PRACA POGL
DOWA ISSN 1643 0956
Małgorzata Dąbkowska
Klinika Psychiatrii Collegium Medicum w Bydgoszczy, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu
Lęk w życiu człowieka
Anxiety in human life
STRESZCZENIE early adverse experiences are at increased risk for
the development of anxiety disorders. Cognitive fac-
Lęk i strach to reakcje emocjonalne, które zostały wdru-
tors may play a formative role in anxiety and anxiety
kowane w nasz mózg, aby pomagały nam w przeży-
disorders. The role of avoidant personality, parent
ciu. Włączają się w odpowiednim momencie, aby
anxiety, environmental support of avoidant coping,
zwrócić uwagę na napływające bodz
ce. Historia ba-
and vicarious and instructional learning of avoidance
dań nad lękiem rozpoczęła się na początku XX wie-
as risks for anxiety has been acknowledged. The cen-
ku wraz z pracami Pawłowa. Wyniki badań epide-
tral focus of these risks is an avoidant personality and
miologicznych dowodzą, że negatywne doświadcze-
that the other risk factors are likely to be both mod-
nia w dzieciństwie zwiększają ryzyko wystąpienia
erated and mediated by this temperamental style.
zaburzeń lękowych. Czynniki poznawcze mogą od-
The article describes anxiety, its role, neuroanatomi-
grywać rolę w powstawaniu lęku i zaburzeń lękowych.
cal and neurochemical basis and risk factors as well
Wiadomo, że czynnikami ryzyka zaburzeń lękowych
as anxiety influence on people s health.
są: osobowość wycofana, lęk rodziców, środowisko-
we podtrzymywanie zachowań unikających, pośred-
key words: anxiety, emotions, neuroanatomy,
nie i naśladowcze wyuczenie unikania. Główną rolę
neurotransmitters, brain
odgrywają cechy osobowości wycofanej i inne czyn-
niki ryzyka wzrostu lęku są pod ich wpływem.
W pracy scharakteryzowano lęk, jego rolę, podłoże
neuroanatomiczne, neurochemiczne oraz czynniki ry-
Lęk to negatywny stan emocjonalny związany
zyka lęku, a także jego wpływ na nasze zdrowie.
z antycypacją niebezpieczeństwa nadchodzącego
słowa kluczowe: lęk, emocje, neuroanatomia,
z zewnątrz lub pochodzącego z wewnątrz organi-
neuroprzekaz
niki, mózg
zmu, objawiający się jako niepokój, uczucie napię-
cia, skrępowania, zagrożenia. W odróżnieniu od stra-
chu jest on procesem wewnętrznym, niezwiązanym
ABSTRACT
z bezpośrednim zagrożeniem lub bólem.
Anxiety and fear are emotional responses that are
Lęk przygotowuje nas na możliwe wystąpienie
built into our brains to help us survive. They kick in
jakiegoś niebezpieczeństwa. Dzięki niemu możemy
at the right time to help us get the juices of excite-
uniknąć wielu przykrych zdarzeń. Lęk pełni więc funk-
ment and attention going.
cję przystosowawczą. Pojawia się jako ostrzeżenie
The story of research on anxiety begins early in the
przed wyolbrzymionym zagrożeniem. Lęk jako ce-
twentieth century with the work of Pavlov. Epide-
cha emocjonalna oznacza skłonność do reagowania
miological studies indicate that children exposed to
w szczególny sposób w sytuacjach subiektywnie trud-
nych dla danej osoby. Na początku lat 60. XX stule-
cia Cattell i Scheier wyodrębnili dwa rodzaje lęku:
Adres do korespondencji: dr med. Małgorzata Dąbkowska
lęk jako stan i lęk jako cecha, a potem Spielberger
Klinika Psychiatrii Collegium Medicum w Bydgoszczy
Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu
uściślił w swojej koncepcji różnice między tymi rodza-
ul. Kurpińskiego 19, 85 096 Bydgoszcz
jami lęku [1, 2]. Stan lęku ma charakter przejściowy.
