Polska w okresie rządów Władysława Gomułki (październik 1956 - grudzień 1970).

Oprac. RM

1. Październik 1956 r. w Polsce - istota i znaczenie przemian (umowne zakończenie w

Polsce okresu stalinowskiego, dojście do władzy W. Gomułki - „Towarzysza Wiesława).

A. Przebieg wydarzeń w październiku 1956 r. w Polsce

- obrady VIII Plenum KC PZPR (19 - 21 X 1956)

• wysunięcie przez E. Ochaba (wbrew „natolińczykom” i bez wcześniejszej zgody Chruszczowa)

kandydatury W. Gomułki na stanowisko 1 sekretarza KC PZPR

• niespodziewana wizyta Chruszczowa i Koniewa w Warszawie oraz postawienie w gotowości

bojowej wojsk radzieckich stacjonujących w Polsce

• rozmowa Gomułki z Chruszczowem (zapewnił Chruszczowa o swojej lojalności, utrzymaniu

ustroju socjalistycznego i zależności od ZSRR

• wybór Gomułki na stanowisko 1 sekretarza KC PZPR i usunięcie z władz państwowych i PZPR

przedstawicieli frakcji stalinowskiej (Berman, Rokossowski, Minc)

• tworzenie w zakładach pracy samorządu robotniczego (np. Lechosław Goździk w FSO)

• uwolnienie kilkudziesięciu tysięcy (ok. 35 tys.) więźniów politycznych ( w tym prymasa Stefana Wyszyńskiego - 28 X)

• wiec na Placu Defilad 24 X (przemówienie Gomułki - obiecał reformy, liberalizację życia społecznego i politycznego, opowiedział się za „prawem każdego narodu do suwerenności i niepodległości kraju”, były to jednak w dużym stopniu obietnice nie zrealizowane później)

B. Skutki i znaczenie Października 1956 r. w Polsce

- wpływ Października 1956 r. w Polsce na sytuację na Węgrzech (wybuch powstania 23 X)

• zakończenie okresu stalinowskiego w Polsce (Polska przestała być państwem totalitarnym)

• ograniczona liberalizacja życia politycznego (Polska nie stała się jednak państwem demokratycznym, PZPR utrzymała w państwie pełnię władzy)

• znaczne ograniczenie terroru wobec przeciwników politycznych (terror przestał być zjawiskiem masowym)

• uzyskanie przez Polskę większego stopnia odrębności od ZSRR (utrzymana została jednak w szerokim zakresie zależność od ZSRR, m.in. poprzez stacjonowanie wojsk radzieckich w Polsce)

• unarodowienie korpusu oficerskiego LWP (odejście z armii wyższych oficerów radzieckich, na stanowisku ministra obrony narodowej K. Rokossowskiego zastąpił Marian Spychalski

• destalinizacja kultury (odejście od socrealizmu w kulturze polskiej)

• złagodzenie cenzury (na kilka lat)

• zaprzestanie kolektywizacji rolnictwa (utrzymanie PGR - ów, ale likwidacja na wsi większości spółdzielni produkcyjnych, przyjęcie przez władze założenia, że rodzinne gospodarstwa chłopskie - na równi z PGRami - stanowią podstawę ustroju rolnego państwa)

• poprawa stosunków państwo - Kościół (zaprzestanie zwalczania Kościoła terrorem, zgoda władz na tworzenie Klubów Inteligencji Katolickiej (KIK), zgoda władz na powstanie opozycyjnego stowarzyszenia „Znak” oraz utworzenie w sejmie opozycyjnego koła poselskiego „Znak” (1957), przedstawiciel środowiska „Znaku” Jerzy Zawieyski został członkiem Rady Państwa (1957), przywrócenie „Tygodnika Powszechnego” prawowitej redakcji, powrót nauczania religii do szkół (do 1961 r.), władza nadal traktowała jednak Kościół za przeciwnika politycznego i ideologicznego, którego zwalczała po Październiku 1956 metodami politycznymi, zwł. propagandą ateistyczną i antykościelną)

• z przejmującym władzę w Polsce w październiku 1956 r. W. Gomułką społeczeństwo wiązało ogromne nadzieje (wiec na Placu Defilad) na autentyczną demokratyzację życia politycznego i znaczącą poprawę warunków życia (Gomułka był jednak przeciwnikiem daleko idącej liberalizacji życia politycznego i społecznego, co spowoduje w następnych latach narastanie opozycji - zob. genezę i przebieg wydarzeń w marcu 1968 r.)

