1
1. Organizacja plemienna w IX i X wieku na ziemiach polskich.
Nie wiemy nawet w przybliżeniu, ile państewek plemiennych mogło istnieć na naszych ziemiach.
Po większości z nich nie ocalały nawet nazwy. Zdani więc na ułamkowe obce źródła pisane, wiemy
o niektórych zaledwie przedfeudalnych organizacjach politycznych, istniejących dłużej lub krócej
na interesującym nas terytorium. Najstarsze informacje z tego zakresu pochodzą dopiero z około połowy
IX w. - zawiera je tzw.
GEOGRAF BAWARSKI
– opis/rejestr plemion i grodów znajdujących się
na północ od Dunaju. W sumie wiadomości o grodach nie budzą zaufania, co do nazw plemiennych zaś
zasługują w pełni na uwagę. Spośród 13 plemion w pierwszej części opisu żadne nie wiąże się z Polską,
spośród zaś 43 plemion czy ludów części drugiej 9 da się na pewno lub z dużym prawdopodobieństwem
związać z Polską. Są to:
Wolinianie (Wieluńczanie), Pyrzyczanie –
POMORZE ZACHODNIE
Ślężanie, Dziadoszanie, Opolanie, Golężyce –
ŚLĄSK
Wiślanie, Lędzianie
Goplanie (Gopeani) –
KUJAWY
Dokument cesarza Henryka IV z 1086r.,
zatwierdzający
stan
posiadania
połączonych
biskupstw
praskiego
i morawskiego, wymienia obok wielu
plemion czeskich również 4 plemiona
śląskie:
Ślężan,
Dziadoszan,
Trzebowian i Bobrzan. Na ogół
przyjmuje się że grodem Trzebowian
mogła być Legnica; siedziba Bobrzan
rozciągałaby się natomiast wzdłuż rzeki
Bóbr – lewego dopływu Odry.
Nie znamy z nazwy ani jednego
plemienia z terenów Wielkopolski.
Związana najpierw z tą dzielnicą nazwa
Polska (Polonia) pojawia się stosunkowo
późno i już za Chrobrego oznacza całe
jego państwo. Wątpliwe więc, czy w ogóle była nazwą plemienną. Natomiast współczesny Mieszkowi I
kronikarz saski Widukind z Korbei napisał, że Mieszko panuje nad ludem zwanym
Lacikawiki
. To samo
potwierdza w połowie X w. cesarz bizantyński Konstantyn Porfirogeneta, który wspomniał jakiś pogan
z nad Wisły zwanych Dicyke czy może raczej Licyke. Próbowano ich łączyć z Lędzianami i lokalizować
w Wielkopolsce. Dziś natomiast przyjmuje się pogląd (H. Łowmiański), że Licikawiki i Licyke byliby
to Listkowice (Leszkowice) – potomkowie Leszka, który był dziadem Mieszka I.
Plemię czy związek ponadplemienny Lędziców lokalizujemy dziś we wschodniej części naszych ziem
w rejonie Sandomierza i Lublina (H. Łowmiański).
Zanim Mieszko I zjednoczył pod swoją władzą większość czy całość ziem polskich, wykształciły się na
nich przynajmniej dwa silniejsze ośrodki państwowe, o strukturze przypuszczalnej już częściowo
feudalnej. Było to państwo Wiślan na południu i państwo Polan na północy.
2
PAŃSTWO WIŚLAN:
Już Geograf Bawarski nasuwa przypuszczenie, że wspomniani przezeń Wiślanie, bez
podania liczby grodów, to albo jakiś bardzo mało znaczący organizm plemienny, albo duży związek
o trudno uchwytnych danych. Kompletny brak innych nazw plemiennych z terenu Małopolski, będącej
siedzibą Wiślan, przemawiałby za tą drugą ewentualnością. Informację o państwie Wiślan znajdujemy
w tzw. opisie Germanii króla angielskiego Alfreda Wielkiego oraz w żywocie apostoła Wielkich Moraw
św. Metodego: „Pogański książę, bardzo potężny, siedzący na Wiśle urągał chrześcijanom i szkody
im wyrządzał. Posławszy więc do niego, kazał mu [Metody] powiedzieć; Dobrze by było, synu, abyś się
dał ochrzcić dobrowolnie na swojej ziemi, bo inaczej będziesz w niewolę wzięty i zmuszony przyjąć
chrzest na ziemi cudzej. Wspomnisz moje słowo. Tak się też stało”. Nie wiemy, gdzie znajdował się
główny ośrodek władzy państwa Wiślan, bo określenie na „Wiśle” tego nie wyjaśnia, nasuwa się
przypuszczenie, że chodzi o najważniejszy gród na górną Wisłą, tj. Kraków. Nie wiadomo kiedy upadło
państwo Wiślan. W X w. już o nim nie słyszymy, natomiast domyślamy się z dużym
prawdopodobieństwem, że przynajmniej po schyłek panowania Mieszka I jego terytorium znajdowało się
pod zwierzchnością władców czeskich.
POCZĄTKI PAŃSTWA POLAN
: Mniej więcej w tym czasie gdy na południu Polski istniało państwo
Wiślan, w jej części północno – zachodniej tworzyły się związki wczesnofeudalnego państwa Polan. Jego
bezpośrednią kontynuacją było państwo Mieszka I. Według tradycji dworskiej pierwszych Piastów –
utrwalonej z początkiem XII w. w kronice Galla Anonima –
MIESZKO I
był już czwartym władcą
państwa Polan. Przed nim władali tu przodkowie Mieszka: Ziemowit, Leszek i Ziemomysł. Tak więc
państwo Polan sięgałoby swoim początkiem jeszcze IX w.
Legenda rodziny Piastów doczekała się utrwalenia na piśmie w postaci opowieści o Popielu i Piaście napisanej przez Galla
Anonima w początkach XII w. Głosi ona, iż „Był mianowicie w mieście Gnieźnie, które po słowiaosku znaczy tyle co gniazdo
książę imieniem Popiel, mający dwóch synów; przygotował on zwyczajem słowiaoskim wielką ucztę na ich postrzyżyny,
na którą zaprosił bardzo wielu swych wielmożnych przyjaciół. Zdarzyło się zaś z tajemnej woli Boga, że przybyli tam dwaj
goście, którzy nie tylko że nie zostali zaproszeni na ucztę, lecz nawet odpędzeni w krzywdzący sposób od wejścia do miasta”.
Mężczyźni oddalili się od grodu i napotkali „Domek oracza wspomnianego księcia, który urządzał ucztę dla synów.” Zgodnie
z obyczajem chłop zaprosił wędrowców do swej chaty, oni zaś rzekli mu: „cieszcie się zaiste, żeśmy przybyli, a może nasze
przybycie niesie wam obfitośd dobra wszelakiego, a potomstwa zaszczyt i sławę” . Mieszkaocami chaty byli niejaki Piast, syn
Chościska i jego żona Rzepka. Wykazali się oni ogromną gościną w stosunku do niespodziewanych gości. Podczas biesiady
przybyli dokonali cudu pomnażając napój oraz jadło. Nakazali chłopu aby zaprosił na ucztę również księcia i jego gości,
a następnie przybysze dokonali postrzyżyn syna gospodarza i nadali mu imię Siemowit. Chłopiec rósł w sile i zacności
do tego stopnia, że Opatrznośd za powszechną zgodą ustanowiła go księciem, a Popiela i jego potomstwo usunęła
z królestwa. Według legendy Popiel miał zostad zjedzony przez myszy. Możemy przypuszczad, że do obalenia władzy
i zmiany dynastii doszło za sprawą buntu poddanych Popiela. Nie posiadamy jednak żadnych informacji źródłowych w jakich
okolicznościach doszło do przejęcia władzy przez dynastię Piastów. Pierwszym z rodu, który zasiadł na tronie był SIEMOWIT.
Po nim władzę przejął LESTEK, a po jego śmierci tron książęcy objął SIEMOMYSŁ. Mimo, iż są to tylko legendarne postacie,
historycy uważają iż nie powinny byd one wyrzucone z historii. „Nie tylko nie zasługują na to, aby je wyrzucid – jako rzekomo
legendarne – na śmietnik historycznych baśni, lecz wręcz przeciwnie, winny byd otaczane przez naród szczególną czcią.
Oni bowiem nie tylko położyli fundament pod gmach paostwowości polskiej, ale i wnieśli pierwsze zręby tego gmachu,
a nawet doprowadzili najprawdopodobniej jego budowę do tego stanu, jaki odkrywa naszym oczom historia pisana”.
2. Rządy Mieszka I.
Słusznie w historiografii naszej nazwano
MIESZKA I
budowniczym państwa polskiego. Wiele bowiem
wskazuje na to, że dopiero jego geniusz zespolił te elementy, które w budowie trwałego organizmu
politycznego były niezbędne. Badania archeologiczne wykazały, że wielkie grody państwa Polan, jak
zwłaszcza Gniezno i Poznań, wybudowane zostały w poło wie X w. Należałoby więc je łączyć już
z państwem Mieszka I.
3
Za Mieszka I instytucja drużyny była jeszcze w pełni rozwoju. Informuje o niej Ibrahim ibn Jakub, pisząc,
że Mieszko miał 3000 pancernych o dużych walorach bojowych, których zaopatrywał w odzież, broń,
konie i żywność i którym regularnie wypłacał żołd, a nawet wyposażał ich dzieci. Utrzymanie przez
władcę własnym kosztem kilku - czy kilkunasto tysięcznej drużyny wymagało bardzo wysokich dochodów,
których nie mogły pokryć łupy wojenne ani pierwotne, dorywcze świadczenia ludności. Należało stworzyć
system skarbowy, który by zabezpieczył funkcjonowanie rozbudowującego się aparatu państwowego,
a także interesy materialne formującej się elity władzy. Zmian o znaczeniu przełomowym dokonał
zapewne w tej dziedzinie Mieszko I. Polegały one na obciążeniu całej ludności – z wyjątkiem wojów
i możnych, którzy bezpośrednio z władcą współdziałali – stałą rentą gruntową o charakterze
publicznym. W obrębie większych zespołów osadniczych tworzono pewien system gospodarki zamkniętej,
w którym świadczenia ludności były pomyślane tak, aby w sumie mogły zaspokoić potrzeby
podróżującego po kraju monarchy, będących w jego otoczeniu urzędników i dworzan, a także załóg
grodowych. Zapasy przeznaczano z pewnością na okoliczności szczególne, a zwłaszcza na zaopatrzenie
wojska w razie wyprawy wojennej. Zarówno przez budowę grodów o nowych funkcjach administracyjno-
wojskowych, jak i przez nowy system świadczeń, państwo wczesnofeudalne przyśpieszyło rozwój
społecznego podziału pracy i stworzyło potrzebę stosowania pieniądza, której już nie mogły sprostać
monety obce. Należało więc wprowadzić pieniądz własny. Jeszcze za Mieszka I moneta wy bijana
w niewielkiej ilości w Polsce miała znaczenie raczej symboliczne niż ekonomiczne, ale już za Bolesława
Chrobrego emisje stały się liczniejsze, a odpowiadały zapewne rodzącym się potrzebom państwa
i społeczeństwa.