tel.: [phone]
Wzbudzają go czynniki sytuacyjne, najczęściej zwią-
e-mail: [e-mail]
zane z zagrożeniem  zarówno realnym, jak i oczeki-
Psychiatria w Praktyce Ogólnolekarskiej 2007; 7 (3): 141 144
Copyright � 2007 Via Medica wanym lub wyobrażonym. Lęk jako cecha w rozumie-
www.psychiatria.med.pl 141
Psychiatria w Praktyce Ogólnolekarskiej 2007, tom 7, nr 3
niu Spielbergera oznacza nabytą dyspozycję beha- kampa. W obu tych obszarach są obecne również
wioralną, która czyni jednostkę podatną na postrze- receptory kortyzolu. Ciało migdałowate stymuluje
ganie szerokiego zakresu obiektywnie niegroz
nych wydzielanie kortyzolu, natomiast hipokamp je ha-
sytuacji jako zagrażających, i reagowanie na nie sta- muje. Hipokamp jest szczególnie wrażliwy na stres.
nem lęku, nieproporcjonalnie silnym w stosunku do Podwyższone stężenie kortyzolu w wyniku przewle-
wielkości obiektywnego niebezpieczeństwa. Lęk jako kłego stresu powoduje zmniejszenie dendrytów
cecha ma wyuczony charakter. Formowanie osobo- i wypustek neuronów hipokampa, co prowadzi do
wości lękowej wiąże z wczesnym okresem dzieciń- zmniejszenia jego objętości, widocznego w bada-
stwa. Ważną rolę w tworzeniu osobowości lękowej niach neuroobrazowych [4]. Hipokamp wiąże się
odgrywają procesy poznawcze. Lęk jako stan cha- z pamięcią świadomą, dzięki której można rozpo-
rakteryzuje się według Spielbergera subiektywnymi, znać kontekst sytuacji, przywoływać wspomnienia,
świadomie postrzeganymi uczuciami obawy i napię- z którymi porównuje się bodziec. Hipokamp odpo-
cia, którym towarzyszy związane z nimi pobudzenie wiada także za długoterminową konsolidację pamięci
układu nerwowego. Cechą charakterystyczną tego poprzez długofalowe wzmocnienie synaptyczne.
rodzaju lęku jest jego duża zmienność pod wpływem Środowiskowe doświadczenia wpływają na roz-
oddziaływania czynników zagrażających. W sytu- wój mózgu. Szczególnie ważnym momentem jest
acjach zagrożenia wyższy poziom lęku jako cechy pre- okres krytyczny dla rozwoju poszczególnych funkcji;
dysponuje do wyższego poziomu lęku jako stanu. brak właściwej stymulacji w tym okresie doprowa-
Historia badań nad lękiem rozpoczęła się na dza do trwałych deficytów poprzez zmniejszenie pla-
początku XX wieku dzięki pracom prowadzonym styczności mózgu. W póz
niejszym okresie życia na
przez Pawłowa nad warunkowaniem, którego pod- plastyczność mózgu wpływa aktywność zależna od
łoże obecnie wyjaśnia plastyczność komórek mózgo- bodz
ców psychologicznych, biologicznych i środowi-
wych [3]. W kształtowaniu fizjologicznych objawów skowych. Aktywność może zmieniać komórki nerwo-
strachu i reakcji na niebezpieczeństwo uczestniczy we, powodować rozrost dendrytów i ich wypustek,
podwzgórze. Kolejni badacze poszerzali udział po- formować synapsy i zmieniać stężenie neurotransmi-
szczególnych struktur mózgu w reakcjach emocjo- terów. Zarówno pojedyncze, ale silne doświadcze-
nalnych, zaliczając do nich takie obszary, jak: pod- nia, jak i przewlekłe zostawiają trwały ślad w mó-
wzgórze, wzgórze, zakręt obręczy, hipokamp, ciało zgu. Z uczuciami negatywnymi, jak lęk czy agresja,
migdałowate, kora przedczołowa. Kolejne badania wiążą się przednie części płata czołowego [5].
