UNIWERSYTET ZIELONOGÓRSKI

IN GREMIUM, tom 6

Studia nad historią, kulturą i polityką

Zielona Góra 2012

Maciej Lubik

Uniwersytet Zielonogórski

NORWEGIA A BIZANCJUM W OKRESIE RZĄDÓW

HARALDA SROGIEGO (1047-1066)

Harald Srogi to postać niezwykła, jego barwny życiorys niejednokrotnie stawał się
inspiracją dla skaldów, sagamadrów oraz współczesnych pisarzy, czyniąc z niego bo-
hatera takich powieści, jak:

The Last of the Vikings

(Henry Treece, 1963),

The Last

Viking

(Poul Anderson, 1980),

Crusader Gold

(David Gibbins, 2006) czy

Harald

and the Holy Cross

(Al Bas, 2008).

Tym, co powodowało tak duże zainteresowanie jego osobą, była niewątpliwie ka-

riera wareskiego najemnika, podczas której Harald Srogi, jako przyszły król Norwe-
gii, zmuszony do ucieczki z ojczyzny, przemierzył całą Europę Wschodnią, walcząc
także w tak odległych mu rejonach, jak Sycylia, Apulia czy Waspurakan. Dzięki
temu, już od czasów nastoletnich, miał on styczność z wieloma kulturami, które
wpłynęły zapewne na kształtowanie się jego osobowości. Aż 14 lat swego życia spę-
dził w krajach należących do kręgu kultury bizantyńskiej (Ruś Kijowska, Bizan-
cjum), gdzie z bliska mógł obserwować tamtejszy model sprawowania władzy. Nie
pozostało to bez znaczenia, gdy po długiej tułaczce powrócił w końcu do ojczyzny,
by objąć rządy.

Harald Srogi urodził się około 1015 roku, był synem jarla Sigurda Sira. Mając

15 lat, dołączył do oddziałów swego przyrodniego brata, króla Olafa II Świętego,
chcącego odzyskać władzę w Norwegii utraconą w 1028 roku na rzecz Kanuta
Wielkiego, króla Danii i Anglii. Po przegranej bitwie pod Stiklestad, w której zginął
Olaf, Harald uciekł na Ruś, gdzie znalazł zatrudnienie w armii księcia Jarosława
Mądrego, walcząc prawdopodobnie przeciwko królowi polskiemu Mieszkowi II.
W 1034 roku udał się do Bizancjum wraz z oddziałem 500 wojów. Jako dowódca
Gwardii Wareskiej walczył na usługach cesarza w Bułgarii, w południowych Wło-
szech, na Sycylii oraz zwalczał Saracenów na Morzu Egejskim, za co objął stanowi-
sko

manglabitesa

, otrzymując tytuł

spatarokandydata

.

16

Maciej Lubik

Do ojczyzny powrócił w 1045 roku, obejmując współrządy wraz ze swym bratem

stryjecznym, Magnusem Dorym. Dwa lata później został samodzielnym władcą
Norwegii, próbującym przez prawie 20 lat odbić Danię z rąk Swena Estridsena

1

.

Harald Srogi był nieprzejednany nie tylko w polityce zagranicznej, lecz także

zwalczając niemal każdy akt buntu i niesubordynacji. Snorri Sturluson, autor

Sagi

o Haraldzie Hardradzie

(głównego źródła dotyczącego dziejów Haralda Srogiego),

powołując się na skalda Thiodolfa, podaje, że aż 18 miesięcy król brutalnie zaprowa-
dzał porządek w kraju po zwyciężeniu zbuntowanego jarla Hakona

2

. Pacyfikacja

objęła Romerike, gdzie większość gospodarzy została pozbawiona ziemi, cześć oka-
leczono, a pozostałych zabito. Podobnie Harald Srogi postąpił z mieszkańcami
Hedmark, na samym końcu zaś spustoszył Hadeland i Ringerike

3

. Cel swój osiągnął,

gdyż wszyscy gospodarze całkowicie mu ulegli

4

. Tę brutalność, a nawet świętokradz-

two, zaznaczył także niemiecki kronikarz Adam Bremeński w

Dziejach biskupów

diecezji hamburskiej

. Napisał on, że Harald Srogi w swojej wściekłości przewyższał

wszelkie szaleństwo tyranów, dopuszczał się prześladowania chrześcijan i z powodu
swej chciwości i okrucieństwa był znienawidzony przez poddanych. Miał on również
parać się czarami, nie bacząc na zasługi swego przyrodniego brata, Olafa II, w umac-
nianiu Kościoła w Norwegii. Poza tym, według Adama Bremeńskiego, Harald Srogi
miał obrabować jego grób, a zgromadzony przy nim skarb rozdać swym stronnikom.
Wzburzony tym postępowaniem arcybiskup wysłał więc do króla posłów z listem,
w którym ganił go za niecne czyny, w tym za bezprawne wyświęcanie biskupów,
jakiego Harald Srogi miał rzekomo dopuścić się we Francji i Anglii. To tylko roz-
wścieczyło króla – rozkazał posłom odejść, krzycząc, że nie zna żadnego arcy-
biskupa i władcy w Norwegii prócz samego siebie

5

.