Całe niemal panowanie Mieszka I (ok. połowy X w. – 992 r.) wypełnia walka o rozszerzenie podstaw
terytorialnych państwa. Jeżeli kolebką państwa Polan była Wielkopolska, lub może tylko jej część
z ośrodkiem w Gnieźnie, to do najwcześniejszych zdobyczy tego państwa musiały należeć pozostałe
obszary Wielkopolski oraz Kujawy. Jak podaje Ibrahim ibn Jakub w granicach państwa Mieszka
znajdowało się również Mazowsze. Podbój Pomorza Zachodniego został przez Mieszka dokonany
w latach 967-972; Pomorze Gdańskie spośród nadmorskich obszarów w pierwszej kolejności musiało
zostać włączone do Polski. Śląsk i Małopolskę Mieszko zajął prawdopodobnie dopiero u schyłku swego
panowania. Nie można zresztą wykluczyć poglądu, że Małopolska weszła w trwały związek z Polską
dopiero pod panowaniem Bolesława Chrobrego. Kosmas pisze wprawdzie, że zajął ją Mieszko I, ale jako
datę tego faktu podaje rok 999, który odpowiada już Bolesławowi Chrobremu.
Pod koniec panowania Mieszka I granice jego „gnieźnieńskiego” państwa zostały opisane w tzw. akcie
Dagome iudex (990-992), który znamy niestety tylko z mocno skażonego streszczenia. (czytaj niżej)
STOSUNEK DO CESARSTWA
: Król niemiecki z dynastii saskiej Otto I odnowił w 962 r. godność cesarza
rzymskiego i związał ją trwale z królestwem niemieckim. Zatem królowie niemieccy zyskali nie tylko
najwybitniejszą pozycję wśród władców zachodniej i środkowej Europy, ale podjęli plan rozciągnięcia
swojej zwierzchności, w zakresie władzy świeckiej, nad całym światem zachodniochrześcijańskim. Mieszko
wcześnie zrozumiał tę ideę, bo już wkrótce po koronacji cesarskiej Ottona I nazwany zostaje przez
kronikarza niemieckiego Widukinda „przyjacielem cesarza”, co potwierdza nadto Thietmar, nazywając
go „wiernym cesarzowi” – bo bitwie pod Cedynia w 972r. Owa przyjaźń i wierność okupywana była przez
Mieszka trybutem z terytorium „aż do rzeki Warty”. Traktował Mieszko tę przyjaźń jako zło konieczne,
mające go doraźnie zabezpieczyć przed ekspansją Marchii Wschodniej. Zarówno po śmierci Ottona I
(973), jak i Ottona II (983), popierał do tronu cesarskiego przeciwko dynastii saskiej księcia bawarskiego
Henryka zwanego Kłótnikiem.
4
Formalną przyjaźń z cesarzem przeplatały konflikty Mieszka ze wschodnioniemieckimi feudałami.
W
963
r. najechał Polskę na czele pogańskich Redarów skłócony z cesarzem przedstawiciel niemieckiego
świata feudalnego
WICHMAN
. Zadał on klęskę Polakom w bitwie, w której poległ nie znany z imienia
brat Mieszka I. W cztery lata później ten sam Wichman poległ w walce z Mieszkiem.
W
972
r. doszło do zbrojnego starcia między Polską a margrabią Marchii Wschodniej
HODONEM
. Szalę
zwycięstwa w słynnej bitwie pod Cedynią przechylił na rzecz Mieszka jego brat
CZCIBOR
.
Zwycięski Mieszko został wezwany przez Ottona I do Kwedlinburga, gdzie dalszą przyjaźń z cesarstwem
okupić musiał oddaniem na dwór cesarski, w charakterze jak gdyby zakładnika, swego syna Bolesława,
zwanego później Chrobrym.
Gdy wnet zmarł Otton I, a Mieszko poparł jego bawarskiego rywala, do prowadziło to do zerwania
przyjaznych stosunków Polski z cesarstwem. W 979 r. Otto II podjął nawet wyprawę zbrojną przeciw
Mieszkowi, która jednak nie przyniosła zamierzonego rezultatu. Nie przywrócono zerwanej świeżo
zależności trybutarnej Mieszka od cesarstwa, a gwarancją dobrych stosunków polsko-niemieckich miało
być na przyszłość małżeństwo Mieszka z
ODĄ
, córką margrabiego Marchii Wschodniej
DYTRYKA
. Po
śmierci Ottona II (983) Mieszko znów poparł
HENRYKA KŁÓTNIKA
, który jednak tronu nie osiągnął.
Aby uprzedzić konflikt zbrojny, uznał Mieszko zwierzchność cesarstwa nad swoim państwem, a przy tej
okazji złożył zwycięskiemu Ottonowi III egzotyczny dar w postaci wielbłąda. W 990 r. w trakcie wojny
z Czechami, której najbardziej prawdopodobnym efektem było przyłączenie Śląska do Polski, korzystał
Mieszko z pomocy militarnej cesarstwa.
3. Chrystianizacja pierwszych Piastów.
Jednym z najdonioślejszych aktów politycznych państwa Mieszka I było przyjęcie chrześcijaństwa. Otton I
przez wiele lat dążył do założenia arcybiskupstwa w Magdeburgu, które w sferze kościelnej realizowałoby
program ekspansji wschodniej cesarstwa. Arcybiskupstwo to istotnie zostało powołane do życia w 968 r.;
miało wytyczone granice od strony zachodniej, a otwarte było ku wschodowi. Mieszko jednak był szybszy.
Pojął w
965
r. za żonę Dobrawę córkę księcia czeskiego Bolesława I, a w następnym roku przyjął wraz
ze swoim dworem chrzest; z kolei nastąpiła chrystianizacja kraju. Czechy nie miały jeszcze wówczas
własnego biskupstwa, lecz należały do bawarskiej diecezji w Ratyzbonie. Pierwszym biskupem misyjnym
Polski był
JORDAN
, który pochodził zapewne z kręgu kultury romańskiej, może z Włoch, a może
z Lotaryngii. Jego następcą był Niemiec UNGER. Biskupstwo misyjne miało charakter przejściowy
i musiało z czasem przybrać diecezjalną formę organizacyjną. Mieszko pokonał z pewnością rozliczne
trudności, aby nie dopuścić do podporządkowania Polski pod względem kościelnym archidiecezji
magdeburskiej, nie cofającej się nawet przed stwarzaniem fałszywych podstaw prawnych.
5
4. Dagome iudex.
Dagome (Mieszko) pan i Oda (druga żona Mieszka), pani i synowie ich Mieszko i Lambert mieli nadać świętemu
Piotrowi, tj. Stolicy Apostolskiej w cało, ci jedno państwo, które zwie się Schinesghe (ogólnie przyjmuje się,
że termin ten oznacza Gniezno, niektórzy przypuszczają że to Szczecin), z wszystkimi swymi przynależnościami
w tych granicach, jak się zaczyna od pierwszego boku długim morzem, stąd granicą Prus aż do miejsca, które
nazywa się Ruś, a granicą Rusi ciągnąć aż do Krakowa i od tego Krakowa aż do rzeki Odry, prosto do miejsca,
które nazywa się Alemure (Ołomuniec morawski lub Morawy), a od tej Alemury aż do ziemi Milczan i od granicy
Milczan prosto do Odry i stąd idąc wzdłuż rzeki Odry aż do rzeczonego państwa Schinesghe.
Dagome iudex, akt w którym Mieszko
poddał swoje państwo pod protekcję
Stolicy Apostolskiej, miał na celu
w pierwszym rzędzie wyjednanie dla Polski
statusu odrębnej prowincji kościelnej.
Troska o integralność państwa polskiego
była ostatnim działaniem podjętym przez
Mieszka I. Chcąc zapobiec pretensji
sąsiadów oraz ewentualnym wewnętrznym
konfliktom, uciekł się on do stosowanego
w owych czasach politycznego sposobu –
poddania całości państwa pod opiekę
papiestwa. Wymienione na czele osoby
przekazywały
miasto
tj.
Gniezno
z wszystkimi jego przynależnościami
Stolicy Apostolskiej. Państwo to opierało
się prawdopodobnie od strony północnej
o morze, od strony wschodniej graniczyło
z Prusami i Rusią; stąd granica szła
do Krakowa, przy czym nie którzy badacze przyjmują, że jeszcze Krakowa nie obejmowała; dalej biegła
ku rzece Odrze i trudnej do zidentyfikowania miejscowości Alemure (może Ołomuniec), z kolei
ku siedzibom Milczan, ale ich nie obejmowała, i wreszcie – z biegiem Odry, zapewne aż ku morzu.
Ciekawą rzeczą jest fakt iż w dokumencie całkowicie został pominięty syn Mieszka z pierwszego
małżeństwa – Bolesław. Również Kraków nie jest wymieniany jako przynależność państwa
gnieźnieńskiego, lecz w rzędzie krajów granicznych. Można przypuszczać, że w tym czasie Kraków był
odrębnym księstwem, tj. ziemią Wiślan, i że to właśnie te ziemie zostały przez Mieszka wydzielony, jako
własna dziekania dla jego najstarszego syna, Bolesława.
W SKRÓCIE:
Mieszko znany jest Polakom przede wszystkim jako pierwszy znany, udokumentowany historycznie władca Polski.
Najważniejszym jego osiągnięciem politycznym było włączenie Polski w obręb chrześcijaostwa zachodniego.
Nie mniej ważne z historycznego punktu widzenia okazało się umocnienie polskich granic, szczególnie zachodnich
z Niemcami.
Wojny toczone przez Mieszka I nie ograniczały się do wojen z Niemcami. Młode paostwo polskie rywalizowało
również z Rusią Kijowską o tzw. Grody Czerwioskie oraz z Czechami o Małopolskę i Śląsk.