wyjaśniały skomplikowane powiązania między korą Emocje można podzielić na pierwotne i wtór-
przedczołową i dolnymi płatami skroniowymi a ukła- ne [6]. Pierwotne procesy emocjonalne są związane
dem limbicznym lub sprzężenia między podwzgó- z ciałem migdałowatym leżącym pomiędzy biegu-
rzem a układem limbicznym. Rozróżniono role po- nem skroniowym półkuli mózgu a rogiem dolnym
szczególnych struktur w reakcjach lękowych. Ciało komory bocznej oraz z przednią częścią obręczy. Za
migdałowate bierze udział w percepcji strachu, pomocą emocji pierwotnych zachodzą identyfikacja
a hipokamp umożliwia nadanie sensu spostrzeże- i kategoryzowanie, co zapoczątkowuje reakcje mięś-
niom. Za pomocą ciała migdałowatego dokonuje się niowe, trzewne oraz takie, które działają na jądra
oceny sytuacji. Ciało migdałowate odpowiada za nie- neurotransmiterowe i podwzgórze, dające początek
świadome, szybkie reakcje na zagrożenie. Uszkodze- reakcjom chemicznym. Emocje wtórne, czyli świa-
nie tej okolicy upośledza zdolność warunkowego dome rozważanie sytuacji w myślach, w postaci ob-
uczenia się reakcji strachu. W natychmiastowej re- razów umysłowych, wśród których można wyróżnić
akcji pośredniczy wzgórze i kora czuciowa. W oce- obrazy werbalne oraz niewerbalne, powstają na po-
nie sytuacji uczestniczą obszary mózgu kojarzące ziomie neuronalnym okolicy kory czuciowej. Przetwa-
bodziec z pamięcią, a należą do nich umiejscowione rzanie tych obrazów powoduje automatyczną reak-
blisko ciała migdałowatego hipokamp, struktury cję kory przedczołowej odwołującą się do indywidu-
przyhipokampowe i węchomózgowie. alnego doświadczenia każdego człowieka. Reakcja
Nieprzyjemne bodz
ce wywołujące strach powo- kory przedczołowej jest sygnalizowana ciału migda-
dują zwiększenie przepływu krwi w ciele migdało- łowatemu i przedniej części obręczy. Bodziec jest
watym, hipokampie, wzgórzu, przedniej części za- następnie analizowany na poziomie myślowym i ak-
krętu obręczy i dolnej korze czołowej. W neuroche- tywuje brzuszno-przyśrodkową korę czuciową oraz
micznym podłożu lęku szczególną rolę odgrywa nor- kolejne rejony przedczołowe.
adrenalina produkowana w miejscu sinawym, skąd Procesy poznawcze pośredniczą między sytu-
jest przekazywana do jądra migdałowatego i hipo- acją a reakcją emocjonalną. Oceny związane z lękiem
142 www.psychiatria.med.pl
Małgorzata Dąbkowska, Lęk w życiu człowieka
charakteryzują symboliczność, antycypacja i niepew- pewnymi cechami osobowości. Wykazano istnienie
ność. Procesy pamięciowe związane z emocjami prze- związku między ekstrawersją a ogólną aktywnością
biegają dwoma torami [7, 8]. Pierwszy z nich wiąże mózgu, zwłaszcza w środkowym obszarze kory
się z pamiętaniem faktów, konkretnych informacji przedczołowej, która może mieć hamujący wpływ
związanych z danym, zapamiętanym wydarzeniem. na aktywność ciała migdałowatego. W badaniach
Jest to system pamięci świadomej i deklaratywnej, eksperymentalnych wykazano, że osoby doświadcza-
w której mieści się także pamięć o tym, że w danej jące mniejszego lęku w odpowiedzi na stresujące do-
sytuacji przeżywało się jakąś emocję. Za funkcjono- znania mają grubszą korę w środkowym obszarze
wanie tego rodzaju pamięci odpowiada pod wzglę- przedczołowym [15]. W zaburzeniach lękowych lęk
dem neuroanatomicznym hipokamp. Inny typ pamięci jest wyrażany nieproporcjonalnie w stosunku do siły
emocjonalnej to pamięć samych emocji, które prze- i charakteru bodz
ca lub występuje nieadekwatnie do
żywa się tylko w chwili obecnej. Ciało migdałowate sytuacji. Można wywołać lęk w sposób eksperymen-
jest strukturą mózgu, w której dochodzi do warun- talny, na przykład wpływając na receptory serotoni-
kowania strachu. Ciało migdałowate jako część star- nergicznie lub na przekaz
nictwo GABA-ergiczne po-
szych partii mózgowia rozwija się w ontogenezie przez zastosowanie antagonisty receptorów benzo-