2. Świadomość polityczna W. Gomułki - poglądy W. Gomułki na tle poglądów

przedstawicieli frakcji stalinowskiej (B. Bieruta)

• pozytywny stosunek W. Gomułki do niepodległościowych tradycji w PPS oraz krytyka SDKPiL za negatywny stosunek do niepodległości Polski

• zwolennik „polskiej drogi do socjalizmu” , zwolennik poszerzenia zakresu odrębności Polski od ZSRR

• zwolennik znacznego ograniczenia zakresu terroru wobec przeciwników politycznych

• zwolennik zwalczania Kościoła metodami politycznymi (np. propagandą) i administracyjnymi, a nie represjami i terrorem

• był przeciwnikiem kultu jednostki osoby Stalina

• negatywny stosunek do kolektywizacji rolnictwa

• krytyka planu 6 - letniego (zob. przemówienie Gomułki z 20 X 1956 (Polska i świat w XX w., nr 47, s. 235)

• przeciwnik stalinizmu ale komunista i zwolennik: systemu monopartyjnego (dominacji politycznej PZPR), utrzymania zależności Polski od ZSRR i sojuszu w ramach Układu Warszawskiego (od 1968 r. zgodnie z tzw. doktryną Breżniewa), zwalczania Kościoła metodami politycznymi (np. propagandą) i administracyjnymi, był przeciwnikiem autentycznej demokratyzacji życia politycznego i społecznego („władzy raz zdobytej nie oddamy nigdy”), był przeciwnikiem pluralizmu politycznego, zwalczał tzw. „rewizjonizm” (czyli połączenie socjalizmu z demokracją parlamentarną i pluralistycznym modelem społeczeństwa)

- czy ideały Października 1956 były ideałami (wartościami) Gomułki ?

3. Zmiany w konstytucji PRL w okresie rządów W. Gomułki - m.in. utworzenie Najwyższej Izby

Kontroli (NIK) w 1957 r., zmiany w preambule, zwiększenie liczebności Sejmu z 444 do 460 posłów (1960)

4. Polska gospodarka w okresie rządów W. Gomułki.

• krytyka przez W. Gomułkę założeń planu 6 -letniego

• zaprzestanie kolektywizacji rolnictwa

• polityka gospodarcza rządu premiera Józefa Cyrankiewicza (1954 - 1970)

• realizacja kolejnych planów 5 - letnich

• odrzucenie przez władze programu reform zmierzających do urynkowienia gospodarki, opracowanego przez Radę Ekonomiczną (ekonomiści - prof. Oskar Lange, prof. Edward Lipiński) przy Radzie Ministrów

• tzw. gospodarka nakazowo - rozdzielcza (centralnie planowana) i „księżycowa ekonomia” (nieliczenie się przez władze z prawami ekonomii, dogmatyzm władz w podejmowaniu decyzji dotyczących gospodarki, autor sformułowania - prof. Edward Lipiński)

• niedoinwestowanie przemysłu lekkiego (produkującego tzw. artykuły pierwszej potrzeby) i spożywczego

• unikanie przez ekipę W. Gomułki zadłużenia wobec państw kapitalistycznych

• niskie tempo rozwoju gospodarczego, niewielki wzrost dochodu narodowego, niewielki wzrost stopy życiowej społeczeństwa (odczuwany jako stagnacja - „świat idzie do przodu, a my stoimy w miejscu”), mówiono więc w odniesieniu do epoki Gomułki o „siermiężnym socjalizmie” i „naszej małej stabilizacji”

• samochody produkowane w Polsce w „epoce Gomułki”: „Warszawa” (już w okresie stalinowskim), „Syrena”, początek produkcji „Fiata 125 p”

• najważniejsze inwestycje: kopalnia węgla brunatnego i elektrownia w Turoszowie,

petrochemia w Płocku, zakup u schyłku rządów Gomułki licencji na produkcję „Fiata 125 p”,