Ostatecznie kiedy Mieszko umierał w roku 992 zostawiał swemu synowi paostwo, w skład którego wchodziła
Wielkopolska, Małopolska, częśd Śląska oraz Pomorze.
6
5. Panowanie Bolesława Chrobrego – polityka zagraniczna.
Mieszko I zmarł w 992 r., pozostawiając dwu synów z małżeństwa z Odą, córką margrabiego Dytryka,
oraz
BOLESŁAWA
zwanego
CHROBRYM
ze związku małżeńskiego z Dobrawą. Brak Bolesława w akcie
Dagome iudex nasuwa przypuszczenie, że mógł on być przez Mieszka odsunięty na rzecz synów
z drugiego małżeństwa, lub że miał wcześniej wydzielone własne państwo, np. na terenie ziemi
krakowskiej. Jakkolwiek było, zdołał on po śmierci ojca zawładnąć całą jego spuścizną, usuwając
na wygnanie Odę wraz z jej synami i oślepiając jakichś uzurpatorów być może z bocznej linii Piastów,
w osobach Przybywoja i Odylena.
Bolesław dziedziczył państwo, które miało dobrze ułożone stosunki z cesarstwem, zapoczątkowane
zapewne zabiegi w Rzymie o polską prowincję kościelną, a może i o koronę królewską, korzystnie
zapowiadające się stosunki ze Skandynawią, którym drogę utorowało małżeństwo córki Mieszka I,
rodzonej siostry Bolesława, Świętosławy – Storrady, z Erykiem Zwycięskim, królem Szwecji i Danii,
a z kolei po śmierci tegoż (994) wydanej za Swena Widłobrodego, króla duńskiego. Korzystnie układały
się też stosunki z Węgrami dzięki małżeństwu siostry Mieszka Adelajdy z twórcą państwa węgierskiego
Gejzą. Zaognione zapewne pozostały stosunki z Czechami po niedawnej wojnie, a być może również
stosunki z Rusią, która zagarnęła w 981 r. Przemyśl z tzw. grodami czerwieńskimi.
W panowaniu Bolesława Chrobrego wyróżnić się dają wyraźnie dwa etapy.
W pierwszym dziesięcioletnim mniej więcej okresie kończył Bolesław budowlę ojca, zabiegając o polską
prowincję kościelną oraz o koronę. Pogłębił sojusz z cesarstwem i wykorzystał te szansę, które mogły
mu zjednać Stolicę Apostolską.
Okazja nadarzyła się, gdy
WOJCIECH
syn czeskiego wielmoży Sławnika, dwukrotnie powoływany
na biskupstwo praskie, w drodze powrotnej z Rzymu w 996 r. – wobec wymordowania jego rodziny
w Czechach – szukał schronienia w Polsce. Bolesław przyjął go chętnie i dopomógł w realizacji jego
misyjnych planów. Śmierć Wojciecha podczas misji pruskiej (997), a z kolei wykupienie na wagę złota jego
zwłok przez Bolesława, sprawiły, że Polska zyskała własnego męczennika, którego w Rzymie uznano
za świętego. Dzięki temu atutowi już w 999 r. papież Sylwester II kreował „arcybiskupstwo św.
Wojciecha”, które po wierzył bratu męczennika
RADZIMOWI GAUDENTEMU
. W roku następnym
cesarz Otto III podjął wotywną wyprawę do grobu tegoż męczennika, włączając przy tej okazji Bolesława
Chrobrego do swego planu „odnowy cesarstwa rzymskiego”.
6. Zjazd gnieźnieński – 1000 r.
Mimo swojej religijnej oprawy zjazd gnieźnieński był aktem politycznym o dużej doniosłości. Zjazd został
przez Polskę starannie przygotowany w Stolicy Apostolskiej i na dworze cesarskim w drodze
dyplomatycznej. Bolesław nie szczędził środków, by wypadł dostojnie i okazale. Był więc w pewnym
sensie prezentacją cywilizacyjnego dorobku młodej państwowości polskiej wobec najwyższego autorytetu
ówczesnego świata zachodniochrześcijańskiego, Nawet niechętny Polsce i Bolesławowi Chrobremu
Thietmar musiał przyznać, że prezentacja ta wypadła bardzo okazale.
Realne korzyści, jakie Polska wyniosła ze zjazdu gnieźnieńskiego, były bardzo duże. Potwierdzając decyzję
Stolicy Apostolskiej o utworzeniu odrębnej polskiej prowincji kościelnej, przekazał równocześnie
Otto na przyszłość Bolesławowi i jego następcom władzę inwestytury dostojników kościelnych,
a więc prawo obsadzania zarówno stolicy arcybiskupiej i powołanych wówczas do życia biskupstw:
Kołobrzeg – biskup
Reinbern
, Wrocław – biskup Jan, Kraków – biskup
Poppon
, jak też pozostającego
7
dotąd w bezpośredniej podległości Rzymowi biskupstwa misyjnego, któremu wytyczono teraz obszar
diecezjalny ze stałą siedzibą w Poznaniu.
Gali Anonim informuje, że Otto uznał Bolesława godnym królewskiej godności, a na znak tego włożył na
jego głowę swoją cesarską koronę i nazwał go „bratem i współpracownikiem cesarstwa” oraz
„przyjacielem i sprzymierzeńcem narodu rzymskiego”. Akt ten wychodził znacznie poza symboliczne
znaczenie, skoro Thietmar pisał z wyrzutem: „Niech Bóg wybaczy cesarzowi, że czyniąc trybutariusza
panem, wyniósł go tak wysoko”.
Obustronne dary umocniły zadzierzgnięte więzy przyjaźni. Cesarz ofiarował Chrobremu domniemany
gwóźdź z krzyża Chrystusowego i tzw. włócznię św. Maurycego, zaś Bolesław darował cesarzowi ramię
św. Wojciecha i wyprawił z nim 300 pancernych rycerzy.
Na razie jednak nie powiodło się Bolesławowi Chrobremu uzyskanie korony królewskiej. Skoro król miał
być pomazańcem, nie wystarczył akt „koronacji” przez cesarza, potrzebna była sakra papieska. Zabiegi
czynione w Rzymie w r. 1000 nie odniosły rezultatu, a wnet, wobec zmiany na tronie cesarskim, zostały
w Stolicy Apostolskiej udaremnione.
7.
Relacje polsko cesarskie za Bolesława Chrobrego.
Ze śmiercią Ottona III (styczeń 1002) zbiega się prawie początek nowego etapu polityki Bolesława
Chrobrego. Jej celem były nowe zdobycze terytorialne na zachodzie, południu i wschodzie.
W kwietniu 1002 r., gdy został zamordowany margrabia marchii miśnieńskiej
EKKEHARD
, Bolesław zajął
Łużyce i Milsko, wkroczył do Miśni, a córkę swą Regelindę wydał za Hermana syna Ekkeharda. Świeżo
wybrany królem niemieckim
HENRYK II
uznał wprawdzie Łużyce i Milsko za lenna Bolesława z ramienia
Niemiec, ale w ugodzie krył się zalążek konfliktu. Wnet potem Bolesław wmieszał się w sprawy czeskie.
Bunt przeciwko tamtejszemu władcy, okrutnemu
BOLESŁAWOWI RUDEMU
, umożliwił Chrobremu
wprowadzenie na tron czeski oddanego sobie
WŁADYWOJA
(spoza dynastii Przemyślidów). Gdy zaś ten
związał się z Henrykiem II, Chrobry dopomógł Bolesławowi Rudemu powrócić do władzy. Wobec
nowych okrucieństw tegoż, sam Bolesław Chrobry został powołany na księcia Czech. Oślepił swego
rywala przez 18 miesięcy sprawował rządy w Czechach i na Morawach. Z kolei przy poparciu Henryka II
brat Bolesława Rudego
JAROMIR
usunął z Czech Chrobrego i załogi polskie. Przy Polsce pozostały
jednak Morawy, a prawdopodobnie również Słowacja. Epizod czeski Bolesława Chrobrego był zarazem
początkiem długotrwałej wojny Polski z Henrykiem II.
Pierwszy jej etap (
1002
r.) rozegrał się na terenie Łużyc i Milska, a znalazł ciąg dalszy w uciążliwej dla
Niemców, wspieranych przez pogańskich Lutyków, wyprawie w głąb Polski. Mimo sukcesów militarnych
Henryka II i wkroczenia jego wojsk w głąb Wielkopolski zawarty w
1005
r. pod Poznaniem pokój,
którego warunków nie znamy, nie był w pełni dla Niemców zadowalający, skoro współczesne źródło
niemieckie nazywa go „złym pokojem”.
Nowy konflikt zbrojny rozpoczął się w
1007
r. Bolesław Chrobry zajął ponownie Łużyce i Milsko,
a w łupieskim pochodzie doszedł aż pod Magdeburg. Odwetowa wyprawa Henryka II przeciw Polsce
dotarła do Głogowa, ale nie przyniosła sukcesu. W związku z zabiegami o koronę cesarską, poszedł
Henryk II w
1013
r. na zjeździe w Merseburgu na ustępstwa. Bolesław zdołał prawdopodobnie
utrzymać Łużyce z Milskiem jako lenno niemieckie. Henryk II udzielił Bolesławowi pomocy zbrojnej
8
w jego wyprawie na Ruś w tymże roku, a z kolei Bolesław winien był wspierać włoską wyprawę Henryka
w 1014 r. Ten jednak posiłków nie udzielił, co stało się wstępem do nowej fazy konfliktu zbrojnego.
W
1015
r. rozpoczęła się wyprawa cesarza Henryka II przeciw Polsce. Najeźdźcy zdołali wprawdzie
przekroczyć Odrę, ale nękani przez polskich obrońców musieli się wycofać. W dwa lata później ruszyła
nowa wyprawa cesarska. Plan uderzenia na Polskę od wschodu przez Jarosława Mądrego nie doszedł do
skutku. W toku tej wyprawy wojsko polskie miało swoją chlubną kartę w postaci trzytygodniowej
bohaterskiej obrony śląskiego grodu Niemczy.
Pokój budziszyński 1018
r. zakończył tę trzecią fazę
konfliktu. Polska zatrzymała Łużyce i Milsko oraz Morawy. Celem utwierdzenia pokoju Bolesław pojął
za żonę córkę Ekkeharda, a siostrę margrabiego Miśni Hermana, Odę.