wcześniej niż kora nowa. Najwcześniej zapamiętuje diazepinowych bądz
też wpływając na receptory ad-
się emocje w sposób bardzo sprzyjający generalizacji renergiczne czy receptory cholecystokininy. Stoso-
ich na różne inne sytuacje. W dalszym życiu każda wano wlewy z mleczanu sodu lub inhalacje z CO2 do
nowa informacja, która ma możliwość wyzwalania wywołania napadów lęku. Lęk wywoływano za po-
emocji, jest najpierw porównywana z materiałem mocą podprogowej elektrycznej stymulacji niektó-
zgromadzonym w pamięci emocjonalnej, a potem, rych okolic mózgu, a także za pomocą ekspozycji na
na podstawie wyniku tego porównania dostosowy- bodz
ce lękotwórcze, na przykład przy użyciu kom-
wana jest odpowiednia reakcja emocjonalna. putera, stwarzając wirtualną sytuację zagrażającą
Do struktur będących morfologicznym podło- oraz sytuację oczekiwania na bodziec lękowy. U osób
żem stanów emocjonalnych należą filogenetycznie z zaburzeniami lękowymi procesy poznawcze są sil-
stare struktury, takie jak: opuszka węchowa, guzek niej ukierunkowane na rozpoznawanie sytuacji za-
węchowy, hipokamp, płat gruszkowaty z polami grażających, łatwiej dochodzi do zapamiętywania
 przedgruszkowymi, okołomigdałowatym i entorial- bodz
ców lękotwórczych i negatywnego interpreto-
nym, oraz filogenetycznie młode struktury, takie jak: wania sytuacji. Nowoczesne metody neuroobrazowa-
zakręt obręczy, zakręty oczodołowe płata czołowe- nia pozwalają obserwować zmiany czynnościowe
go, przedni biegun płata skroniowego. Strukturami mózgu pod wpływem bodz
ców lękotwórczych.
podkorowymi związanymi z emocjami są: podwzgó- W zaburzeniach lękowych stwierdza się pogorsze-
rze, ciało migdałowate, niektóre jądra wzgórza i śród- nie wyników testów neuropsychologicznych bada-
mózgowia, przegroda, jądro półleżące, niektóre struk- jących pamięć operacyjną, funkcje wykonawcze,
tury układu pozapiramidowego (istota szara, część funkcje wzrokowo-przestrzenne, uwagę. W niektó-
prążkowia), ośrodki tylnej części pnia mózgu (miejsce rych zaburzeniach lękowych obserwuje się zmiany
sinawe, brzuszna okolica nakrywki, jądra szwu, istota aktywacji półkulowej mózgu [16].
szara okołokomorowa śródmózgowia). Wyniki badań dziedziczenia wskazują na pre-
Wzmacnianie lęku dokonuje się w wyniku na- dyspozycję genetyczną do wystąpienia poszczegól-
silenia transmisji serotoniny lub noradrenaliny, a wy- nych zaburzeń lękowych. W zaburzeniach tego typu
gaszanie  poprzez redukcję częstotliwości rytmu stwierdzono zmiany neuroanatomiczne w różnych
theta. W sytuacji narażenia na przewlekły stres zabu- okolicach mózgu, aktywacje różnych regionów mó-
rzenie ośrodkowego układu GABA-ergicznego może zgu w zależności od poszczególnych zaburzeń lęko-
doprowadzić do zaburzeń emocjonalnych [9, 10]. wych oraz zaburzenia neurotransmiterowe. U pod-
Zmiany organiczne w substancji szarej okołowodocią- łoża zaburzeń lękowych leżą czynniki psychologicz-
gowej odpowiadają za występowanie lęku napadowe- ne, jak przewlekłe lub nagłe sytuacje stresowe. Na
go. W wymianie informacji między poszczególnymi czę- powstanie zaburzeń lękowych wpływają cechy oso-
ściami mózgu uczestniczą struktury limbiczne węcho- bowości. Cechą charakterystyczną są nieprawidło-
mózgowia unerwione przez neurony GABA-ergiczne, we konstrukty poznawcze [17]. Na ujawnianie się
serotoninergiczne i glutaminergiczne [11 14]. zaburzeń lękowych w wieku dorosłym wpływają
Wyniki prowadzonych badań wskazują na ist- wczesnodziecięce uszkodzenia mózgu [18]. W etiolo-
nienie związku między budową mózgu a zdolnością gii zaburzeń lękowych, szczególnie w przypadku lęku
do radzenia sobie z traumatycznymi przeżyciami oraz separacyjnego, istotną rolę odgrywają traumatyczne
www.psychiatria.med.pl 143
Psychiatria w Praktyce Ogólnolekarskiej 2007, tom 7, nr 3
3. Andreasen N.C. Brave new brain. Oxford University Press,
doświadczenia z dzieciństwa [19]. Dzieci z lękiem se-
Oxford 2001.