„tysiąc szkół na tysiąclecie” (budowa „tysiąclatek”)

5. Polityka zagraniczna PRL w okresie rządów W. Gomułki.

• zależność Polski od ZSRR (w ramach RWPG i Układu Warszawskiego),

• umowa z ZSRR o statusie prawnym wojsk radzieckich w Polsce (17 XII 1956)

• Plan Rapackiego z 1957 r. (utworzenia w Europie Środkowej strefy bezatomowej obejmującej 4 państwa: Polskę , Czechosłowację, NRD, RFN)

• prolongata w 1965 r. układu o przyjaźni, wzajemnej pomocy i współpracy z ZSRR na kolejne 20 lat

• potępienie przez władze orędzia polskich biskupów do biskupów niemieckich w 1965 r.

• odmowa udzielenia zgody na przyjazd do Polski papieża Pawła VI na obchody millenijne w 1966

• zerwanie przez Polskę (razem z wszystkimi państwami Układu Warszawskiego) stosunków dyplomatycznych z Izraelem w 1967 r. (w związku z tzw. wojną 6 - dniową na Bliskim Wschodzie)

• poparcie Gomułki dla doktryny Breżniewa (Gomułka był jednym z sygnatariuszy „listu 5”) i udział wojska polskiego w inwazji na Czechosłowację (20/21 VIII 1968) w celu stłumienia „praskiej wiosny”

• wizyta kanclerza RFN Willego Brandta w Warszawie i zawarcie układu o podstawach normalizacji wzajemnych stosunków między Polską a RFN (7 XII 1970): RFN uznała nienaruszalność granicy polsko - niemieckiej, kanclerz Brandt złożył kwiaty przed Grobem Nieznanego Żołnierza w Warszawie, zawarcie układu było jednym z istotnych aspektów tzw. „nowej niemieckiej polityki wschodniej”

6. Stosunki państwo - Kościół w Polsce w okresie rządów W. Gomułki.

• w porównaniu do okresu stalinowskiego następuje poprawa stosunków państwo - Kościół

(m . in. zaprzestanie zwalczania Kościoła terrorem, uwolnienie prymasa Wyszyńskiego, powrót

nauczania religii do szkół - do 1961 r., zgoda na tworzenie KIK-ów),

władza nadal traktowała jednak Kościół za przeciwnika politycznego i ideologicznego, którego

zwalczała po październiku 1956 r. metodami politycznymi, zwł. propagandą ateistyczną i

antykościelną

• zgoda władz na istnienie niewielkiej grupy legalnej (umiarkowanej) opozycji związanej z Kościołem: Kluby Inteligencji Katolickiej (KIK-i), koło poselskie „Znak” od 1957 r. - m.in. Stefan Kisielewski, Stanisław Stomma, Jerzy Zawieyski (członek Rady Państwa w l. 1957 - 1968), „Tygodnik Powszechny”, miesięczniki „Znak”, „Więź” (red. nacz. Tadeusz Mazowiecki)

• poparcie władz dla środowiska działaczy katolickich skupionych wokół Bolesława Piaseckiego i Stowarzyszenia „PAX” (środowisko Piaseckiego akceptowało władzę komunistyczną, wspierało ją m.in. w marcu 1968 r., uczestnicząc w antysemickiej kampanii propagandowej)

• usunięcie przez władze religii ze szkół (1961)

• udział polskich biskupów w II soborze watykańskim w l. 196 - 196 (skierowane w trakcie soboru 18 XI 1965 r. orędzie biskupów polskich do biskupów niemieckich, m. in. słowa: „przebaczamy i prosimy o przebaczenie”)

• potępienie przez władze orędzia polskich biskupów do biskupów niemieckich w 1965 r.