Według Adama Bremeńskiego, Harald Srogi był chciwy, okrutny, znienawidzo-

ny, a także samodzielnie wyświęcając biskupów, pełen lekceważenia dla dygnitarzy
Kościoła. Należałoby jednak zaznaczyć, że w swojej historii Kościoła hamburskiego

1

W. Swoboda,

Harald Srogi

, [w:]

Słownik starożytności słowiańskich

, t. 8, red. A. Gąsio-rowski,

G. Labuda, A. Wędzki, Wrocław–Warszawa–Kraków 1995, s. 329;

Harald Hard-Ruler

, [w:]

Histor-

ical Dictionary of the Vikings

, red. K. Holman, Lanham–Maryland–Oxford 2003, s. 120-121; W.

Czapliński, K. Górski,

Historia Danii

, Wrocław–Warszawa–Kraków 1965, s. 42; L. Leciejewicz,

Normanowie

, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk 1979, s. 97; S. Sturluson,

Saga of Olaf Harald-

son

,

Heimskringla

:

A History of the Norse King

, VII 35, red. S. Laing, London 1844.

2

Idem

,

Saga of Harald Hardrade

, …

3

S. Sturluson,

King Harald’s Saga

, red. M. Magnusson, H. Pálsson, wyd. 2, London 2005, s. 73.

4

Idem

,

King Harald’s…

;

idem, Fagrskinna, a Catalogue of the Kings of Norway

, Leiden–Boston

2004, LVII [273].

5

Adam von Bremen,

Hamburgische Kirchengeschichte,

red. B. Schmeidler, Hannover 1917,

s. 159-160.

Norwegia a Bizancjum w okresie rządów Haralda Srogiego (1047-1066)

17

Adam Bremeński korzystał z przekazów ustnych Swena Estridsena

6

, i to pewnie jest

przyczyną aż tak negatywnego obrazu Haralda Srogiego. Mimo wszystko, przekazy
niemiecki i skandynawski w ogólnym zarysie są zbieżne i można z nich wnioskować,
że władca faktycznie był srogi i mściwy, czemu zawdzięcza swój przydomek.

Na podstawie

Dziejów biskupów diecezji hamburskiej

można też przypuszczać,

że Harald Srogi zaszczepił w swoim kraju, należącym do świata zachodnio-
chrześcijańskiego, bizantyński model władzy. Otóż 10 lat swego życia spędził on
w Bizancjum, stał się wówczas osobą nieprzeciętnego znaczenia i mógł z bliska ob-
serwować sposób rządzenia państwem, w jakim cesarz miał pozycję uświęconego
reprezentanta Boga na Ziemi i przywódcy Kościoła. Odbicie tego modelu władzy
można odnaleźć w słowach oburzenia Adama Bremeńskiego (że Harald nie zna
żadnego arcybiskupa i władcy w Norwegi prócz samego siebie)

7

, który prawdopo-

dobnie nigdy nie miał styczności z takim stylem rządzenia.

Poza tym Harald Srogi wprowadził w Norwegii system monetarny bazujący na

wzorcu bizantyńskim, głównie przez ujednolicenie monety, której zawartość srebra
obniżono z 90 do 20%. Zaszczepiony na grunt norweski cesarski model był unika-
towy w Skandynawii i z pewnością przyczynił się do usprawnienia systemu fiskalne-
go w państwie Haralda. Istnieją przypuszczenia, że wyniknęło to z jego wcześniej-
szych kontaktów z cesarzem Michałem IV, który sam przeprowadził reformę mone-
tarną w swoim państwie, jednak nowsze badania dowodzą, że nie zdeprecjonował on
monety bardziej niż jego poprzednicy i następcy. Harald Srogi wpłynął pośrednio
także na monetę duńską, która w czasie panowania Swena Estridsena (1047-1075)
wzorowana była na monecie Michała IV – najprawdopodobniej dotarła ona do Da-
nii właśnie dzięki Haraldowi, gdy ten wszedł w krótkotrwały sojusz ze Swenem
Estridsenem zaraz po powrocie w rodzinne strony. To właśnie w tej monecie, wzo-
rowanej na złotych numizmatach bitych w Konstantynopolu w okresie służby Ha-
ralda w Gwardii Wareskiej, można doszukać się najwyraźniejszych wpływów
Wschodu. Bizantyńskie monety były bardzo chętnie kopiowane w Skandynawii
głównie dlatego, że prezentowały duży walor artystyczny oraz przedstawiały idee
i wartości świeżo przyjętego chrześcijaństwa

8

.

