Oświecenie. Pytania.







Oświecenie. Pytania.


Kierunki filozoficzne w XVIII wieku.
Granice czasowe epoki oświecenia w Polsce. Wyjaśnij nazwę epoki.
Na czym polegała hybrydalność
polskiego oświecenia? Charakterystyka 3 kierunków artystycznych.
Wymień zasługi i dorobek twórczy S. Konarskiego.
Inicjatywy S. Augusta (teatr, czasopisma, szkolnictwo, mecenat).
Jaką rolę odegrały bajki i satyry I. Krasickiego.
Walka z ciemnotą i zacofaniem w "Monachomachii" (sentencje).
Jakie stronnictwo ukazał Niemcewicz w "Powrocie posła". Scharakteryzuj ich program.
"Powrót posła" jako komedia polityczna i obyczajowa.
Staszic i Kołłątaj jako czołowi publicyści oświecenia (biografia, tytuły, programy reform).
W jakich utworach skrytykowana jest cudzoziemszczyzna i sarmatyzm.
W jaki sposób pisarze i publicyści oświecenia włączyli się do walki o reformy polityczne i społeczne.
Gatunki literackie oświecenia - charakterystyka, przydatność, przykłady utworów.



Odpowiedzi


Kierunki filozoficzne w XVIII wieku.
Kierunki filozoficzne w XVIII w.: Empiryzm - (empiria-doświadczenie);
prekursorem był angielski filozof Francis Bacon (bejkn); kładł nacisk
na rolę doświadczenia w procesie poznawania świata, odrzucając to wszystko,
czego nie da się potwierdzić praktycznie; Racjonalizm - twórcą był Kartezjusz
("Rozprawa o metodzie"); przywiązywał on szczególną wagę do
roli rozumu w poznawaniu prawdy, był zwolennikiem systematycznego, rozumowego
ładu w dochodzeniu do prawdy, odrzucał wszelkie uprzedzenia i przesądy;
przedstawicielami tego kierunku byli Wolter oraz Denis Diderot; Deizm -
owoc racjonalizmu przeciwsatawiającego się wiedzy objawionej i dogmatom
wiary; deiści uznawali istnienie Boga jako stwórcy świata, uznawali też
wagę nakazów moralnych płynących z religii, odrzucali objawienie i wyznaniowe
formy wiary; deistami byli Diderot oraz Wolter, obaj walczący z fanatyzmem
religijnym; Ateizm - (lub materializm) pogląd odrzucający istnienie Bo-
ga; pojawił się w pismach francuskiego filozofa przyrody Paula Holbacha
Irracjonalizm - pogląd filozoficzny głoszący, że rzeczywistość jest niedostępna
poznaniu rozumowemu i odwołujący się do przekonań wyprowadzonych z intuicji,
wiary, instynktu i tradycji; wykształcił się pod koniec epoki oświecenia;
sensualizm - źródłem wiedzy są wrażenia zmysłowe; twórcą był John Locke
(lok); twierdził, że człowiek rodzi się jako "czysta karta"
(tabula rasa), czyli, że nie ma doświadczeń, wrodzonych idei czy zasad
i kształtują się one dopiero w ciągu życia; Postawę ludzi oświeceniowych
znamionował: utylitaryzm - najwyższy cel postępowania to pożytek jednos-
tki i społeczeństwa; humanitaryzm optymizm krytycyzm.

Oświecenie

Granice czasowe epoki oświecenia w Polsce. Wyjaśnij nazwę epoki.
Oświecenie było pierwszą epoką w nowożytnych dziejach formacją
kulturową całkowicie świadomą swego istnienia. Ówcześni mówili często o
swych czasach jako o "wieku rozumu" ( w Anglii ), "wieku
filozofów" ( we Francji ) czy wieku "oświeconym". Okres
ten nazwano oświeceniem, bo przywiązywał on szczególną wagę do siły rozumu
jako światła rozjaśniającego drogi poznania człowieka i świata. Życie społeczne
i kulturalne nacechowane było krytycyzmem wobec instniejącej rzeczywistości
i pragnieniem wyzwolenia człowieka z więzów feudalnych, krępujących jego
myśli, hamujących rozwój postępu, nauki i oświaty. Intelektualnym podłożem
Oświecenia były nasilające się już pod koniec wieku XVII w nauce angielskiej
i francuskiej tendencje racjonalistyczne i empiryczne. Granice czasowe.
Okres oświecenia w Polsce można podzielić na trzy fazy: - wczesną - od
lat 40-tych XVII w. do roku 1764; - dojrzałą (zwaną też czasami stanisławowskimi)
lata 1764-1795; - schyłkową (zwaną też późnym oświeceniem lub oświeceniem
postanisławowskim) - lata 1795-1822.

Oświecenie

Na czym polegała hybrydalność polskiego oświecenia? Charakterystyka 3 kierunków artystycznych.
Hybrydalność polskiego oświecenia to zgodne współistnienie trzech
prądów literackich; nie było między ich przedstawicielami sporów i polemik,
było natomiast wspólne zaspokajanie różnych czytelniczych potrzeb. Trzy
nurty artystyczne: Klasycyzm - wyznaczał poezji cele utylitarne, stawiał
przed nią zadania dydaktyczno-moralizatorskie, wyrastające z przekonania
o ogromnej roli słowa jako narzędzia oddziaływania na społeczeństwo;
Sentymentalizm - traktował literaturę jako sposób pokazania wewnętrznego
życia człowieka oraz kształtowania autentycznych, odrzucających pozory,
więzi międzyludzkich, co również prowadziło do moralizatorstwa; głównym
ideologiem sentymentalizmu był francuski pisarz Jan Jakub Rousseau; termin
sentymentalizm upowszechnił się dzięki powieści angielskiego pisarza Lawrence'a
Sterne'a "Powieść sentymentalna"; sentymentalizm nawiązując do
wielu nurtów myśli filozoficznej ( m.in. empiryzmu i sensualizmu ), sentymentalizm
kładł nacisk na analizę jednostkowej sytuacji człowieka, na tkwiące w
nim wewnętrzne sprzeczności; analizował też sytuację społeczną, podkreślając
negatywną rolę sztucznie tworzonych barier i przedziałów stanowych; Rokoko
styl charakterystyczny dla wytwornej i subtelnej (rozrywkowej) twórczości
dla pewnego typu komedii, oper i drobnych wierszy; istotą jego było
rozumienie piękna jako wartości podstawowej, dającej przyjemność obcowania
z wytworami sztuki.