paracyjnym często mają takie traumatyczne doświad-
4. McEwen B.S., Gould E.A., Sakai R.R. The vulnerability of
czenia, jak śmierć w rodzinie [20, 21]. W lęku społecz-
the hippocampus to protective and destructive effects of
glucocorticoids in relation to stress. Br. J. Psychiat. 1992;
nym także dużą rolę odgrywają niekorzystne lub ka-
160: 18 24.
tastroficzne wydarzenia życiowe, zwłaszcza kumula-
5. Wolska A. Mózgowa organizacja czynności psychicznych. Wy-
cja wielu problemów [22]. Połowa pacjentów z fobią
dawnictwo Impuls, Kraków 2000.
społeczną podaje konkretne wydarzenie, które zapo- 6. Damasio A.R. Błąd Kartezjusza. Emocje, rozum i ludzki mózg.
Rebis, Poznań 1999.
czątkowało chorobę. Również w życiorysie osób z za-
7. LeDoux J. Mózg emocjonalny. Media Rodzina, Poznań
burzeniami panicznymi istotnie częściej stwierdza się
2000.
nadużycia fizyczne i seksualne niż u pacjentów z in- 8. LeDoux J.E. Emotion circuits in the brain. Annu. Rev. Neurosci.
2000; 23: 155 184.
nymi zaburzeniami lękowymi [23]. Stresory psycho-
9. Nestoros J.N. Ethanol specifically potentiates GABA-mediated
logiczne wpływają na wystąpienie i zaostrzenie obja-
neurotransmission in feline cerebral cortex. Science 1980; 209:
wów zaburzenia obsesyjno-kompulsyjnego.
708 710.
10. Liberzon I., Luan Phan K., Khan S., Abelson J.L. Role of the
W różnych zaburzeniach lękowych uczestniczą
GABA-A receptor in anxiety: evidence from animal models,
w innych proporcjach zaburzenia neurotransmitero-
molecular and clinical psychopharmacology, and brain ima-
we. W zespole natręctw najistotniejszą rolę odgry-
ging studies. Curr. Neuropharmacology 2003; 1: 267 283.
wają układ serotoninergiczny oraz zaburzenie rów- 11. Nestoros J.N. Gabaergic mechanisms and anxiety: an overview
and a new neurophysiological model. Can. J. Psychiatry 1984;
nowagi między strukturami dopaminergicznymi
29: 520 529.
(wzrost aktywności) i serotoninergicznymi (redukcja
12. Moryś J. Układ limbiczny a emocje. Post. Psychiatr. i Neurol.
aktywności). Pewną rolę odgrywa również przekaz
-
1996; 5: 1 14.
13. Stefański R., Płaz
nik A., Nazar M., Jessa M. Neurofizjologiczne
nictwo noradrenergiczne, enzymy układu katecho-
koncepcje powstawania lęku. Post. Psychiatr. i Neurol. 1994;
laminergicznego, jak COMT i MAO-A. W zespole lęku
3: 1 12.
napadowego bierze udział neuroprzekaz
nictwo se-
14. Śpila B., Grzywa A. Neurofizjologiczne podłoże lęku. Lęk i De-
presja 1998; 3: 175 182.
rotoninergiczne i GABA-ergiczne, noradrenergiczne
15. Rauch S.L., Milad M.R., Orr S.P., Quinn B.T., Fischl B., Pitman R.K.
oraz neuromodulator cholecystokinina. W lęku spo-
Orbitofrontal thickness, retention of fear extinction, and extra-
łecznym odgrywają rolę czynniki takie, jak: deficyt prze-
version. Neuroreport 2005; 28: 1909 1912.