6

H. Chłopocka,

Adam Bremeński

, [w:]

Słownik starożytności słowiańskich

, t. I, red. W. Kowa-

lenko, G. Labuda, T. Lehr-Spławiński, Wrocław–Warszawa–Kraków 1961, s. 3-4.

7

K. Ciggaar,

Western Travellers to Constantinople: The West and Byzantium, 962-1204: Cul-

tural and Political Relations

, Leiden–New York–Köln 1996, s. 116.

8

M. Salamon,

Mennictwo bizantyńskie

.

Zarys mennictwa europejskiego

, red. L. Morawiecki, t. 6,

Kraków 1987, s. 253; K. Ciggaar,

op. cit

., s. 117-118; K. Skaare,

Coins and Coinage in Viking-Age

Norway. The establishment of a national coinage in Norway in the XI century, with a survey of the

preceding currency history

, Oslo–Bergen–Tromö 1976, s. 68; zob. też: P. Grierson,

Harold Hardrada

and Byzantine coin types in Denmark

, „Byzantinische Forschungen” 1, 1966, s. 124-138; M.F. Hendy,

Michael IV and Harold Hardrada

, „The Numismatic Chronicle” 1970, s. 187-197.

18

Maciej Lubik

Jak widać Harald Srogi wiele się nauczył podczas swego stosunkowo długiego

pobytu w Cesarstwie Bizantyńskim. Zaobserwowane tam wzorce zaszczepiał na-
stępnie w swoim państwie, dzięki czemu usprawniał jego funkcjonowanie, ale jedno-
cześnie budził niesmak wśród przedstawicieli zachodnioeuropejskich elit. Jednakże
zarzucanie władcy despotyzmu i tyranii nie było niczym nowym w dziejopisarstwie
średniowiecznym, powtarzało się przez cały ten okres w różnych krajach, nie mając
związku z płynącymi z Konstantynopola wzorcami. Sama surowość rządów Haralda
Srogiego niekoniecznie musiała być zatem powodem tak ostrej krytyki ze strony
Adama Bremeńskiego. Bardziej prawdopodobnej przyczyny należałoby szukać
w stosunkach między Norwegią Haralda Srogiego a Bizancjum, które skądinąd nie
tak łatwo określić. W tym wypadku warto zwrócić uwagę na krótki fragment

Rad

dla Cesarza

autorstwa Kekaumenosa.

Utwór ten stanowi zbiór życiowych porad kierowanych zarówno do członków

rodziny autora, jak i osób zawiadujących Cesarstwem. Jedyna kopia dzieła, którego
określa się również nazwami takimi, jak

Strategikon

,

Vademecum bizantyńskiego

arystokraty

bądź

Rady i opowiadania szlachcica bizantyńskiego

, powstała w latach

1075-1078. Sam autor pozostaje postacią dość enigmatyczną. Pewne jest, iż wywo-
dził się z arystokratycznego rodu Kekaumenosów, posiadającego swoje wpływy
w Tesalii, i czasem mylony jest z postacią znanego wodza bizantyńskiego Katakalona
Kekaumenosa

9

. Jednakże dużo bardziej prawdopodobne wydaje się, że był on ary-

stokratą, który w 1040 roku wziął udział w kampanii skierowanej przeciwko bunto-
wi Bułgarów pod wodzą Piotra Deljana. To właśnie w tym okresie miał okazję po-
znać Haralda Srogiego

10

, który wraz z oddziałem Waregów przystąpił do walki

przeciwko powstańcom.

Dotyczący Haralda fragment

Rad

sugeruje, iż stosunki bizantyńsko-norweskie

drugiej połowy XI wieku układały się raczej pomyślnie, a założenie to można przyjąć
na podstawie zdania, iż Harald Srogi, „będąc królem, dochował wierności i przyjaźni
(

pístis kai ágapēn

) Romajom [Bizantyńczykom]”

11

.