Oświecenie

Wymień zasługi i dorobek twórczy S. Konarskiego.
Stanisław Konarski (1700-1773) pochodził z ubogiej rodziny szlacheckiej.
Po ukończeniu szkoły wstąpił do zakonu pijarów. Był nauczycielem w kolegium
pijarskim w Warszawie. Dwa lata studiował w Rzymie, a następnie wyjechał
do Paryża, gdzie dokładnie poznał stan i nowoczesność szkolnictwa francuskiego.
Po powrocie do kraju poświęca się pracy na rzecz dobra Polski - zajmuje
się reformą ustroju państwowego, działalnością oświatową i twórczością
literacką. W dziedzinie oświaty Konarski proponował powołanie urzędu państwowego
sprawującego nadzór nad szkołami i kierującego sposobami nauczania. Zreformował
szkoły pijarskie, w których naczelnym celem stało się właściwe wychowanie
obywatelskie - "Niech chłopcy wiedzą, co winni ojczyźnie, co należy
im przez całe życie dla ojczyzny robić, aby mogli odwdzięczyć się ojczyźnie
przez wspomaganie jej, bronienie i dodawanie jej sławy". Swój program
pedagogiczny realizował Konarski w założonym w roku 1740 Collegium Nobi-
lium, szkole przeznaczonej dla synów zamożnej szlachty. Zastąpiono w niej
łacinę językiem polskim jako językiem wykładowym, wprowadzono naukę języków
obcych, położono nacisk na przedmioty przyrodnicze, a dotychczas stosowaną
w szkołach metodę pamięciowego opanowywania wiadomości zastąpiono samodzielną
analizą i rozumowym sposobem przyswajania wiedzy. Pełny program polityczny
wyłożył Konarski w dziele "O skutecznym rad sposobie", składającym
się z czterech tomów. Odrzucało ono stanowczo liberum veto jako przyczynę
wszelkiego zła w Rzeczypospolitej, proponując rozstrzyganie uchwał sejmowych
większością głosów. Autor daje projekt nowej organizacji sejmu polskiego
złożonego z dwóch izb, senatorskiej i poselskiej. W dziedzinie odrodzenia
literatury pięknej zasłynął Konarski rozprawą pt. "O poprawie wad
wymowy", gdzie wystąpił przeciwko panegiryzmowi i makaronizmom w utworach
literackich, podkreślał znaczenie naturalności w wysławianiu i rzeczowości
w przedstawianym temacie. panegiryk - utwór literacki zawierający przesadną
pochwałę osoby, idei, instytucji lub przedmiotu; elementy panegiryczne
mogą występować w różnych gatunkach literackich (oda, elegia, przemówienie,
list); odczytywanie utworów panegirycznych było jednym z elementów obyczajowości
szlacheckiej; Na uwagę zasługuje też sztuka, napisana przez Konarskiego
dla teatrów szkolnych, pt. "Tragedia Epaminody", w której podkreś-
la wyższość dobra ogólnego nad korzyściami prywatnymi i składa hołd tym,
którzy bezinteresownie służą ojczyźnie. Wiele mądrości zawierają słowa
utworu, które dowodzą, że nikt nie ma prawa domagać się uznania za zasługi,
które oddał ojczyźnie, gdyż: "Nie masz zasług; te, co my zowiemy zasługi,
Są tylko ku ojczyźnie wypłacone długi". Król w uznaniu dla zasług
Stanisława Konarskiego wybił medal z napisem "temu, który odważył
się być mądrym".