8.
Rozwój terytorialny za Bolesława Chrobrego.
Ważne miejsce w polityce zagranicznej
Bolesława Chrobrego zajmowała sprawa
ruska. Celem tej polityki nie był jednak
podbój
Rusi,
lecz
co
najwyżej
podporządkowanie Polsce, a w każdym razie
oderwanie
jej
od sojuszu z Niemcami. Chodziło o włączenie
do Polski pogranicznego terytorium tzw.
grodów czerwieńskich. Poprzez małżeństwo
swojej córki ze Świętopełkiem, synem księcia
kijowskiego
Włodzimierza
Wielkiego,
zamierzał Bolesław utrwalić własne wpływy
na Rusi po wspomnianej wyprawie z 1013 r.
Temu samemu celowi służyć miała poufna
misja
ruska
biskupa
kołobrzeskiego
Reinberna. Cała akcja nie doprowadziła do
zamierzonego rezultatu, a w 1017 r. doszło do
sojuszu
między
Jarosławem
Mądrym
a cesarzem Henrykiem II. Toteż w roku następnym podjął Bolesław znowu wyprawę na Ruś. Odniósł
duży sukces militarny, zdobył liczne łupy, w drodze powrotnej zajął na rzecz Polski grody czerwieńskie.
Osadził też na tronie kijowskim na krótko Świętopełka, ale po ustąpieniu Polaków wyparł go brat
Jarosław Mądry. Bolesław pogodził się z tym faktem i ułożył z Jarosławem poprawne sąsiedzkie stosunki.
Z rokiem 1018, na który przypadły największe sukcesy polityki zagranicznej Bolesława Chrobrego, urywa
się najlepsze źródło do jego panowania, kronika Thietmara. Stąd brak nam pełniejszej informacji
do ostatnich lat Bolesławowych rządów.
Pewne jest natomiast, że po śmierci w 1024 r. najpierw niechętnego Polsce papieża Benedykta VIII,
a wnet po nim cesarza Henryka II, wszczął Bolesław w Stolicy Apostolskiej energiczne starania o koronę
królewską. Koronował się zaś w Gnieźnie w
1025
r. prawdopodobnie na dwa miesiące przed śmiercią.
W SKRÓCIE:
Bolesław był jedynym synem Mieszka i Dobrawy, jako syn najstarszy przejął po ojcu władzę, mimo że nie była
wówczas w Polsce uznawana zasada primogenitury salickiej.
9
Bolesław zdecydował się wygnad z Polski drugą żonę Mieszka oraz jej synów. Dzięki temu młode paostwo uniknęło
podziału między spadkobierców.
Najważniejszym osiągnięciem Bolesława była koronacja na pierwszego króla Polski.
W roku 1000 do grobu św. Wojciecha pielgrzymował cesarz Otton III. Spotkanie Bolesława i Ottona, znane
w polskiej historiografii jako zjazd gnieźnieoski, jest jednym z najważniejszych wydarzeo polskiego średniowiecza.
Cesarz uznał Polskę za samodzielne księstwo, czego symbolem stało się przekazanie Bolesławowi specjalnego
diademu i włóczni św. Maurycego.
Pobyt u grobu drugiego biskupa praskiego został bowiem połączony z utworzeniem na ziemiach polskich
niezależnej organizacji kościelnej z arcybiskupstwem w Gnieźnie oraz biskupstwami w Krakowie, Kołobrzegu
i Wrocławiu.
Śmierd Ottona III w roku 1002 sprawiła, że głównym przeciwnikiem Polski stało się Cesarstwo pod panowaniem
Henryka II.
W zasadzie od roku 1002 do 1018 toczone były ciągłe walki polsko – niemieckie. Zakooczył je dopiero pokój
w Budziszynie, który przyznawał Polsce zagarnięte wcześniej Łużyce i Milsko.
Zakooczenie wojen z Cesarstwem pozwoliło Bolesławowi skupid się na polityce wschodniej, w której od roku 1013
utrzymywało się napięcie. Ostatecznie Bolesław z pomocą rycerstwa niemieckiego udał się pod Kijów.
Polacy zostali z czasem z Kijowa wypędzeni, jednak trwałym nabytkiem okazały się Grody Czerwioskie.
W roku 1024 równocześnie niemal umierają cesarz Henryk II i papież Benedykt VII.
Bolesław korzystając z krótkiego bezkrólewia w Niemczech kazał się koronowad w 1025 roku, zmarł jednak jeszcze
w tym samym roku, a rządy objął jego syn Mieszko II Lambert.
9. Zmierzch i upadek monarchii pierwszych Piastów – rządy Mieszka II.
Na swego następcę desygnował Bolesław Chrobry
MIESZKA II
, który wnet po śmierci ojca koronował
się. Starszy jego brat przyrodni Bezprym został z woli ojca osadzony w klasztorze kamedułów koło
Rawenny, młodszy zaś, imieniem Otto, zrazu nie przedstawiał niebezpieczeństwa dla nowego władcy.
Rządy Mieszka II były kontynuacją mocarstwowej polityki Bolesława Chrobrego. Przy Polsce pozostawała
jeszcze większość nabytków terytorialnych Chrobrego, a więc Łużyce i Milsko, strzegące wejścia do Polski
przez tzw. Bramę Łużycką, posiadała też Polska wbrew dawniejszym domniemaniom na przedpolu Bramy
Morawskiej – Morawy, a u przejścia z Małopolski na Węgry – Słowację. Przy Polsce pozostało również
terytorium pograniczne w stosunku do Rusi, tzw. grody czerwieńskie.
We wcześniejszym okresie swego panowania włączył się Mieszko II do wielkiej polityki
środkowoeuropejskiej. Akcentował silnie swoją nie zależność wobec cesarstwa i związał się z opozycją
niemiecką w stosunku do
KONRADA II
, sięgając swoimi wpływami aż do dalekiej Nadrenii. Wyrazem
czynnego zaangażowania Mieszka w sprawy cesarstwa były dwu krotne jego dywersyjne wyprawy w głąb
Saksonii (
1028
,
1030
), które sięgnęły w niszczącym, wspieranym przez Lutyków pochodzie aż po rzekę
Saalę. Odwetowa wyprawa Konrada II (
1029
) dotarła zaledwie do Łużyc.
Mimo doraźnych sukcesów polityczno-militarnych Mieszka, nad Polską zawisło niebezpieczeństwo.
O udział w rządach upomniał się najstarszy syn Chrobrego
BEZPRYM
, który już wcześniej porzucił życie
zakonne, a po party został przez trzeciego syna Bolesława – Ottona. Mieszko wygnał braci z kraju, ale
to sytuacji nie poprawiło, bo weszli oni w porozumienie zarówno z wrogim Polsce cesarstwem, jak
i z Rusią. W
1031
r. doszło do dwustronnego ataku na Polskę. Po nieudanej próbie oporu przeciw
Konradowi II, Mieszko uciekł do poróżnionego z cesarzem księcia czeskiego
UDALRYKA
.
Od strony Rusi wkroczyli do Polski bracia Mieszka. Bezprym objął rządy, a dla pozyskania poparcia
ze strony cesarstwa odesłał przez żonę Mieszka Rychezę na dwór Konrada II polskie insygnia
koronacyjne. Wnet padł jednak ofiarą zamachu, który umożliwił Mieszkowi powrót do kraju.
W wypadkach 1031 r. Polska poniosła duże straty terytorialne. Łużyce i Milsko odpadły od Polski
10
bezpowrotnie, tzw. grody czerwieńskie zajęli Rusini, Morawy – Czesi. Polska utraciła, prawdopodobnie
wówczas, również Słowację na rzecz Węgier. Ale i wewnątrz państwa sytuacja Mieszka była niełatwa.
Jeszcze w ciągu 1032 r. musiał się on stawić w Merseburgu przed oblicze cesarskie i przyjąć podyktowane
mu warunki. Cesarz podzielił, Polskę między Mieszka i jego brata Ottona, a nadto – jak się wydaje –
wykroił osobną dzielnicę jakiemuś Dytrykowi, bratankowi Chrobrego. Rychłe zejście Ottona, na którego
targnął się jego własny giermek, a może również usunięcie Dytryka, umożliwiły na krótko Mieszkowi
zjednoczenie kraju, ale już w 1034 r. także on zginął gwałtowną śmiercią.
W SKRÓCIE:
Bolesław Chrobry na długo przed śmiercią obawiał się, by jego synowie nie toczyli walki o tron. Dlatego też
zdecydował, że jego następcą zostanie Mieszko.
Dlatego właśnie Mieszko otrzymał bardzo staranne wykształcenie. Był Mieszko jednym z nielicznych ówczesnych
władców umiejących czytad i pisad.
Mieszko wydawał się dobrze przygotowany do roli władcy. Natychmiast po śmierci ojca koronował się na króla
Polski. Następnie wygnał z kraju młodszego brata Ottona
Bezprym był najstarszym synem Bolesława Chrobrego, przeznaczonym do stanu duchownego. W 1031 r z pomocą
cesarską oraz ruską zorganizował bunt przeciw królowi Mieszkowi II.
Wojna z Niemcami wybuchła już w roku 1029. Dwa lata później Bezprym – zjednoczony z cesarzem Konradem II
i księciem kijowskim Jarosławem Mądrym – uderzył na Polskę. W wyniku wojny Mieszko uciekł do Czech.
W roku 1032 rządzący w Polsce Bezprym umiera. Wówczas Mieszko wraca do Polski. Wcześniej jednak na mocy
układów z cesarstwem musiał się Mieszko zrzec królewskiej korony.
Po odzyskaniu władzy Mieszko nie był już w stanie odbudowad silnej władzy. Kraj osłabiony wojnami z Niemcami
i Rosją zaczął przeżywad również problemy wewnętrzne – bunt przeciw chrześcijaostwu – zwany reakcją
pogaoską.
W roku 1034 Mieszko umiera, najprawdopodobniej zamordowany przez jednego z dworzan.
10.
Powstanie ludowe i reakcja pogańska.
Okres od zgonu Mieszka II w 1034 r. do najazdu
BRZETYSŁAWA I
czeskiego na Polskę latem
1039
r.
i następującego tuż po nim powrotu do kraju syna Mieszkowego Kazimierza przedstawia się w naszych
źródłach zagadkowo. Nie wiadomo przede wszystkim, kto był u władzy w tym pięcioletnim okresie.