Wiemy, że w latach 1047-1066 zasiadali na tronie w Konstantynopolu trzej ce-

sarze: Konstantyn IX Monomach (1042-1055), Izaak Komnen (1057-1059) i Kon-
stantyn X Dukas (1059-1067)

12

, trudno jednak cokolwiek powiedzieć o tym, jakie

9

J. Dudek,

Wizerunek bizantyńskiego arystokraty-wojownika w Radach Kekaumenosa

, [w:]

Etos ry-

cerski w Europie Środkowej i Wschodniej X-XV w.

, red. W. Peltz, J. Dudek, Zielona Góra 1997, s. 65-66.

10

A. Savvides,

The Byzantine Family of Kekaumenos (Cecaumenus) (Late 10

th

-early 12

th

Cen-

tury)

, „Diptycha” 4, 1986-1987, s. 16-17; zob. też: A. Kazhdan,

Kekaumenos

, [w:]

Oxford Dictionary

of Byzantium

, t. 2, New York– Oxford 1991, s. 1119.

11

Sovety i rasskazy Kekavmena. Sočinenie vizantijskogo polkovodca XI veka

, ed. G.G. Litavrin,

Moskva 1972, s. 282-284.

12

M. Angold,

Cesarstwo Bizantyńskie 1025-1204. Historia polityczna

, Wrocław–Warszawa–

Kraków 1993, s. 44-71.

Norwegia a Bizancjum w okresie rządów Haralda Srogiego (1047-1066)

19

relacje zachodziły między nimi a królem Norwegii. Wiadomo jedynie, że w okresie
ich rządów znacząco poprawiły się stosunki między Rusią a Bizancjum

13

, lecz nie jest

jasne, jaki to miało wpływ na dobre (przyjazne) relacje miedzy Haraldem Srogim
a Konstantynopolem, zwłaszcza, że źródła nic nie mówią na temat jego związków
z Rusią po śmierci Jarosława Mądrego w 1054 roku

14

. Można jedynie przypuszczać,

że wspomniane przez Kekaumenosa wierność i przyjaźń świadczą o tym, iż Harald
Srogi pozostał w swego rodzaju quasi-feudalnych stosunkach z Bizancjum

15

. Być

może ciągle odczuwał pewną więź z cesarzem, z rąk którego otrzymał stanowisko
i tytuł

16

. Niewykluczone też, że król Norwegii utrzymywał nawet jakieś kontakty

z Konstantynopolem. Jeśli tak, to warunki do tego stwarzali bizantyńscy kupcy i du-
chowni odwiedzający co jakiś czas tereny nadbałtyckie – niektórzy z nich (biskupi
i kapłani) docierali nawet do Islandii, pokonując najpierw tereny Norwegii. Możli-
we, że Harald sam zapraszał prawosławnych misjonarzy do swego państwa, a także
regularnie wysyłał oddziały Waregów do Bizancjum, dając tym samym świadectwo
swej wierności i przyjaźni względem Konstantynopola

17

.

Być może te regularne kontakty ze wschodnimi kapłanami, czy nawet wprowa-

dzanie do obrządku kościelnego elementów prawosławnych, były również przyczyną
tak wielkiej krytyki ze strony Adama Bremeńskiego – to bardziej prawdopodobne
niż hipoteza mówiąca, że Harald Srogi przedkładał tradycje wikińskie nad zalecenia
chrześcijańskie

18

. Wzmacnia to fakt, że w XII wieku powstaje w Skandynawii wiele

kościołów, których architektura bazuje na wzorcach bizantyńskich. Przykładem
może być szwedzki kościół św. Olafa w Sigtunie, wybudowany na planie krzyża
greckiego (istnieje hipoteza, że służył on przybywającym ze wschodu kapłanom i dla-
tego był dostosowany do obrządku prawosławnego), podobnie jak kościół w norwe-
skim Nore. Z kolei prawnuk Haralda Srogiego, Sigurd Krzyżowiec, przed swoją
śmiercią w 1130 roku wybudował kościół w Konungaheli (miała być w nim prze-
chowywana drzazga z Krzyża Świętego, przywieziona przez niego z Jerozolimy), do
którego wstawił bizantyński ołtarz. Wiemy również, że i Harald Srogi wybudował
kościół – w Oslo

19

– lecz trudno orzec, czy jego architektura także bazowała na

wzorcach bizantyńskich, gdyż nie zachował się do dzisiejszych czasów. Sam zaś fakt,
że Harald Srogi ufundował chrześcijańską świątynię, osłabia założenie, że nadal

13

Ibidem

, s. 21-22.

14

Ibidem

, s. 22.