Oświecenie

Inicjatywy S. Augusta (teatr, czasopisma, szkolnictwo, mecenat).
Mecenat. Stanisław August jako polityk nie odniósł większych
sukcesów, ale w jako mecenas kultury przyczynił się do jej znakomitego
rozwoju. Skupił wokół siebie grono ludzi wykształconych, literatów, malarzy,
których wspomagał materialnie, zapraszał na słynne obiady czwartkowe, licząc
na ich wkład w tworzeniu światłej i nowoczesnej Polski. Dzięki niemu
rozwijało się malarstwo, m.in. Belotto Canaletto (obrazy osiemnastowiecznej
Warszawy), Marcello Baciarelli (portrety). Zasługą króla było również
założenie w roku 1766 Szkoły Rycerskiej, zwanej Korpusem Kadetów, komendantem
której był Adam Kazimierz Czartoryski. Była to szkoła średnia przeznaczona
dla młodzieży szlacheckiej, przygotowująca do służby wojskowej, w której
głównym zadaniem było wychowanie młodzieży w duchu kultury oświeceniowej
i wpojenie obowiązku służby ojczyźnie. C z a s o p i ś m i e n n i c t
w o . "Monitor" wydawany i redagowany przez Franciszka Bohomolca.
Pismo wzorowane na angielskim "Spectator", ukazywało się dwa
razy w tygodniu i rozwijało działalność społeczną, polityczną i oświatową.
Do współpracowników "Monitora" należeli wybitni pisarze, jak
Ignacy Krasicki czy Adam Naruszewicz. Na łamach czasopisma propagowano
idee oświecenia, walczono z ciemnotą i zacofaniem, ośmieszano sarmatyzm
szlachecki. Głównym przedmiotem krytyki stała się obyczajowość szlachecka,
a przede wszystkim pijaństwo, marnotrawstwo, życie nad stan, okrucieństwo
wobec poddanych, pogoń za cudzoziemszczyzną. Innym czasopismem, o charakterze
typowo literackim, były "Zabawy Przyjemne i Pożyteczne". Przyczyniło
się ono do kształtowania smaku literackiego, rozwijało zamiłowanie do
książki i szerzyło znajomość twórczości najwybitniejszych pisarzy. W
"Zabawach.." drukowali swoje utwory tacy poeci jak: Krasicki,
Naruszewicz, Kniaźnin, Zabłocki. Codzienne najpopularniejsze to: "Gazeta
Warszawska", a w okresie obrad Sejmu Czteroletniego "Gazeta Narodowa
i Obca" poświęcona zagadnieniom politycznym - była organem stronnictwa
patriotycznego. S z k o l n i c t w o . Obowiązek szerzenia oświaty,
kształcenia umysłów i charakterów, spadł przede wszystkim na szkolnict-
wo, którego rozwój w duchu nowoczesności i postępu zapoczątkował Stanisław
Konarski i założona przez króla Szkoła Rycerska. Kontynuację ich zamierzeń
podjęła powołana w 1773 roku Komisja Edukacji Narodowej (KEN), pierwsza
w Europie władza oświatowa o charakterze odrębnego ministerstwa. Szkolnictwo
odebrano Kościołowi, a kasacja zakonu jezuitów umożliwiła przekazanie jego
majątku na cele oświaty. Komisja postawiła przed sobą wspaniałe cele
wychowawcze, a jednym z nich było zmierzanie do tego, by "ucznia
sposobnym uczynić do tego, żeby i jemu było dobrze i z nim było dobrze".
W szkołach zniesiono łacinę jako język wykładowy i zastąpiono ją językiem
polskim. Wprowadzono poglądową metodę nauczania zamiast pamięciowej, wśród
przedmiotów nauczania znalazły się: rolnictwo, ogrodnictwo, które łączono
z praktycznym doświadczeniem, oraz znajomością fizyki i chemii. Otoczono
troską kondycję fizyczną uczniów, wprowadzając, tzw. ćwiczenia cielesne.
Komisja przeprowadziła reformę w obu ówczesnych polskich szkołach wyższych:
w Akademii Krakowskiej i Wileńskiej. W pierwszej dokonał reformy Hugo
Kołłątaj, w drugiej Marcin Poczobut-Odlanicki. Zajęła się także kształceniem
i wychowaniem dzieci chłopów i mieszczan, rozwijając sieć szkół ludowych.
Do szkół elementarnych po raz pierwszy w dziejach Polski dopuszczono
dziewczęta. W 1775 roku założono Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych, zajmujące
się opracowywaniem podręczników szkolnych. Napisano wówczas pierwszy
polski podręcznik gramatyki - "Gramatykę języka polskiego"
Onufry Kopczyński. Toczono walkę przeciw francuszczyźnie i zepsutej łaciną
polszczyźnie, układano podręczniki wymowy i stylu, oraz wydawano dzieła
pisarzy Odrodzenia, przede wszystkim Jana Kochanowskiego, aby od nich uczyć
się pięknej polszczyzny. T e a t r . W 1765 roku powstał w Warszawie pierwszy
teatr publiczny, stając się od razu narzędziem wychowania szerokich rzesz
widzów teatralnych, przede wszystkim szlachty i mieszczan. Teatr przestał
być instytucją zamkniętą, dostępną jedynie dla wybrańców, dla których
dawał przedstawienia teatr krakowski (lub teatry magnackie). Służąc oświeceniowej
zasadzie, by "uczyć bawiąc" wykorzystuje się na scenie głównie
komedie, które poprzez żart i humor ośmieszały groźne dla ogółu wady szlacheckie
i uczyły zarazem krytycznie myśleć oraz nakazywały widzieć wady ustroju.
W początkowym okresie działalności teatru wystawiano komedie Francisz-
ka Bohomolca, które wykorzystywały wprawdzie pomysły Moliera i innych
komediopisarzy francuskich, ale przystosowane do rzeczywistości polskiej
skutecznie piętnowały nasze wady narodowe, np. "Małżeństwo z kalendarza"
ośmiesza szlachcica, pana Staruszkiewicza, który jest człowiekiem zacofanym
i przesądnym, a jego cała wiedza o świecie ogranicza się do informacji
zawartych w starym kalendarzu. K o l e k c j o n e r s t w o . Stanisław
August kolekcjonował rzeźby, obrazy wykupując je od artystów, dając tym
samym przykład bogatym magnatom. Pomoc artystom, kolekcjonerstwo, zmiana
obyczajowości z barokowej - sarmackiej, na oświeceniową, rozwinięcie
i zreformowanie oświaty dało szansę istnienia polskości przez ponad 150
lat panowania zaborów.