Jedynie Kronika wielkopolska, spisana w drugiej połowie XIII w., podaje wiadomość, że po Mieszku II objął rządy
i koronował się na króla jego pierworodny syn Bolesław, który „życie źle skończył”, a z powodu swej niegodziwości
został niejako z pocztu władców polskich wymazany. Niektórzy tę wiadomość przyjmowali, nazywając owego
Bolesława „zapomnianym”, bowiem w ten sposób wyjaśniała się zarazem zagadka „mnichostwa” Kazimierza
Odnowiciela. Jeśli się natomiast przyjmie, że Kazimierz był jedynym synem Mieszka, to niejasna jest zarówno
wiadomość roczników o oddaniu go w 1026 r. na naukę, jak i późniejsza tradycja o nim jako o mnichu. Wydaje się
jednak, że owa wiadomość o Bolesławie z Kroniki wielkopolskiej była właśnie próbą rozwiązania tej samej,
nurtującej nas dzisiaj zagadki, i to rozwiązania na domysł. Czy oprócz Kazimierza miał Mieszko II jeszcze innego
przeznaczanego do rządów państwem syna, czy Kazimierz objął władzę bezpośrednio po ojcu, a dopiero wygnany
z Polski wybrał życie klasztorne, są to pytania bez jednoznacznej odpowiedzi.
Pewne jest natomiast, że po śmierci Mieszka II, ale przypuszczalnie bliżej daty najazdu Brzetysława,
wstrząsnęło Polską groźne dla wczesnego feudalizmu powstanie ludowe, połączone z reakcją pogańską.
Główną siłą napędową powstania była ludność wolna, której coraz bardziej dawała się we znaki stale
wzrastająca renta feudalna; niewolnicy mogli się do tego ruchu włączyć. Powstanie nie ogarnęło całej
Polski. Z największym nasileniem wystąpiło w Wielkopolsce, a ominęło z pewnością Mazowsze, gdzie
11
sytuację opanował cześnik Mieszka II
MIECŁAW
, uzurpując sobie władzę książęcą. Tu znaleźli
schronienie liczni zbiegowie z dzielnic ogarniętych powstaniem, a zwłaszcza z Wielkopolski.
NAJAZD BRZETYSŁAWA 1039r
.: Wojska księcia czeskiego Brzetysława I, który latem 1039 r. podjął
wyprawę do Polski w celu zdobycia zwłok św. Wojciecha, nie natrafiły na opór ani na Śląsku, ani
w Wielkopolsce. Poza Mazowszem państwowości polskiej nie było. Wyprawa ta dopełniła miary
zniszczenia. Uwięziono bowiem nie tylko zwłoki św. Wojciecha i pochowanych w Gnieźnie: brata
Wojciecha – Radzima Gaudentego, oraz „pięciu braci męczenników”, ale zagrabiono wszystko
to, co ostało się po powstaniu ludowym z mienia kościołów katedralnych gnieźnieńskiego i poznańskiego
(wspaniały złoty krzyż)
, uprowadzono w niewolę wielu ludzi wraz z całym dobytkiem. Równocześnie załogi
czeskie obsadziły główne grody na Śląsku, włączając tę dzielnicę do państwa czeskiego.
11.
Odnowa państwowości polskiej.
W okolicznościach bliżej nie znanych, jeszcze
przed powstaniem ludowym i najazdem
Brzetysława,
KAZIMIERZ
zmuszony był
Polskę opuścić, udając się – według przekazu
Galla – na Węgry, stąd zaś do Niemiec.
Zapewne jeszcze w 1039 r. powrócił do kraju,
poparty czynnie przez cesarza Konrada II lub
jego syna Henryka III (oddział 500 rycerzy).
Na początku swych rządów władał tylko
Małopolską i Wielkopolską oraz zapewne
łączącą
je
ziemią
łęczycko-sieradzką.
Ponieważ jednak Gniezno i Poznań,
a zapewne również inne grody wielkopolskie,
legły w ruinie, punkt ciężkości odradzającego
się państwa przesunął się na południe.
Do roli stolicy doszedł za panowania
Kazimierza Odnowiciela Kraków. Stąd
rozwinął za pewne Kazimierz swoje dwie
wielkie akcje rewindykacyjne, a mianowicie w stosunku do opanowanego przez Miecława Mazowsza oraz
w stosunku do Śląska, który zagarnął Brzetysław. Poszukał sobie Kazi mierz sprzymierzeńca na Rusi
w osobie wielkiego księcia kijowskiego Jarosława Mądrego, którego przyrodnią siostrę
DOBRONEGĘ
pojął za żonę. Te same siły zewnętrzne, które przyczyniły się do upadku monarchii Mieszka II w 1031 r.,
miały teraz dopomóc odradzającemu się państwu polskiemu.
Przy poparciu Rusi, kilkuletnim wysiłkiem zbrojnym, pokonał ostatecznie Kazimierz w
1047
r. Miecława
i opanował Mazowsze. Samozwańczy książę dzielnicy mazowieckiej poległ na polu bitwy.
Prawdopodobny wydaje się domysł, że bezpośrednio po inkorporacji Mazowsza na rzucił Kazimierz
swoją zwierzchność Pomorzu. Wnet potem, około
1050
r., uderzył na załogi czeskie osadzone
w grodach śląskich i zawładnął tą z kolei dzielnicą. Naraził się jednak cesarzowi Henrykowi III, który
w 1041 r. uznał Śląsk za posiadłość czeską, ale Kazimierz swoją polityką stawiania cesarstwa przed faktem
dokonanym wymógł na zjeździe z Henrykiem III w Kwedlinburgu w
1054
r. uznanie przezeń Śląska
za nabytek Polski, pod warunkiem uiszczania trybutu na rzecz Czech w wysokości 500 grzywien srebra
i 30 grzywien złota rocznie.
12
Wraz ze wzrostem liczebnym armii, rosły koszty jej utrzymania. Ale nadto wraz z wykruszaniem się kadry
starych wojów należało – w myśl pierwotnych założeń tej organizacji – zaopatrywać z jednej strony
niezdolnych już do służby weteranów, a z drugiej zastępować ich ludźmi nowymi. Działalność
odnowicielska Kazimierza musiała więc mieć za punkt wyjścia przebudowę systemu militarnego państwa.
Skoro nie można było utrzymywać większych oddziałów na żołdzie monarszym, należało przejść
do osadzania wojów na ziemi. Nadawano im ziemię na zasadach zobowiązujących z jednej strony
do służby wojskowej na we zwanie monarchy, a z drugiej strony uprawniających do udziału w rencie
feudalnej z tej ziemi, co stało się zawiązkiem wykształconego później „prawa rycerskiego”. Tą drogą wojo
wie dawnego typu przekształcili się we właścicieli feudalnych, w rycerzy osiadłych.
Drugą dziedzinę odnowy stanowiła organizacja kościelna. Powstanie ludowe i reakcja pogańska dotknęły
najsilniej Wielkopolskę. Z całą pewnością zabrakło w Gnieźnie arcybiskupa, nie obsadzone zapewne
pozostawało biskupstwo w Poznaniu, a prawdopodobnie również we Wrocławiu. Ośrodkiem odbudowy
organizacji kościelnej stał się więc Kraków, wsparty przez kazimierzowską fundację klasztoru
benedyktyńskiego w Tyńcu. W tradycji rocznikarskiej krakowskiej zachowała się wiadomość, że w 1059 r.
zmarł konsekrowany w Kolonii arcybiskup krakowski Aaron, według niektórych roczników będący
równocześnie opatem tynieckim. Jeżeli przyjąć tę tradycję, to Kraków stał się wówczas faktyczną siedzibą
stolicy arcybiskupiej. Nie utrzymał jednak tej roli długo, bo już o następcy Aarona wiadomo,
że arcybiskupem nie był, a więc organizacja kościelna w Polsce została w krótkim czasie odbudowana
w tym stopniu, iż bezpośrednio niemal po śmierci Kazimierza Odnowiciela stolicą polskiej prowincji
kościelnej stało się znowu Gniezno.
W SKRÓCIE:
Kazimierz Odnowiciel, podobnie jak wcześniej Bezprym, miał zgodnie z wolą ojca, zostad duchownym. Kiedy
umierał Mieszko II, Kazimierz przebywał wraz z matką Rychezą (która nota bene wywiozła z polski insygnia
koronacyjne) w Niemczech.
Powrót Kazimierza do Polski nie mógł byd zadaniem łatwym, ze względu na wewnętrzne kłopoty. Obok reakcji
pogaoskiej wspomnied należy o sytuacji na Mazowszu.
Wewnętrzne kłopoty postanowił wykorzystad czeski książę Brzetysław, który w 1038 najechał Polskę docierając
aż do Gniezna.
Masław był jednym z bardziej zaufanych dworzan Mieszka II – cześnikiem. Po śmierci Mieszka postanowił
wykorzystad reakcję pogaoską do zdobycia władzy na Mazowszu. Ostatecznie udało mu się to w 1037.
Aby zabezpieczyd granice Mazowsza przed interwencją Rusi Kijowskiej Masław zawarł sojusz z pogaoskimi
plemionami Prusów i Jadwięgów.
Cesarz Konrad II niechętnie patrzył na wzrost potęgi Czech. Podarował Kazimierzowi oddział rycerzy liczący 500
osób.
Jarosław Mądry planował wojnę z Bizancjum. Stąd też niechętnie patrzył na sojusz Masława z poganami
na północy. Postanowił wesprzed Kazimierza widząc w nim gwaranta stabilności
Z taką pomocą Kazimierz odzyskał władzę nad Małopolską i Wielkopolską. Ponieważ Wielkopolska ucierpiała
w wyniku czeskiego najazdu Kazimierz przeniósł siedzibę książęcą do Krakowa.
Z czasem Kazimierz odzyskiwał również kontrolę nad innymi ziemiami. W 1047 Masław został pokonany
i Mazowsze wróciło pod polską władzę.
Następnym krokiem Kazimierza była wyprawa na Pomorze i ponowne przyłączenie Gdaoska do swego księstwa.
Wreszcie w roku 1050 Kazimierz wyprawił się na zagarnięty przez Brzetysława Śląsk, z którego miał od tej pory
płacid Czechom trybut.