15

K. Ciggaar,

op. cit

., s. 104.

16

Shepard Jonathan,

Byzantium’s Overlapping Circles

, [w:]

Proceedings of the 21st International

Congress of Byzantine Studies, London 21-26 August 2006

, Aldershot 2006, s. 50-51.

17

K. Ciggaar,

op. cit

., s. 105, 116-117.

18

Ibidem

, s. 118.

19

Ibidem

, s. 119-120.

20

Maciej Lubik

pozostawał on pod wpływami pogańskimi. W krajach skandynawskich można rów-
nież znaleźć stosunkowo wiele XII-wiecznych zabytków ikonograficznych w stylu
bizantyńskim czy też krzyży procesyjnych bądź drewnianych statuł, na których
można zaobserwować prawosławne naleciałości

20

.

Te wpływy bizantyńskie, których efekty są wyraźne szczególnie w XII wieku,

musiały narastać latami, a doskonałą podstawą do tego były na pewno rządy Haralda
Srogiego. Elementy kultury bizantyńskiej z pewnością nieśli za sobą powracający
z dalekich wypraw Waregowie, przedstawiciele norweskich elit, a także kler prawo-
sławny i kupcy bizantyńscy

21

. Wszyscy oni mogli swobodnie działać i poruszać się

po terytorium Norwegii i chyba dlatego Kekaumenos wspomniał o dochowanej
przez Haralda Srogiego wierności i przyjaźni

22

.

Niewykluczone również, że Norwegowie, oprócz kontaktów religijnych, utrzy-

mywali z Cesarstwem także kontakty dyplomatyczne. Być może w Norwegii prze-
bywał bizantyński dyplomata (w stylu współczesnego ambasadora), który był łączni-
kiem w stosunkach między oboma państwami. Jednakże podobny przypadek po-
świadcza tylko jedno źródło, w dodatku skandynawskie i odnoszące się do lat 90.
XII wieku

23

.

Niewątpliwie w okresie rządów Haralda Srogiego istniały warunki umożliwiające

wzrost wpływów bizantyńskich w Norwegii. Wiązało się to z przeszłością króla,
którego łączyły z Cesarstwem bliskie relacje, oraz modelem sprawowanej przez niego
władzy. Otwarcie się na przybyszów z Bizancjum mogło jedynie potęgować nieza-
dowolenie elit kościelnych, jakich przedstawicielem był Adam Bremeński. Prawdo-
podobnie widzieli oni w tym zagrożenie dla Kościoła zachodniego, dopiero rozwija-
jącego się w Norwegii, która zaledwie dwie dekady przed panowaniem Haralda Sro-
giego przystąpiła do grona państw katolickich.

20

Ibidem

, s. 120-121, 123-124.

21

Ibidem

, s. 105-107.

22

Ibidem

, s. 105.

23

Ibidem

.

Norwegia a Bizancjum w okresie rządów Haralda Srogiego (1047-1066)

21

Maciej Lubik

NORWAY AND BYZANT

NORWAY AND BYZANT

NORWAY AND BYZANT

NORWAY AND BYZANTIUM DURING THE REIGN

IUM DURING THE REIGN

IUM DURING THE REIGN

IUM DURING THE REIGN

OF HERALD HARDRADA (

OF HERALD HARDRADA (

OF HERALD HARDRADA (

OF HERALD HARDRADA (1047

1047

1047

1047----1066)

1066)

1066)

1066)

Abstract

Herald Hardrada is one of the most interesting individuals in the medieval history of Nor-
way. When he was only 15 he was forced to leave his motherland because of a political con-
flict which resulted in the death of his stepbrother, king Olaf II of Norway. He wandered
throughout Eastern European countries as a Varangian mercenary fighting under the com-
mand of leaders of Kievan Rus and Byzantium. This allowed him to observe a completely
different leadership model than that of Western-Christian culture. This had a significant
effect on the character of his reign when he came back to Norway. It was particularly visible
because of the fact he treated royal authority with clear superiority over the church hierarchy,
what was the reason for his criticism in

Deeds of Bishops in the Hamburg Church

by the

German chronicler Adam of Bremen. Moreover, Herald's reign was a great opportunity for
strengthening the Byzantine influence in Scandinavia what is confirmed by numerous ar-
chaeological sources. Also a part of the

Strategikon of Kekaumenos

suggests that after re-

turning to his motherland, Herald did not cut his ties with Byzantium. Western-European
elites did not like that as they perceived Herald's close relationship with the empire and the
increasing influence of the Eastern church as a threat to Latin Christianity which had been
present in Norway for only two decades.