Oświecenie

Jaką rolę odegrały bajki i satyry I. Krasickiego.
Ignacy Krasicki (1735-1801) nazywany był "księciem poetów".
Urodził się w rodzinie szlacheckiej. Po ukończeniu kolegium jezuickiego
wstąpił do seminarium, a studia podjął w Rzymie. Po powrocie do kraju nawiązał
kontakt ze stolnikiem litewskim Stanisławem Augustem, przyszłym królem
Polski. Po wstąpieniu Stanisława Augusta na tron, został jego kapelanem.
W 1765 roku został współpracownikiem "Monitora". Rok później
zostaje mianowany biskupem warmińskim i przenosi się z Warszawy do Lidzbarka
Warmińskiego (nazwa obecna). Po I rozbiorze Polski, gdy Warmia przeszła
pod panowanie Prus, coraz rzadziej ma możliwości odwiedzania Warszawy,
ale żywo interesuje się wszystkim, czym żyją Polacy. W czasie Sejmu Wielkiego
należy do gorących zwolenników obozu reform. Po III rozbiorze zostaje mianowany
arcybiskupem gnieźnieńskim. W druku ukazują się kolejno (od 1775 roku):
"Myszeidos pieśni X", "Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki",
"Monachomachia", "Pan Podstoli" cz. I, "Bajki
i przypowieści", "Satyry", "Antymonachomachia".
B a j k i . W bajkach wydanych za życia poety w tomie zatytułowanym "Bajki
i przypowieści" przeważają bajki krótkie, epigramatyczne, natomiast
w "Bajkach nowych" po śmierci autora znajdują się bajki o charakterze
narracyjnym. Oba zbiory są: znakomitym zwierciadłem stosunków i układów
międzyludzkich o ponadczasowej wartości, gdyż i dzisiaj znajdziemy w nich
naszą wiedzę o życiu i ludziach nam współczesnych, a w przestrogi w nich
zawarte i mądrość morałów mogą zawsze służyć jako broń przeciwko skutkom
ludzkiej głupoty i niespodziankom codzienności. "Wstęp do bajek"
odsłania krytyczne nastawienie poety do świata, w którym wprawdzie są ludzie
dobrzy, wstrzemięźliwi, uczciwi i życzliwi, ale jest ich tak niewielu,
że częściej bywają bohaterami bajek niż postaciami kształtującymi naszą
rzeczywistość. "Malarze". Bajka ta dowodzi, że ludzka próżność
i brak rozsądnej samooceny dostarczają możliwości robienia niezłych intere-
sów różnego typu spryciarzom. Znakomity portrecista Piotr, ledwo wiąże
koniec z końcem, a Janowi, choć "mało i źle robił", powodzi-
ło się wyśmienicie. Dlaczego? "Piotr malował podobne, Jan pięknie-
jsze twarze". "Kruk i lis". Wystarczyło kilka pochlebstw
i fałszywych zachwytów nad wdziękami kruka, by ten, uwierzywszy w swój
talent, otworzył dziób i wypuścił ser, na co czekał lis. "Bywa często
zwidzionym, kto lubi być chwalonym" - kończy poeta. "Szczur
i kot" przestrzega przed pychą, która powoduje, że człowiek zaczyna
wierzyć w swą nieomylność, w swą niezniszczalną siłę, przez co traci poczucie
rzeczywistości i nie dostrzega grożących niebezpieczeństw. Wystarczy
wtedy moment, by stracić pozycję lub nawet życie. Siedzący na ołtarzu
podczas nabożeństwa zachwycony sobą szczur padł ofiarą kota w momencie,
gdy przekonany, że "jemu to kadzą", "dymem się kadzidł zbytecznych
zakrztusił". "Wół minister". "Kiedy wół był ministrem
i rządził rozsądnie, Szły, prawda, rzeczy z wolna, ale szły porządnie".
Znudzony jednostajnością monarcha zrzuca go ze stanowiska, oddając je małpie,
a potem lisowi. Szybko okazało się, że głupota pierwszego ministra i chytrość
drugiego mogą doprowadzić kraj do ruiny. Całe szczęście, że rozsądek zwyciężył
i "znowu wół był ministrem i wszystko naprawił". "Ptaszki
w klatce". Bajka ma charakter polityczny. Stary czyżyk przejawia troskę
o losy kraju, wspomina czasy kiedy Polska była krajem wolnym, tęskni za
wolnością. Młody czyżyk natomiast nie jest tym zainteresowany, bo urodził
się już w niewoli. "Groch przy drodze". Autor krytykuje zbytnią
przezorność, ostrożność, chciwość, które często przynoszą jeszcze większe
szkody. "Dewotka". Bajka krytykuje fałszywą pobożność, zakłamanie
i obłudę religijną. Bajki Krasickiego bawią i uczą zarazem. "I, na
kształt próchna, świecą, a nie grzeją" (autor) S a t y r y . Satyra
to utwór literacki posługujący się dowcipem, ironią, kpiną lub szyderstwem,
by wyrazić krytyczny stosunek do przedstawionych zjawisk, ośmieszyć ludzkie
wady, obyczaje, postawy światopoglądowe. Krasicki jest autorem 22 satyr.
Piętnują one i demaskują pasożytniczy charakter życia szlachty, pokazują
przejawy upadku moralnego klasy panującej. "Żona modna" ukazuje
w różnych sytuacjach modną szlachciankę, tworząc świetny portret damy
rozmiłowanej w zbytkach, kapryśnej i często bezmyślnie marnotrawiącej
majątek męża. Pełen humoru jest obraz przenoszącej się do majątku męża
młodej żony obładowanej niepotrzebnymi, ale za to modnymi, drobiazgami,
zabawne są jej miny i humory na widok tradycyjnego dworku szlacheckiego,
który wkrótce za grube pieniądze ozdobi tak, że "przeszedł warszawskie
pałace", bawią jej kaprysy i cicha uległość męża, który wziął za nią
w posagu kilka wiosek - marnotrawienie majątków i życie nad stan w sytuacji,
gdy kraj podejmował próby odbudowy gospodarczej. "Pijaństwo".
Nałogowy pijak, narzekający na ból głowy po kolejnej libacji, opowiada
znajomemu o przebiegu suto zakrapianych spotkań z kompanami. Są w nich
hałaśliwe, niemądre kłotnie na tematy polityczne, są i ordynarne bójki,
których świadkami jest służba. Dziesięć opróżnionych butelek spowodowało
"nudności i guzy i plastry". Niepokojąco brzmi zakończenie utworu,
w którym nie całkiem jeszcze trzeźwy szlachcic, po wyrażeniu pragnienia
"Bogdaj w piekło przepadło obrzydłe pijaństwo" i po wysłuchaniu
umoralniającej nauki, że ten "którego ujęła moc trunku, człowiekiem
jest z pozoru, lecz w zwierząt gatunku godzien się mieścić", na pytanie
"gdzież idziesz?" odpowiada - "napiję się wódki". "Świat
zepsuty". Satyrę tę można uznać za podsumowanie sądów Krasickiego
o czasach, w jakich mu przyszło żyć. Nie ma w niej nic zabawnego. Jest
pełna gorzkiego szyderstwa, ostro atakuje zepsuty świat, który stworzyło
zepsute społeczeństwo. "Gdzieżeś, cnoto? gdzieś, prawdo? gdzieście
się podziały?" - pyta poeta. Dobre obyczaje minęły, uczciwość i prawda
nie popłaca, "wszędzie nierząd, rozpusta, występki szkaradne".
Od tego wzięła początek słabość naszego kraju. "Do króla". Ta
satyra jest mistrzowską formą obrony Stanisława Augusta i krytyką jego
przeciwników. W ich usta wkłada poeta niedorzeczne zarzuty skierowane przeciw
królowi, które w rzeczywistości są godnymi głośnej pochwały zaletami
monarchy: młodość, polskie pochodzenie, mądrość, troska o poddanych. Takie
stawianie sprawy demaskuje głupotę i wstecznictwo myślenia konserwatystów
szlacheckich, o czym mówi autor z ironią często bolesną i zaprawioną
goryczą.