13
12. Sytuacja po śmierci Kazimierza Odnowiciela.
Z chwilą śmierci Kazimierza Odnowiciela (1058) przy życiu pozostawało trzech jego synów: BOLESŁAW
SZCZODRY, WŁADYSŁAW HERMAN i MIESZKO. Mieszko zmarł już w 1066 r.,
a co do Władysława Hermana, to jego bliższy związek z Mazowszem w latach późniejszych mógłby
wskazywać, że siedział tam już za życia Bolesława, ale czy jako jego namiestnik, czy raczej jako udzielny
książę, tego się rozstrzygnąć nie da. Niewiele ponad 20 lat trwające panowanie Bolesława Szczodrego
odznacza się ogromną aktywnością polityczną Polski.
PANOWANIE BOLESŁAWA SZCZODREGO
: Kierunek polityki, jaki obrał młody władca, był
zdecydowanie antycesarski. Zaprzestał on płacenia trybutu ze Śląska na rzecz Czech, które były lennem
cesarstwa; prowadził nadto z władcą czeskim wiele wojen. Na Węgrzech popierał skutecznie do tronu
przeciwko niemieckiemu kandydatowi Salomonowi jego stryja Belę (1060), później syna tego ostatniego
Gejzę (1074), a wreszcie brata Gejzy - Władysława (1077). W 1072 r. okazał jawne nieposłuszeństwo
Henrykowi IV, łamiąc przyjęty w roku poprzednim zakaz wojny z Czechami, po czym popierał
buntujących się przeciw temu władcy Sasów.
W walce emancypacyjnej, której kulminacja przypadła na pontyfikat
GRZEGORZA VII
(1073-1085), gdy
cały świat zachodniochrześcijański podzielił się na zwolenników cesarstwa i papiestwa, Bolesław przystał
do obozu gregoriańskiego, odgrywając w nim bardzo aktywną rolę. Wyraziła się ona nie tylko w owym
popieraniu Sasów, w polityce anty czeskiej, wspomnianym już osadzeniu Władysława na tronie
węgierskim, a Izjasława, który zmierzał do unii Kościoła wschodniego z Rzymem, na tronie kijowskim
(1077), ale również w reformach na terenie Polski, prowadzących do wzmocnienia tu organizacji
kościelnej.
W ten sposób uzyskał Bolesław Szczodry zezwolenie papieskie na koronację królewską, której
dokonano w Gnieźnie w
1076
r. Odnowienie królestwa było największym sukcesem jego panowania.
Po Bolesławie Szczodrym przez 220 lat żaden z władców polskich takiego sukcesu już nie osiągnął.
Na koncie strat polityki Bolesława zapisać natomiast wypadnie odejście od spraw pomorskich.
Królewskie rządy Bolesława Szczodrego trwały niewiele ponad dwa lata i zakończyły się katastrofą.
Przypada na ten okres głośny epizod skazania i śmierci biskupa krakowskiego
STANISŁAWA
, którego
w połowie XIII w. uznano za świętego.
Jeżeli czyn św. Stanisława nie miał bezpośredniego związku z dywersyjną działalnością obozu cesarskiego
w Polsce, to w każdym razie był mu na rękę. Przysporzył temu obozowi stronników spośród
malkontentów po litycznych i przyczynił się do zwarcia jego szeregów. Do malkontentów należał zapewne
junior dynastii
WŁADYSŁAW HERMAN
, bezpośrednio zainteresowany w odejściu od władzy Bolesława,
a faktycznym przywódcą spisku mógł być
SIECIECH
, późniejszy wszechwładny palatyn Hermana.
Bolesław z żoną i synem Mieszkiem uszedł na Węgry do swego sprzymierzeńca Władysława, a w 1081 r.
zmarł w niejasnych okolicznościach. Przywołany później do Polski przez Hermana Mieszko zginął otruty
(1089).
W SKRÓCIE:
Panowanie Bolesława zwanego Śmiałym lub Szczodrym związane jest z aktywną polityką zagraniczną. Bolesław
wznowił wojny z Czechami i Rusią, na której ostatecznie obsadził wiernego sobie księcia.
Bolesławowi udało się odzyskad polską koronę. Wprowadza to Polskę w krąg sporu o inwestyturę.
14
Spór o inwestyturę przyniósł zatem Bolesławowi koronę. Miał się on jednak okazad przyczyną upadku nowego
króla.
Grzegorz VII był jednym z najwybitniejszych papieży. To właśnie on zaczął reformę kościoła, która miała ograniczyd
symonię i nikolaizm. Reformy, zwane reformami gregoriaoskimi, wywarły znaczny wpływ również na życie
polityczne Europy.
Spór o to, kto powinien nadawad tytuł biskupi trwały już jakiś czas, jednak to właśnie Grzegorzowi VII udało się
stworzyd silną koalicję antycesarską, w skład której weszły między innymi Francja, Anglia, Włochy i Polska.
Stanisław ze Szczepanowa był biskupem krakowskim. Najprawdopodobniej przewodził opozycji możnowładców,
którym nie spodobał się wzrost potęgi Bolesława po koronacji.
Wedle legendy spór króla z biskupem miał się wywiązad na tle wyprawy kijowskiej Bolesława. W trakcie tej
wyprawy żony rycerzy miały się dopuścid rozwiązłości, za co zostały przez króla ukarane. Bolesław do tego stopnia
nienawidził biskupa, że chciał własnoręcznie dokonad egzekucji, po tym jak skazał biskupa na podwiartowanie.
Wściekłośd króla miała się wiązad z tym, że biskup piętnował niemoralne życie króla.
PANOWANIE WŁADYSŁAWA HERMANA:
Rządy Władysława Hermana, a właściwie jego
wszechwładnego palatyna, wywołały niemal powszechne niezadowolenie. Sieciech skazywał na wygnanie
lub „zaprzedawał w niewolę” przedstawicieli starej arystokracji, a otaczał się przede wszystkim ludźmi
sobie powolnymi, często wynoszonymi na urzędy z niższych warstw, społecznych. Rosnące
niezadowolenie zwracało się już nie tylko przeciw Sieciechowi, ale również przeciw Władysławowi
Hermanowi. Nic więc dziwnego, że liczna emigracja polityczna z ówczesnej Polski, zebrana w Czechach,
postanowiła wprowadzić w gra nice państwa polskiego syna Hermanowego Zbigniewa, bądź przeciwko
panującemu księciu, bądź też na jego współwładcę.
Według współczesnej, nieprzychylnej Zbigniewowi tradycji, książę ten był nieprawym synem Hermana.
Ale ojciec oddał go „na naukę” stosunkowo późno, bo dopiero po zawarciu małżeństwa z Judytą czeską
i po przyjściu na świat Bolesława Krzywoustego, jak gdyby wcześniej widział w nim swego ewentualnego
następcę. Judyta czeska zmarła wnet po urodzeniu Krzywoustego, po czym Herman pojął za żonę córkę
cesarza Henryka III Judytę Marię, wdowę po Salomonie węgierskim, zacieśniając w ten sposób swój sojusz
z cesarstwem. Wówczas usunięto Zbigniewa z kraju, prawdo podobnie do klasztoru w Kwedlinburgu.
Stamtąd został przez wspomnianych emigrantów odwołany i około 1093 r. wprowadzony na Śląsk.
W wytworzonych wówczas przymusowych okolicznościach Herman uznał go formalnie za swego syna
i wydzielił mu Śląsk jako osobne Księstwo. Równocześnie książę czeski Brzetysław II, wuj Bolesława
Krzywoustego, wydzielił temu ostatniemu ziemię kłodzką, przedmiot sporów między Polską a Czechami.
Rządy Zbigniewa na Śląsku trwały krótko. Nie zdołał się on oprzeć sile zbrojnej Sieciecha. Zbiegł
do Kruszwicy, gdzie został pobity i dostał się do Sieciechowej niewoli. Wyszedł z niej w
1097
r.,
a następnie sprzymierzył się z Krzywoustym i obaj – poparci przez możnych – wymogli na ojcu około
1098 r. wydzielenie im osobnych dzielnic i usunięcie Sieciecha. Odtąd Zbigniew władał w Wielkopolsce,
do której zapewne włączono Kujawy, oraz ziemią łęczycko-sieradzką, Bolesław zaś na Śląsku
i w Małopolsce, gdzie jednak wyłączono na rzecz ojca główne grody (Wrocław, Kraków i Sandomierz);
sam Herman zatrzymał sobie Mazowsze, a Płock pełnił rolę jego stolicy. Ten podział przetrwał
aż do
1102
r., tj. do śmierci Hermana. Wówczas Mazowsze przeszło do rąk Zbigniewa, Bolesław zaś zajął
główne grody swojej dzielnicy. Aż do
1106
r, istniały na ziemiach polskich dwa organizmy państwowe,
praktycznie od siebie niezależne.
W SKRÓCIE:
Po ucieczce z Polski Bolesława Śmiałego władzę przejął jego brat Władysława Hermana.
Herman dokonał całkowitej reorientacji polskiej polityki zagranicznej, decydując się na sojusz z cesarstwem.
W efekcie Herman wrócił do płacenia trybutu Czechom z tytułu posiadania Śląska.
15
Chcąc wzmocnid sojusz polsko – niemiecki Herman wziął za żonę czeską księżniczkę Judytę – córkę Wratysława II.
Herman okazał się również słabym władcą w polityce wewnętrznej. Większośd historyków jest zgodna, że władzę
w paostwie sprawował aż do roku 1100 wszechwładny palatyn Sieciech.
Sieciech najprawdopodobniej miał byd następcą schorowanego Hermana. Jako pierwsza dowiedziała się o tym
żona Hermana – Judyta Maria, siostra cesarza.
Ostatecznie Sieciech został wygnany po tym jak synowie Hermana urządzili zbrojną wyprawę przeciw ojcu.
Po wygnaniu Sieciecha Herman podzielił kraj i władzę na trzy części.
PANOWANIE BOLESŁAWA KRZYWOUSTEGO:
Dążeniom możnowładczym do rozbicia jedności
politycznej Polski przeciwstawił się
BOLESŁAW KRZYWOUSTY
. Był władcą ambitnym i rycerskim,
a oparcia dla swoich rządów szukał w szerszych rzeszach rycerstwa, dla którego szczególnie atrakcyjny był
program podboju Pomorza, przejęty przez Krzywoustego po ojcu. Dzięki małżeństwu z córką wielkiego
księcia kijowskiego zapewnił sobie na najbliższą przyszłość sojusz i poparcie ze strony Rusi.
Podobne znaczenie miało przymierze
z
królem
węgierskim
Kolomanem,
zwrócone przeciw procesarskim Czechom,
stanowiące zatem pewne zabezpieczenie
Polski od strony cesarstwa. Było
to niezbędne ze względu na program
pomorski.
