter tangit, ab omnibus comprobetur (C. 5.59.5.2) – Co wszystkich
podobnie dotyczy, przez wszystkich winno byd zatwierdzone.

Quod principi placuit, legis habet vigorem (D. 1.4.1 pr.) – Co podoba się cesarzowi, zyskuje
moc prawa.

Quod principi placuit nemini licet (A. 1.1.1) – Co wolno wojewodzie, to nie tobie, smrodzie.

Quot generationes, tot gradus (ad D. 38.10.10.9) – Ile urodzeo, tyle stopni.



Dotyczy sposobu obliczania stopni pokrewieostwa w komputacji rzymskiej.

R

Reformatio in peius iudici appellato non licet (ad D. 49.1.1 pr.) – Sędziemu apelacyjnemu
nie wolno zmieniad (wyroku) na niekorzyśd (odwołującego się).



Ustanowione przez Justyniana.

S

Salus populi suprema lex esto (Cic.leg. 1.77) – Dobro ludu niechaj będzie najwyższym
prawem.

Scire leges non hoc est verba earum tenere, sed vim ac potestatem (D. 1.3.17) – Znad prawa
nie znaczy trzymad się słów ustaw, lecz ich treści i mocy działania.

Semel heres, semper heres (ad D. 28.5.89) – Kto raz został spadkobiercą, jest nim na zawsze.



Dziedziczenie nie jest ograniczone czasowo.



Ze względu na pewność prawną, prawo rzymskie nie dopuszczało ustanowienia dziedzica pod

warunkiem rozwiązującym, jak i terminem końcowym, które to klauzule uważano
za nieodłączne (wyjątek: testament żołnierza). Zgodnie z powyższą zasadą przy zbyciu spadku
w drodze in iure cessio hereditatis zbywca pozostawał nadal spadkobiercą i dlatego to on, a nie

nabywca spadku, odpowiadał za długi spadkowe.

Sensum, non verba spectamus (ad C. 6.28.3, D. 34.4.3.9) – Patrzymy na sens a nie na słowa.

Sententia ius facit inter partes (ad D. 5.2.17.1) – Wyrok tworzy prawo między stronami.



Prawomocność wyroku oznaczała, że stanowi on podstawę stosunku między osobami, których

dotyczył.

Summum ius, summa iniuria (Cic.off. 1.33) – Najwyższe prawo, najwyższym bezprawiem.



Przenikająca do Rzymu filozofia stoicka sprzyjała dyskusji nad potrzebą uwzględnienia

w interpretacji prawa nie tylko jego formy, ale i celu, jakiemu powinno służyd. Coraz
częściej krytykowano rygoryzm dawnego ius civile dostrzegając, że często prowadzi
ono do skutków sprzecznych z poczuciem sprawiedliwości, co spotkało się z krytyką
Cycerona.

Superficies solo cedit (Gai 2.73) – To, co znajduje się na powierzchni gruntu, staje się jego
częścią składową.



Rzymianie znali jedynie nieruchomości gruntowe. Coś połączone z gruntem stawało

się jego częścią, a właściciel gruntu stawała się właścicielem wszystkiego, co było
trwale z gruntem połączone. Nieruchomośd + ruchomośd.



W zachodniorzymskim prawie wulgarnym nie znajduje ta zasada zastosowania, kiedy budujący

uzyskał zgodę właściciela gruntu, na którym chciał budować.

T

Testamentum ambulatoria est enim voluntas defuncti usque ad vitae supremum exitum (D.
34.4.4) – Testament zmienną jest bowiem wolą zmarłego aż do samego kresu życia.



Testament może zostad zmieniony w dowolnym momencie.

Testis unus testis nullus (ad C. 4.20.9) – Jeden świadek, żaden świadek.



Najczęstszym dowodem w procesie były zeznania świadków. Od Konstantyna Wielkiego dowód

stanowiło zeznanie co najmniej 2 świadków, choć czasem wymagano ich większej liczby.

Tres faciunt collegium (D. 50.16.85) – Trzech tworzy stowarzyszenie.



Wg ustawy XII tablic istniała swoboda stowarzyszeń, co przejawiało się m.in. tym,

że do powstania stowarzyszenia konieczny był udział co najmniej 3 członków.

V

Vanae voces populi non sunt audiendae (C. 9.47.12) – Nie należy dawad posłuchu czczym
głosom ludu.

Venire contra factum proprium nemini licet (ad D. 1.7.25 pr.) – Nie wolno występowad
przeciwko temu, co wynika z własnych czynów.

Vim vi repellere licet (D. 43.16.1.27) – Siłę wolno odeprzed siłą.



Zezwolenie na samopomoc i obronę konieczną

Vis maior, cui humana infirmitas resistere non potest (D. 44.7.1.4) – Siła wyższa, której
ludzka słabośd nie jest w stanie się oprzed.



Siła wyższa – zdarzenie o charakterze katastrofalnych działań przyrody (np. trzęsienie ziemi),

czy też nadzwyczajnych zaburzeń życia zbiorowego. Jako przyczyna zwalniająca dłużnika
z obowiązku świadczenia występuje w tych sytuacjach, w których dłużnik otrzymał rzecz

z majątku wierzyciela, by następnie ją zwrócić, a uczynić tego nie mógł, bo rzecz utracił – jeśli
nastąpiło to z powodu działania vis maior, to dłużnik był wolny od odpowiedzialności

Volenti non fit iniuria (ad D. 47.10.1.5) – Chcącemu nie dzieje się krzywda.