Oświecenie

Walka z ciemnotą i zacofaniem w "Monachomachii" (sentencje).
"Monachomachia czyli wojna mnichów" jest poematem heroikomicznym.
Termin ten oznacza utwór poetycki parodiujący eposy bohaterskie.
Źródłem komizmu jest zestawienie heroicznych bojów, niezwykłych przygód
i ważkich problemów z bardzo miernymi, często wręcz śmiesznymi postaciami,
które w nich uczestniczą. "Monachomachia" opowiada w sześciu
pieśniach o sporze między dwoma zakonami - dominikanów i karmelitów.
Spór wywołała Jędza Niezgody i dokładnie nie wiadomo, co jest jego istotną
przyczyną. Utwór wymierzony jest w polskie klasztory, zwłaszcza zakonów
żebraczych, których było wówczas mnóstwo, a które były siedliskiem ciemnoty
i nieróbstwa. Dlatego utwór tak maluje miasteczko, gdzie rozgrywa się akcja:
"Było trzy karczmy, bram cztery ułomki, Klasztorów dziewięć i gdzieniegdzie
domki" W każdym z owych dziewięciu klasztorów: "Wielebne głupstwo
od wieków mieszkało; Pod starożytnej schronieniem świątnicy Prawych czcicielów
swoich utaczało". Dysputa teologiczna, na którą dominikanie wyzywają
karmelitów przeradza się w bójkę na trepy, pięści, kufle, a nawet święte
księgi i kropidła. Walkę szczęśliwie zażegnano uroczystym wniesieniem
ogromnego pucharu pełnego wina. Wygląd mnichów i ich tryb życia nie budzą
wątpliwości, że nikt w zakonie nie słyszał o ascetyzmie, wymaganym w
życiu klasztornym. Świadczą o tym grube policzki ("jagody") księdza
doktora, ledwo toczące się obfite ciała zakonników, czy chociażby sam
ksiądz przeor, który z racji nagłego zamieszania "porwawszy się
z puchu, pierwszy raz w życiu Jutrzenkę obaczył". Obrazu dopełniają
suto zastawione stoły i pełne kielichy. Satyryczny obraz "świętych
próżniaków" to świadomy cios poety wymierzony w oświatę kierowaną
przez duchowieństwo zakonne. W okresie, gdy Komisja Edukacji Narodowej
dokonywała reformy szkolnictwa, gdy walczono o jego świecki charakter,
utwór Krasickiego był ważnym narzędziem w rękach wszystkich zwolenników
postępu. Poemat składa się z pięciu pieśni. Pieśń pierwsza wprowadza czytelnika
do klasztoru dominikanów. Opisuje miasteczko oraz dostatnie i beztroskie,
nie znające, co to praca, ani rozkosze łamania głowy nad książką dwa zakony.
Krasicki wspomina o "świętej prostocie", czyli o ludzie, który
w swej naiwności łoży na utrzymanie "świętych próżniaków". Błogie
nieróbstwo mnichów przerwała nagle Jędza Niezgody. Klasztor budzi się nagle
z letargu, a niepokój wywołany jest przede wszystkim troską o zaopatrzenie
w jedzenie oraz napoje ("czy wyschły kufle, gąsiory i dzbany?"
przeor). Ojciec Gaudenty wpada na myśl, że sprawcami zamieszania są zapewne
karmelici, których trawi zazdrość o powodzenie zakonu dominikanów. Ojciec
Pankracy przypomina dawne dobre czasy i narzeka na obecne nieporządki,
dotyczyć może upadku państwa, w czym niemałą winę ponoszą sami Polacy i
proponuje wezwać karmelitów na dyskusję. Pieśń druga przenosi akcję do
klasztoru karmelitów, w którym również dzieją się niepokojące rzeczy,
np. furtian Rajmund zgubił pantofel i upadł na progu, a zapominając, że
w zabobony wierzyć mu nie wypada, przyjął to za złą wróżbę i natychmiast
powiadomił o tym jednego z braci, a ten resztę. Rozważania mnichów przerywa
pojawienie się dominikanów proszących o dyskusję nad wyższością jednego
z zakonów. Pieśń trzecia ukazuje karmelitów mocno zaniepokojonych o wynik
filozoficznej dyskusji z dominikanami. Jeden z nich proponuje zawody
w piciu mocnych trunków (mocna strona). Ojciec Hilary ma jednak sporo wątpliwości
wiedząc, że przeciwnik i w tym wypadku może okazać się lepszy: "Pijem
my dobrze, ale lepiej oni". Jako, że ten pomysł jest chybiony zakonnicy
postanowili zajrzeć do ksiąg, by przygotować się do mądrego wystąpienia.
Nikt nie wie, gdzie jest biblioteka. Po żmudnych poszukiwaniach znale-
ziono ją wreszcie, co i tak nikogo nie ucieszyło. Pieśń czwarta opisuje
przybycie karmelickich "mędrców" do klasztoru dominikanów. Rozpoczęto
dyskusję nudną, jałową, w której nie bardzo wiadomo o co chodzi, chociaż
nie szczędzono wyszukanych słów i pojęć. Nie wiadomo jak długo zanudzano
by się nawzajem, gdyby nie nagły tumult, wrzaski i głośna muzyka. Pieśń
piąta wprowadza w wir walki mnichów. Każdy walczy dzielnie, kładzie przeciwnika
przy pomocy niezwykle skutecznej broni, jaką okazały się kufle, różańce,
księgi i kropidła. Wreszcie ksiądz prałat dzięki swojej "mądrości"
nakazuje wnieść na pole bitwy wielki puchar pełen wina. Pieśń szósta. Puchar
ostudził animusze, uspokoił walczących. Poemat ukazał się bezimiennie,
lecz prędko odkryto, kto jest jego autorem. Ostre krytyki zmusiły Krasickiego
do napisania "Antymonachomachii", w której tylko pozornie wycofuje
się z tego, co wcześniej przedstawił. Skoro "prawdziwa cnota krytyki
się nie boi", nie powinni "Monachomachią" poczuć się dotknięci
ci, którzy są w porządku, a ci, których dotknęła, widocznie na krytykę
zasłużyli.