Wyprawy
na
Pomorze
podejmował Krzywousty jeszcze przed
1106 r., wbrew Zbigniewowi, którego
władztwo graniczyło z Pomorzem i który
– odmiennie niż brat – utrzymywał
z Pomorzanami przyjazne stosunki.
Na tym tle najostrzej rysował się konflikt
między braćmi; do otwartej wojny doszło
w
1106
r. Krzywousty szybkim marszem
zajął
główne
grody
Wielkopolski,
wypierając Zbigniewa na Mazowsze. W ten
sposób otworzył sobie drogę na Pomorze.
Zbigniewowi pozostawił Mazowsze, nie jako księciu jednak, lecz jako wasalowi. Dzielnica ta stała się więc
rodzajem lenna Bolesławowego. Ale na krótko, bo już w 1107 r., w wyniku nowego konfliktu między
braćmi, Zbigniew musiał Polskę opuścić. Znalazł poparcie u króla niemieckiego Henryka V, który podjął
przeciw Krzywoustemu wyprawę wojenną.
Wojna Polski z cesarstwem 1109 r. wykazała skuteczność sojuszu polsko-węgierskiego, bo Koloman
uderzył na Czechy, których książę Świętopełk wziął udział w wyprawie cesarskiej. Wojna ta ujawniła nadto
wybitne zdolności wojskowe Krzywoustego i niezłomną jego wolę walki z najazdem, a w społeczeństwie,
także w jego warstwie wieśniaczej, wyzwoliła falę gorących patriotycznych uczuć. Henryk V wycofał się
z Polski, porzucając praktycznie sprawę Zbigniewa. W trzy lata później zgodził się Bolesław dopuścić
Zbigniewa do współrządów krajem, ale nie ma pewności, czy nie był to podstęp zmierzający
do unieszkodliwienia przeciwnika. Gdy bowiem Zbigniew powrócił, został przez brata oślepiony, po czym
wkrótce zmarł.
Za Bolesława Krzywoustego podbój Pomorza stał się akcją programową, zmierzającą do pełnego
podporządkowania tego kraju Polsce i do jego ponownej chrystianizacji, przerwanej tu wnet po śmierci
Chrobrego, lub może nawet jeszcze za jego życia. Pierwsze wyprawy pomorskie Krzywoustego z lat 1103-
16
1105 miały głównie charakter łupieżczy. Po wy gnaniu Zbigniewa podjął Krzywousty wysiłki w celu
opanowania terytorium nadnoteckiego, które stanowiło naturalny pas obronny od strony polskiej.
Zdobycie Nakła i Wyszogrodu w 1113 r. zamykało okres uporczywych bojów o ten pograniczny obszar,
który został inkorporowany bezpośrednio do Polski.. Do 1119 r. opanował Krzywousty i obsadza
polskimi załogami Pomorze Gdańskie. Z kolei toczył boje o Pomorze Zachodnie, zakończone praktycznie
około 1123 r., kiedy to Polacy dotarli aż na Rugię. W 1121 r. zawarł Krzywousty układ z księciem
pomorskim Warcisławem, odnowiony następnie na lżejszych dla Pomorzan warunkach w 1124 r.,
a określający zasady zwierzchności Polski nad Pomorzem Zachodnim. Warcisław uznał się Wasalem
władcy Polski i zobowiązał do trybutu oraz do pomocy wojskowej na jego rzecz, a nadto otwarł swój kraj
dla religii chrześcijańskiej. Założenie właściwej diecezji pomorskiej z siedzibą w Wolinie stało się faktem
dopiero w 1140 r. Na jej biskupa powołano Wojciecha, kapelana Bolesława Krzywoustego, co było
pośmiertnym już sukcesem tego księcia.
Pomorskie sukcesy Bolesława Krzywoustego wywołały niezadowolenie Magdeburga, którego arcybiskupi
rościli sobie prawo do zwierzchności kościelnej nad Pomorzem. Na zjeździe w Merseburgu w 1135 r.
musiał Bolesław wycofać się ze sporu węgierskiego na korzyść Beli II, zawrzeć z nim pokój, a nadto uznać
się lennikiem cesarskim z Pomorza. Ze swej strony wymógł prawdopodobnie na Lotarze poparcie,
a przynajmniej zgodę na zabiegi w Stolicy Apostolskiej o uchylenie zwierzchności arcybiskupstwa
magdeburskiego nad Kościołem polskim.
USTAWA SUKCESYJNA BOLESŁAWA KRZYWOUSTEGO
: Nazywa się ją zwykle testamentem, chociaż
nie była wcale aktem ostatniej woli Bolesława. Opracowana bowiem przypuszczalnie na kilka lat przed
śmiercią księcia, a zaprzysiężona na wiecu przez dostojników duchownych i świeckich, nabrała charakteru
aktu publiczno-prawnego. Dodatkowo miało ją umocnić zatwierdzenie papieskie. Ustawa – wbrew
pozorom – miała zapobiec rozdrabnianiu się państwa. Fakt nieuwzględnienia w ustawie praw Kazimierza
Sprawiedliwego tłumaczy się tym, że w chwili jej ogłoszenia nie było go jeszcze na świecie. Być może
nawet, iż urodził się on już po śmierci Krzywoustego jako pogrobowiec. Istotą nowego porządku
sukcesyjnego było utworzenie dzielnic dziedzicznych, które miały być podstawą materialną egzystencji
poszczególnych synów Krzywoustego, a później z kolei ich potomstwa, oraz – jednej dzielnicy
niedziedzicznej, tzw. wielkoksiążęcej albo pryncypackiej, która miała przechodzić we władanie
najstarszego członka dynastii jako podstawa jego władzy zwierzchniej nad całością państwa, a więc
również nad dzielnicami dziedzicznymi. Te ostatnie mogły podlegać dalej idącym podziałom, gdy dzielnica
pryncypacka, senioralna, winna była pozostawać zawsze nienaruszona. Główne agendy władzy pryncepsa
stanowiły:
wypowiadanie i prowadzenie wojen zewnętrznych
reprezentacja państwa na zewnątrz,
zawieranie traktatów,
inwestytura dostojników kościelnych, tj. arcybiskupa i biskupów,
być może również prawo mianowania kasztelanów w głównych grodach juniorów
zwierzchność sądowa w stosunku do tych ostatnich.
W SKRÓCIE:
Bolesław był młodszym synem Hermana. Jednak jego starszy brat – Zbigniew – najprawdopodobniej urodzony
został przez pierwszą żonę, z którą Hermana wiązał ślub w obrządku słowiaoskim. Dlatego też uznawano go za
syna z nieprawego łoża.
Po wygnaniu Sieciecha Władysław Herman zdecydował się jednak obdarzyd Zbigniewa władzą w Wielkopolsce.
17
Było tylko kwestią czasu kiedy wybuchnie wojna domowa. Ostatecznie zwyciężył Bolesław, który kazał Zbigniewa
uwięzid i oślepid.
Panowanie Bolesława sprowadzało się przede wszystkim do walk o odzyskanie Pomorza, co ostatecznie udało mu
się w roku 1129.
Najważniejsze jednak wydarzenie z czasów Bolesława to ustanowienie testamentu w 1138.
13. Początki rozbicia dzielnicowego.
Odtworzenie podziału terytorialnego Polski, który wprowadzała ustawa sukcesyjna Bolesława
Krzywoustego, nastręcza wiele trudności.
Już dawno utrwalił się pogląd (za T. Wojciechowskim),
że dzielnice sukcesyjne: Śląsk – Władysława Wygnańca
i Wielkopolska – Mieszka Starego, były oddzielone pasem
terytorium pryncypackiego – które obejmowało ziemię
krakowską, łęczycko-sieradzką, część Wielkopolski z Kaliszem
i Gnieznem oraz Pomorze Gdańskie i zwierzchność lenną nad
Pomorzem Zachodnim – od dwu pozostałych dzielnic
sukcesyjnych: Kujaw z Mazowszem – Bolesława
Kędzierzawego oraz ziemi sandomierskiej – Henryka
sandomierskiego. Dyskutowano tylko pewne szczegółowe
kwestie, a więc czy Wiślica należała do dzielnicy pryncypackiej, czy też do sandomierskiej, dalej czy
Kruszwicę włączono do dzielnicy pryncypackiej, czy do kujawsko-mazowieckiej, a wreszcie czy do Śląska,
czy też do Wielkopolski należał Lubusz.
W ostatnich czasach pogląd ten został obalony i zastąpiony
nową konstrukcją (G. Labuda), mającą za podstawę mało
wymowne wprawdzie, ale współczesne źródła niemieckie,
do których dawniej wagi prawie nie przywiązywano. Według
tej nowej hipotezy dzielnicę pryncypałką stanowiły tylko
ziemie krakowska i sandomierska w granicach diecezji
krakowskiej, ziemia łęczycko-sieradzka była natomiast
w intencji ustawy sukcesyjnej zabezpieczeniem materialnym
nie tylko wdowy po Krzywoustym Salomei, ale w przyszłości
jego najmłodszych synów: Henryka sandomierskiego
i Kazimierza Sprawiedliwego. Dzielnice dziedziczne były zatem tylko trzy. Ziemia lubuska miałaby należeć
do Śląska, dzięki czemu każdy z trzech książąt dziedzicznych – w razie gdyby został pryncepsem – miał
stosunkowo łatwy dostęp do Pomorza podlegającego władzy pryncypackiej.
Ustawa sukcesyjna Krzywoustego okazała się trudna do realizacji. Zaczęło się od konfliktu rodzinnego
w łonie dynastii między seniorem Władysławem, synem Zbysławy, a przyrodnimi braćmi – juniorami i ich
matką Salomeą. Jeżeli konflikt ten przerodził się w wojnę domową, a seniorowi – mimo rozległych
atrybutów władzy – nie udało się go opanować, to dlatego, że możni przedstawiciele ówczesnego
społeczeństwa byli zainteresowani w obaleniu pryncypatu i w takim podziale Polski, w którym obok siebie
stanęłyby równorzędne pod względem państwowo-prawnym małe państewka dzielnicowe.