kaz
nictwa dopaminergicznego, nieprawidłowości 16. Borkowska A., Araszkiewicz A. Eksperymentalne badania nad
lękiem. Lęk i Depresja 1999; 4: 157 166.
w przekaz
nictwie noradrenergicznym, zaburzenia czyn-
17. Weems C.F., Costa N.M., Watts S.E., Taylor L.K., Cannon M.F.
ności obwodowego układu prostaglandynowego, de-
Cognitive errors, anxiety sensitivity, and anxiety control be-
ficyty przekaz
nictwa GABA-ergicznego oraz przekaz
-
liefs their unique and specific associations with childhood
anxiety symptoms. Behav. Modif. 2007; 31: 174 201.
nictwo serotoninergiczne. W zespole stresu poura-
18. Gruszczyński W. Wczesnodziecięce uszkodzenia mózgu a za-
zowego występuje nadmierna wrażliwość układu
burzenia lękowe. Lęk i Depresja 1999; 4: 167 172.
noradrenergicznego, a u części osób stwierdza się
19. Kendler K.S., Myers J., Prescott C.A. The etiology of phobias:
an evaluation of the stress-diathesis model. Arch. Gen. Psy-
nadwrażliwość układu serotoninergicznego oraz
chiatry 2002; 59: 242 248.
zwiększoną liczbę receptorów glukokortykoidowych
20. Kendler K.S., Neale M.C., Kessler R.C., Heath A.C., Eaves L.J.
[24]. Rolę zaburzeń neuroprzekaz
nictwa potwierdza
Childhood parental loss and adult psychopathology in wo-
działanie leków stosowanych w terapii poszczegól- men. A twin study perspective. Arch. Gen. Psychiatry 1992;
49: 109 116.
nych zaburzeń lękowych na poszczególne układy
21. Gittelman-Klein R., Klein D.F. Separation anxiety in school re-
neuroprzekaz
ników. Obecność lęku stwierdza się
fusal and its treatment with drugs. W: Hersov L., Berg I. (red.)
w wielu chorobach, zarówno w zaburzeniach psychicz-
Out of school-modern perspectives in school refusal and tru-
ancy. John Wiley, Chichester 1980; 321 341.
nych, jak i somatycznych. Lęk jest też objawem de-
22. Gibb B.E., Chelminski I., Zimmerman M. Childhood emotional,
presji, schizofrenii, niektórych zaburzeń osobowości.
physical, and sexual abuse, and diagnoses of depressive and
Obserwuje się go u pacjentów kardiologicznych, der-
anxiety disorders in adult psychiatric outpatients. Depress.
Anxiety 2007; 24: 256 263.
matologicznych, w największym stopniu  u chorych
23. Safren S.A., Gershuny B.S., Marzol P., Otto M.W., Pollack M.H.
na raka [25, 26]. Lęk niekorzystnie wpływa na nasze
History of childhood abuse in panic disorder, social phobia,
zdrowie psychiczne i fizyczne.
and generalized anxiety disorder. J. Nerv. Ment. Dis. 2002;
190: 453 456.
24. Stein M.B., Uhle T.W. Biology of anxiety disorders. W: Textbook
of psychopharmacology. Schatzberg A.F., Nemeroff C.B. (red.)
American Psychiatric Press, Washington DC 1998; 609 628.
PIŚMIENNICTWO
25. Mielcarek P., Kozaka J. Funkcjonowanie emocjonalne chorych
1. Cattell R.B., Scheier I.H. The meaning and measurement of neu- z objawami niepowodzenia chemioterapii zaawansowanego
roticism and anxiety. Ronald Press, New York 1961. raka jajnika. Psychoonkologia 2006; 10: 9 14.
2. Spielberger C.D. Theory and research on anxiety. W: 26. Izabella Michałowska-Wieczorek I. Opieka medyczna i psycho-
Spielberger C.D. (red.) Anxiety and Behavior. Academic Press, logiczna nad pacjentami onkologicznych poradni genetycz-
New York 1966. nych. Psychoonkologia 2006; 10: 26 31.
144 www.psychiatria.med.pl