Oświecenie

Jakie stronnictwo ukazał Niemcewicz w "Powrocie posła". Scharakteryzuj ich program.
Julian Ursyn Niemcewicz był wychowankiem Korpusu Kadetów, zwiedził
wiele krajów Europy, w czasie Sejmu Czteroletniego należał do czynnych
działaczy stronnictwa patriotycznego, współredagował "Gazetę Narodową
i Obcą", brał udział w powstaniu kościuszkowskim, angażował się
w życiu politycznym i literackim Księstwa Warszawskiego i Królestwa Kongresowego.
Największą sławę przyniosła mu komedia "Powrót posła", którą
Teatr Narodowy wystawił parę miesięcy przed ogłoszeniem Konstytucji 3
maja. Utwór zawiera ważką treść polityczną, ściśle związaną z reformatorskimi
pracami stronnictwa patriotycznego (o nim właśnie jest ten utwór). Konfrontując
program reform z poglądami konserwatystów, ośmieszając ich ciemnotę i brak
rozeznania w problemach kraju i społeczeństwa, utwór stał się agitacją
na rzecz patriotyzmu i konieczności zmian w Rzeczypospolitej. Dlatego
też "Powrót posła" uznano za pierwszą polską komedię polityczną.
Program stronnictwa patriotycznego: - wprowadzenie dziedziczności tronu;
wzmocnienie władzy królewskiej; - zniesienie liberum veto; - dążenie
do zawarcia przymierza z Prusami; - odrodzenie sejmu jako instytucji ustawodawczej;
zniesienie poddaństwa chłopów; - reforma szkolnictwa i położenie nacisku
na odpowiednie wychowanie młodzieży (kształtowanie postawy obywatelskiej).

Oświecenie

"Powrót posła" jako komedia polityczna i obyczajowa.
"Powrót posła" J.U. Niemcewicza to komedia polityczna
i obyczajowa powstała na zamówienie obozu reform i miała spełniać funkcje
agitacyjne. Jej zadaniem było ukazanie niezbędności i słuszności postulowanych
zmian ustrojowych. Niemcewicz był posłem inflandzkim na Sejm Czteroletni,
należał do stronnictwa patriotycznego, popierał dążenia obozu reform,
czynnie zwalczał z trybuny sejmowej poglądy konserwatystów. W swojej komedii
pragnął ośmieszyć zacofaną szlachtę, zaagitować na rzecz reform, przekonać,
że interes osobisty zawsze powinien ustępować dobru Rzeczypospolitej. Jest
to również komedia obyczajowa, bo autor ośmiesza obyczaje panujące w
XVIII wieku wśród szlachty. Poddaje krytyce bezmyślne naśladowanie cudzoziemszczyzny
i wszelkie zachowania pokrewne. "Powrót posła" jest typowy
dla oświecenia (komedia polityczna, charakter dydaktyczny). Postacie
w utworze nie są jednostkowe, lecz zbiorowe. Działaczy stronnictwa patriotycznego
reprezentują w utworze: Podkomorzy i jego syn Walery, zaś obrońców starego
porządku - starosta Gadulski, jego żona i Szarmancki. Gadulski chwali się
swoim nieuctwem. Sądzi, że stary porządek ze "złotą wolnością szlachecką",
z liberum veto jest najlepszy. Wspomina czasy (saskie), kiedy to "człek
jadł, pił, nic nie robił i suto w kieszeni" i "wszyscy byli kontenci,
robiono, co chciano". Ostro atakuje "nowomodne głowy". Wg
starosty Polska nie powinna zawierać sojuszów z najbliższymi sąsiadami
i siedzieć cicho (najwłaściwsze państwa do paktów wg starosty: Hiszpania,
Portugalia, Ameryka). Tyranizuje córkę i służbę. Żona starosty to typowa
żona modna. Jest sfrancuziałą kosmopolitką, która gardzi wszystkim co
polskie. Nie bardzo umie pisać w ojczystym języku. Marnotrawi majątek
na kwiaty, kaskady, by "wśród wód mruczenia słodkie przywodziły wspomnienia".
Szarmancki (materiał na męża córki starosty) to również kosmopolita,
który odwiedzając kraje europejskie poznaje ceny ubrań, koni. Jest typowym
łowcą posagów. Praca dla Polski jest nudna, więc ani myśli marnować sobie
życia. Podkomorzy to nie tylko wzorowy i mądry ojciec, ale także dobry
i ludzki opiekun poddanych, dla których "był raczej ojcem aniżeli
panem". Nadaje chłopom wolność.