Nie wiadomo w jakim momencie konflikt ów się zaczął i jakie były jego konkretne przyczyny. Ujawnił się
on natomiast w jaskrawej formie w
1141
r., gdy z pominięciem Władysława juniorzy z matką zwołali
do Łęczycy wiec, mający powziąć decyzję co do zamążpójścia lub oddania do klasztoru córki
18
Krzywoustego Judyty. Władysław ubiegł jednak braci, sam zapewnił sobie pomoc ruską i rozpoczął kroki
wojenne przeciw braciom. Gdy w 1144 r. zmarła Salomeą, doszło do nowego konfliktu między
Władysławem i braćmi, tym razem o oprawę wdowią, tj. o opróżnioną przez Salomeę dzielnicę. Znów
doszło do otwartej wojny, w której Władysław posłużył się uderzeniem Rusinów, a za ich pomoc zapłacił
ziemią wizką, należącą do mazowieckiej dzielnicy Bolesława Kędzierzawego. Za juniorami ujął się
prawdopodobnie palatyn Władysława, wielmoża śląski
PIOTR WŁOSTOWIC
. Być może za to spotkała
go surowa kara oślepienia i obcięcia języka (1145). Fakt ten przyczynił się jednak do osamotnienia
Władysława. Mimo zdecydowanej przewagi militarnej i oblężenia juniorów w Poznaniu, poniósł klęskę.
Przyczyniła się do niej w niemałym stopniu klątwa, jaką rzucił na niego w obozie pod Poznaniem
arcybiskup
JAKUB ZE ŻNINA
. To poparcie moralne dla juniorów ze strony najwyższej polskiej władzy
kościelnej przeciągnęło na ich stronę część wahającego się być może dotąd rycerstwa. Odsiecz była
skuteczna. Władysław musiał uchodzić z kraju (1146), a w ślad za nim opuściła stołeczny Kraków jego
żona Agnieszka.
Po wypędzeniu Władysława rządy krajem sprawowali praktycznie tylko dwaj jego bracia: Bolesław
Kędzierzawy, który jako starszy zajął dzielnicę pryncypacką i opuszczony przez Władysława Śląsk, oraz
Mieszko Stary; Henryk, a tym bardziej Kazimierz, nie osiągnęli jeszcze wówczas tzw. wieku sprawnego
(tj. 12 lat życia) i pozostawali pod opieką braci. Tymczasem Władysław stanął przed królem niemieckim
Konradem III i jego dostojnikami, zabiegając o pomoc przeciw juniorom. Musiał uznać się podwładnym
cesarstwa, skoro Konrad wbrew radom spowinowaconego z juniorami margrabiego miśnieńskiego
i władcy Marchii Północnej Albrechta Niedźwiedzia, podjął w 1146 r. zbrojną wyprawę do Polski. Jednak
wobec trudności przekroczenia Odry i deklaracji posłuszeństwa ze strony Bolesława i Mieszka Konrad
zaniechał dalszego marszu, porzucając praktycznie sprawę Władysława.
Powstały tymczasem okoliczności w pełni juniorom sprzyjające. W związku z organizowaną w tym czasie
przez Ludwika VII króla francuskiego oraz Konrada III krucjatą do Ziemi Świętej powstała myśl drugiej
mniejszej wyprawy krzyżowej przeciwko trwającej jeszcze w pogaństwie Słowiańszczyźnie nadłabskiej.
Na rzecz tej wyprawy, organizowanej przez wschodnioniemieckich władców terytorialnych, papiestwo
chciało pozyskać książąt polskich. Liczył się oczywiście nie sam potrzebujący pomocy Władysław, ale
faktyczni władcy, tj. juniorzy dynastii. W tym stanie rzeczy papież Eugeniusz III wziął stronę juniorów
i zatwierdził klątwę arcybiskupa gnieźnieńskiego rzuconą na wygnańca. Z kolei doszło do przymierza
juniorów ze wschodnioniemieckimi władcami terytorialnymi, łącznie z arcybiskupem magdeburskim,
przypieczętowanego małżeństwem córki Krzywoustego Judyty z synem Albrechta Niedźwiedzia.
W konsekwencji Mieszko ze znacznymi siłami wziął udział w krucjacie na teren Słowiańszczyzny
nadłabskiej (1147), a Bolesław Kędzierzawy podjął łupieżczą wyprawę do Prus (1148).
Zawisła nad Polską groźba nowej wyprawy cesarskiej. Podjął ją w
1157
r. cesarz Fryderyk Barbarossa.
Do starcia zbrojnego nie doszło, natomiast w Krzyszkowie pod Poznaniem Bolesław Kędzierzawy
pokornie poprosił o pokój, złożył cesarzowi przysięgę wierności i znaczną daninę pieniężną, przyrzekł
swój udział w cesarskiej wyprawie do Włoch i zobowiązał się przybyć do Magdeburga, gdzie miała być
rozsądzona sprawa między Władysławem i juniorami. Gwarancję dotrzymania zobowiązań stanowiło
oddanie cesarzowi w charakterze zakładnika Kazimierza Sprawiedliwego. W dwa lata później zmarł
Władysław i dopiero wówczas w grę mógł wchodzić powrót do kraju jego synów – BOLESŁAWA
WYSOKIEGO i MIESZKA PLĄTONOGIEGO. Istotnie przyjął ich około 1163 r. Bolesław
Kędzierzawy i w formie własnego nadania, a nie sukcesji po ojcu, przekazał im w posiadanie Śląsk,
z wyłączeniem jednak głównych grodów. Wiadomo natomiast, że Bolesław Wysoki i Mieszko Plątonogi
zdołali zawładnąć owymi głównymi grodami, być może w 1166 r., kiedy senior dynastii zaabsorbowany
był wyprawą pruską.
19
Mimo wygnania z kraju najstarszego przedstawiciela dynastii Władysława, samego senioratu w zasadzie nie
obalono. Miejsce Władysława zajął z kolei następny wiekiem syn Krzywoustego – Bolesław Kędzierzawy.
Że istotnie był on wielkim księciem, świadczy o tym układ Krzyszkowski, w którym występował
w imieniu całej Polski. Niezależnie od parcia feudałów ku rozbiciu Polski na mniejsze samoistne
organizmy polityczne, rodził się nowy konflikt wśród synów Krzywoustego. Gdy Henryk doszedł do lat
sprawnych (około 1148 r.), otrzymał naznaczoną mu przez ojca ziemię sandomierską. Nie pomyślano
natomiast o podobnym zaopatrzeniu Kazimierza, który wiek sprawny osiągnął około 1150 r. Dopiero gdy
w 1166 r. zmarł Henryk sandomierski, uzyskał Kazimierz najprawdopodobniej wy krojoną z jego
spuścizny kasztelanię wiślicką (odtąd księstwo wiślickie). Główną część tej spuścizny zatrzymał dla siebie
Bolesław Kędzierzawy, wykrawając z niej nadto jeszcze jakąś nieznaną dziś dokładnie część dla Mieszka
Starego. W tym stanie rzeczy Kazimierz Sprawiedliwy musiał być malkontentem, na którego zwracały się
oczy możnych, żądnych władzy i wpływów. Po śmierci w 1173 r. Bolesława Kędzierzawego na tron
krakowski próbowano wprowadzić Kazimierza Sprawiedliwego. Nie wiadomo, czy Kazimierz nie czuł się
dość silny, aby się przeciwstawić kolej nemu seniorowi Mieszkowi Staremu, czy też stronnictwo możnych,
na których mógł się oprzeć, nie było jeszcze dość skonsolidowane. W każdym razie Mieszko opanował
dzielnicę wielkoksiążęcą. Jednak gdy do Krakowa wprowadził swoich wielkopolskich urzędników, a rządy
jego okazały się i autokratyczne, i twarde, przepojone nadmiernym fiskalizmem, doszło około 1177 r.
do buntu panów krakowskich, którzy po raz drugi wysunęli przeciwko Mieszkowi Staremu Kazimierza
Sprawiedliwego.
Na Śląsku junior Mieszko Plątonogi wystąpił zbrojnie przeciw Bolesławowi Wysokiemu, w Wielkopolsce
zaś przeciw Mieszkowi stanął jego syn Odon. W tym buncie juniorów nie było bynajmniej pełnego
porozumienia buntowników między sobą. Kazimierz sprzymierzył się bowiem z seniorem śląskim
Bolesławem, a junior Mieszko Plątonogi z seniorem dynastii Mieszkiem Starym. Odon zaś był siłą rzeczy
sprzymierzeńcem Kazimierza i Bolesława. Mimo tak rozłożonych sił, zwycięzcami byli wszędzie młodsi
przedstawiciele dynastii. Mieszko Stary musiał w ogóle z Polski uchodzić, a Mieszko Plątonogi, choć
zwyciężył na polu bitwy, pełnego sukcesu nie odniósł, wobec przymierza Bolesława Wysokiego
z Kazimierzem Sprawiedliwym. Zwycięstwo juniorów oznacza obalenie w praktyce zasady senioratu.
Późniejsze próby jej odnowy nie miały już większego znaczenia.
Kazimierz Sprawiedliwy zmarł nagle, przy uczcie, może otruty, w 1194 r. Na wieść o tym Mieszko Stary
ruszył do Krakowa. Tymczasem panowie krakowscy postanowili zorganizować rządy regencyjne do czasu
osiągnięcia wieku sprawnego przez synów Kazimierza, Leszka Białego lub Konrada zwanego później
mazowieckim. W imieniu nieletniego księcia władzę mieli sprawować wdowa po Kazimierzu – Helena
(córka księcia kijowskiego Rościsława), wojewoda krakowski Mikołaj (Gryfita) oraz biskup krakowski
Pełka. Mikołaj, wsparty przez księcia ruskiego Romana, stawił czoła Mieszkowi Staremu w bitwie nad
rzeczką Mozgawą. Na polach Mozgawy starli się nie tylko rywale do rządów krakowskich, ale dwie
ideologie, dwie koncepcje władzy monarszej: rządów autokratycznych, których zwolennikiem był Mieszko
Stary, oraz oligarchii możnych, której kolebką był nie zamieniony jeszcze w pełni w dzielnicę dziedziczną
Kraków. Około 1098 r. Helena weszła w porozumienie z Mieszkiem Starym i pomogła mu w opanowaniu
Krakowa za cenę uznania swoim następcą jej syna Leszka Białego. Było to już trzecie panowanie Mieszka
na tronie krakowskim, zakończone wygnaniem najpóźniej w 1201 r. Zdołał on tu jeszcze powrócić po raz
czwarty. Wytrwały szermierz zasady senioratu zmarł w marcu 1202 r. w Kaliszu.