Oświecenie

Staszic i Kołłątaj jako czołowi publicyści oświecenia (biografia, tytuły, programy reform).
Stanisław Staszic pochodził z rodziny mieszczańskiej (syn burmistrza).
Został księdzem, gdyż była to jedna z niewielu dróg dla mieszczanina, która
dawała szanse zdobycia znaczenia w życiu publicznym. Zajmował się badaniem
Karpat. Był członkiem, a później prezesem Towarzystwa Przyjaciół Nauk.
Położył duże zasługi na polu rozwoju szkolnictwa i górnictwa w Polsce.
Poglądy swoje wyłożył w dwóch dziełach: w "Uwagach nad życiem Jana
Zamoyskiego" i w "Przestrogach dla Polski". Program spo-
łeczno-polityczny Staszica wyrasta nie tylko z potrzeb mieszczaństwa
i chłopstwa, lecz także z głębokiej troski o kraj, z lęku przed utratą
niepodległości. Pisarz przywiązuje dużą wagę do wychowania młodzieży,
dla której celem powinno być szczęście ojczyzny. Ponieważ szczęście społeczeństwa
wynika z użyteczności wszystkich jego mieszkańców, dlatego, jak pisał
"końcem edukacji krajowej być powinna użyteczność obywatela".
Propaguje, by w szkołach stosowano zasadę łączenia teorii z praktyką, poszerzano
wiedzę o własnym kraju, pogłębiano wiadomości z matematyki, fizyki i che-
mii. Podkreśla konieczność odebrania Kościołowi prawa opieki nad szkolnictwem,
czym poparł zdecydowanie program reform Komisji Edukacji Narodowej. Wiele
rozsądnych postulatów wysunął Staszic w dziedzinie organizacji władz państwowych
i prawodawstwa w Polsce. Żądał zniesienia liberum veto ("szczęśliwość
większej części obywatelów jest dobrem publicznym"), domagał się przyznania
sejmowi władzy wykonawczej i przedstawicielstwa w nim mieszczan, którzy
wraz z przedstawiciemlami szlachty zasiadaliby w jednej izbie. Przeciwstawiał
się wolnej elekcji, wypowiadając się za tronem dziedzicznym. Mówił o konieczności
utworzenia stałej armii, na której utrzymanie płacić będzie szlachta.
Szczególną troską przejmował go los chłopa. Proponuje uwolnienie go od
pańszczyzny, nie mając jednak odwagi żądać uwłaszczenia chłopów. Postuluje,
by pańszczyznę zamieniono na czynsz, by dziedzic nie miał prawa usunąć
chłopa z ziemi bez wyroku sądowego, by zniesiono sądy patrymonialne. Domaga
się większych praw dla mieszczan, ustaw zabezpieczających swobodny rozwój
miast, co byłoby drogą do uprzemysłowienia kraju. Niemałe znaczenie ma
przy tym rozwój handlu i rzemiosła. Osobne miejsce w jego dziełach zajmuje
krytyka polskiej magnaterii, którą wini za upadek kraju. Pisał: "Z
samych panów zguba Polaków". Oni, wg Staszica, zniszczyli szacunek
dla prawa, doprowadzili do rozbioru Polski, swoim postępowaniem uczyli
innych egoizmu, a nawet zdrady. Hugo Kołłątaj. Drugi obok Staszica przedstawiciel
obozu postępu. Urodził się w zamożnej rodzinie szlacheckiej. Ukończył
Akademię Krakowską ze stopniem doktora filozofii. Po powrocie do kra-
ju bierze czynny udział w pracach Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych
i KEN-ie. W okresie Sejmu Czteroletniego oddaje się działalności politycznej.
W rozprawie pt. "Do Stanisława Małachowskiego.. Anonima listów
kilka" przygotował program reform uwieńczony Konstytucją 3 maja. Pod
swoim przywództwem skupił grupę radykalnych pisarzy, zwaną Kuźnią Kołłątajowską.
W czasie powstania kościuszkowskiego należał do Rady Najwyższej Narodowej.
Po aresztowaniu przez Austriaków i pobycie w więzieniu, powraca do kraju
i zajmuje się pisaniem dzieł naukowych poświęconych historii, filozo-
fii i oświacie. Główne dzieła polityczne to: "Do Stanisława Mała-
chowskiego, referendarza koronnego, o przyszłym sejmie Anonima listów
kilka" oraz "Prawo polityczne narodu polskiego" poprzedzone
odezwą "Do Prześwietnej Deputacji". Podobnie jak Staszic żąda
dziedziczności tronu, zniesienia liberum veto, praw dla mieszczan i wolności
dla chłopów. W projektach dotyczących organizacji władz państwowych różni
się od Staszica tym, że powierza władzę wykonawczą ministrom odbierając
ją sejmowi. W sejmie przewiduje dwie izby: dla szlachty, dla mieszczan.
Protestuje przeciwko sytuacji chłopa pańszczyźnianego, domaga się dla
niego wolności osobistej, ale nie wysuwa postulatu uwłaszczenia. Szlachcie,
która protestowała przeciwko nadaniu wolności chłopom pod pozorem, że
są oni jeszcze nieoświeceni przypomniał, że znacznie groźniejszy jest
oświecony niewolnik, gdyż rozumie swoją sytuację i "przygotowuje
zemstę na swych dręczycieli". Głębokiego humanizmu dowodzą jego poglądy
dotyczące układów społecznych. Pisał: "Czy biały, czy czarny niewolnik,
czy pod przemocą niesprawiedliwego prawa, czy pod łańcuchami jęczy - człowiek
jest i w niczym od nas się nie różni".

Oświecenie

W jakich utworach skrytykowana jest cudzoziemszczyzna i sarmatyzm.
Utwory z krytyką cudzoziemszczyzny: - "Powrót posła"
J.U. Niemcewicza; - "Żona modna" Ignacego Krasickiego; Utwory
z krytyką sarmatyzmu: - "Sarmatyzm" Franciszka Zabłockiego -
sarmata to okrutny dla poddanych, ograniczony umysłowo, chciwy warchoł,
który w imię własnych korzyści gotów doprowadzić do zguby ojczyzny; - "Myszeida",
"Pan Podstoli", "Pijaństwo" Ignacego Krasickiego;
"Myszeida" atakowała przejawy kultury sarmackiej, barokowego
dziejopisarstwa i negatywnych mechanizmów społecznych. Wojna myszy i kotów
w wielu scenach zawierała jasne aluzje dotyczące funkcjonowania państwa.
"Powrót posła" J.U. Niemcewicza;.

Oświecenie

W jaki sposób pisarze i publicyści oświecenia włączyli się do walki o reformy polityczne i społeczne.
Oprócz wymienionych Staszica i Kołłątaja należy wspomnieć o Franciszku
Salezym Jezierskim, członku Kuźnicy. Będąc wizytatorem szkół z ramienia
KEN-u, czuwał nie tylko nad treścią i metodami nauczania, lecz zwracał
również uwagę na postawę obywatelską. W swych pismach ostro krytykował
arystokrację i szlachtę, bronił ludu, dążył do wzmocnienia władzy państwowej.
Lud stanowi podstawę narodu. Jezierski nazywa go nawet "zupełnym narodem".
Jego definicja narodu: "naród jest zgromadzeniem ludzi mających
jeden język, zwyczaje i obyczaje zawarte jednym i ogólnym prawodaws-
twem dla wszystkich obywatelów". Dla wzmocnienia władzy państwowej
pragnie zrównania politycznego mieszczan i szlachty, żąda opieki prawnej
dla chłopa.

Oświecenie

Gatunki literackie oświecenia - charakterystyka, przydatność, przykłady utworów.
Gatunki literackie oświecenia: bajka - wierszowana alegoryczna
opowieść o zwierzętach lub ludziach, niekiedy o roślinach czy przedmiotach,
która służy do wypowiedzenia pewnej nauku moralnej o charakterze ogólnym
i powszechnym, dotyczącej stosunków między ludźmi; prawda ta wypowia-
dana jest bezpośrednio, zwykle jako pointa na końcu utworu, niekiedy
już na początku, bądź też jest tylko sugerowana czytelnikowi; postacie
działające wyposażone są w pewne cechy jednoznaczne i niezmienne (wilk-drapieżnik,
lis-zdrajca); bajkę charakteryzuje na ogół dyscyplina językowa i dążenie
do łatwego nawiązania kontaktu z odbiorcą, co może się wyrażać potocznością
języka i stylem gawędziarskim. Podział bajek: narracyjna (np. La Fontaine,
Francja XVII w.), stanowiąca jakby zwięzłą nowelę o nieskomplikowanej ak-
cji i z niewieloma postaciami oraz bajka epigramatyczna, przeważnie czterowersowa,
rysująca pewną elementarną sytuację, a na jej tle paralelizm lub kontrast
postaw. W okresie oświecenia bajka stała się jednym z głównych gatunków,
służyła dydaktyce i moralizatorstwu. satyra - utwór o celu dydaktycznym,
wytykający i ośmieszający wady i występki zarówno natury ludzkiej, jak
i życia zbiorowego - obyczajowego, społecznego, politycznego; istotą
satyry jest krytyka, posługuje się więc ona często deformacją, groteską,
wyostrzeniem atakowanych cech; w Polsce satyra rozwinęła się zwłaszcza
w okresie oświecenia (Krasicki, Naruszewicz), przy czym stała się środkiem
konkretnej krytyki społeczno-obyczajowej; poemat heroikomiczny - utwór
epicki stanowiący parodię eposu bohaterskiego; styl wysoki, zachowywany
zgodnie z konwencją dla eposu, stosuje się w poemacie heroikomicznym do
opowiadania na tematy błahe i codzienne; cel poematu heroikomicznego
jest satyryczno-dydaktyczny lub żartobliwo-rozrywkowy, cechuje go również
dygresyjność tonu; liczne sentencje; występuje oktawa, czyli strofa ośmiowersowa
o rozkładzie rymów: abababcc, gdzie ababab to sytuacja dramatyczna, natomiast
cc to często sentencja ("złota myśl"); komedia - gatunek dramatyczny
o treści pogodnej, akcji obfitującej w wydarzenia, oraz mającej pomyślne
dla bohaterów zakończenie z elementami komizmu, niekiedy także karykatury,
satyry, groteski, mający na celu wywołanie śmiechu widza; sielanka - gatunek
poetycki wywodzący się z anycznej Grecji (idylla Teokryta III w. p.n.e.),
obejmujący utwory utrzymane wo pogodnym tonie, opowiadające o życiu pasterzy
lub wieśniaków. W starożytnym Rzymie rozwinął ten gatunek Wergiliusz powieść
jeden z głównych gatunków nowożytnej prozy epickiej, cechujący się
na ogół większym rozmachem, obszerniejszym układem wątków i postaci, a
także zdarzeniowym chrakterem świata przedstawionego; ukazane w powieści
postacie i zdarzenia są przeważnie fikcyjne, zarazem jednak wyraźnie
zindywidualizowane, ukonkretnione, wyposażone w bogactwo szczegółów;
naczelną kategorią opisu jest kategoria narratora; powiastka filozoficzna
esej - (franc. essai=próba) wypowiedź o tematyce literackiej publicystycznej
lub filozoficznej, wyróżniająca się swobodnym, osobistym tonem oraz dbałością
o formę; od rozprawy (wypowiedzi naukowej lub filozoficznej prezentującej
wyczerpująco materiał dowodowy) esej różni się większą elastycznością formy,
sięganiem po środki literackie (np. metaforę, obraz, luźną kompozycję,
tok skojarzeniowy) oraz tym, że nie dąży do pełnej syntezy, lecz wyra-
ża refleksje autora; stwarza iluzję szczerości; felieton - (franc. feuilleton=zeszycik,
powieść w odcinku) gatunek publicystyczny podejmujący na ogół aktualną
problematykę w sposób swobodny, impresyjny, posługujący się metaforą i
skojarzeniem, niekiedy fikcją literacką; felieton ma na celu budzenie
zaciekawienia, nawiązanie bezpośredniego kontaktu z czytelnikiem; atrakcyjna
forma łączy się z lekkością tonu i często żartobliwym lub satyrycznym charakterem;
aktualny temat jest traktowany w felietonie w sposób dygresyjny, zróżnicowany
stylistycznie, subiektywny, a uogólnienia mają charakter raczej hipotetyczny;
traktat - poemat heroiczny - pokazywał wzorcowe postacie na tle doniosłych
wydarzeń historycznych; "Wojna chocimska" I. Krasickiego; "Jagiellonida"
Tomaszewskiego; poemat opisowy - utwór dydaktyczno-filozoficzny, którego
treścią jest przedstawienie jakiegoś fragmentu rzeczywistości jako podstawy
do szerszych uogólnień; opis podporządkowany jest wizji ogólnej, określonej
koncepcji natury, świata; w okresie oświecenia poemat opisowy wyrażał pochwałę
człowieka jako twórcy przyrody; komedia dell'arte - literatura plebejska;
oda - utwór poetycki, który charakteryzuje wzniosłość tematu i stylu,
sławiący osobę, ideę, wydarzenie; gatunek wykształcony w starożytności;
wg poetyki klasycystycznej oda miała łączyć elementy retoryczne i liryczne;
miało się w niej wyrażać uniesienie; dopuszczalna więc była pewna swoboda
kompozycyjna; w okresie oświecenia oda służyła do wyrażania tematyki okolicznościowej
oraz filozoficzno-moralnej;

Oświecenie