• konflikt władz z Kościołem w związku obchodami millenijnymi (sprawa orędzia do biskupów niemieckich, ideowy spór o istotę obchodów millenijnych: tysiąclecie przyjęcia chrztu, czy tysiąclecie powstania państwa ?, zwalczanie przez władze peregrynacji kopii Obrazu Matki Bożej Częstochowskiej)

• odmowa udzielenia zgody na przyjazd do Polski papieża Pawła VI na obchody millenijne w 1966

• próby przeciwdziałania przez władze (dążeniu wiernych i arcybiskupa krakowskiego Karola Wojtyły) budowie kościoła w Nowej Hucie

• pogłębienie po marcu 1968 r. rozbieżności między dwoma grupami świeckich katolików: środowiskiem B. Piaseckiego i Stowarzyszenia „PAX” a środowiskiem „Znaku” i „Tygodnika Powszechnego”

7. Kultura polska w okresie „małej stabilizacji” (1956 - 1970) - wybrane zagadnienia.

• znacznie większy zakres swobód niż w okresie stalinowskim

• polityczna wymowa eseju Leszka Kołakowskiego „Kapłan i błazen” z 1957 r.

• określenie „mała stabilizacja”

• rozwój telewizji (regularne „czarno - białe” audycje jednego programu TV od 1957 r., seriale z epoki Gomułki, np: „Wojna domowa”, „Czterej pancerni i pies”, „Stawka większa niż życie”,

• społeczne oddziaływanie satyry i kabaretu, np.„Kabaret starszych panów” w TV, warszawski kabaret „STS” i jego związki ze środowiskiem opozycji „rewizjonistycznej”, początki krakowskiej „Piwnicy pod Baranami”

• „list 34” intelektualistów do premiera J. Cyrankiewicza w sprawie polityki kulturalnej państwa (14 III 1964 r.): „Ograniczenia przydziału papieru na druk książek i czasopism oraz zaostrzenie cenzury prasowej stwarza sytuację zagrażającą rozwojowi kultury narodowej. Niżej podpisani, uznając istnienie opinii publicznej, prawa do krytyki, swobodnej dyskusji i rzetelnej informacji za konieczny element postępu, powodowani troską obywatelską, domagają się zmiany polskiej polityki kulturalnej w duchu praw zagwarantowanych przez konstytucję państwa polskiego i zgodnych z dobrem narodu” m.in. M. Dąbrowska, Antoni Słonimski, Paweł Jasienica, Kazimierz Wyka, T. Kotarbiński, S. Pigoń, Jerzy Turowicz, M. Jastrun, J. Andrzejewski, S. Mackiewicz, S. Kisielewski, J. Parandowski, Z. Kossak, W. Tatarkiewicz, E. Lipiński, W. Sierpiński, K. Kumaniecki, S. Dygat, A. Ważyk, M. Wańkowicz, M. Falski, J. Szczepański, A. Gieysztor, J. Krzyżanowski

• polska muzyka rozrywkowa lat 60 - tych i jej społeczne funkcje (próba nawiązania przez władze dialogu z młodzieżą?, czy przejaw opozycji młodzieży wobec władzy?)

• kinematografia polska lat 1956 - 1970, tzw. polska szkoła filmowa (m.in. A. Wajda: „Kanał”, „Lotna”, „Popiół i diament”, „Popioły”, A. Ford, „Krzyżacy”, A. Munk, J. Passendorfer, J. Kawalerowicz, „Faraon”, K. Kutz „Sól ziemi czarnej”

- wpływ na życie kulturalne Polski lat 60 - tych politycznej frakcji „moczarowców” („partyzantów”,

„narodowych komunistów”)

•„moczarowcy” - w dużym stopniu chłopskiego pochodzenia - wywodzili się przeważnie ze środowiska

oddziałów partyzanckich GL, AL oraz LWP,

dążyli do syntezy komunizmu z polskim patriotyzmem (nacjonalizmem), propagowali treści patriotyczno -

narodowe, etos partyzantki AL i LWP, etos polskiego chłopa - patrioty i żołnierza (np. K. Moczar , „Barwy

walki”, J. Przymanowski „Czterej pancerni i pies”, film J. Passendorfera „Kierunek Berlin”

• ideologiem tej grupy był publicysta płk. Józef Załuski (eseje „Przepustka do historii”, „Siedem polskich

grzechów głównych”, krytykował A. Wajdę za film „Lotna”, „44” Mickiewicza interpretował jako zapowiedź

roku 1944 r. i narodziny Polski Ludowej,

• podsycali w społeczeństwie antysemityzm w celu skutecznego zwalczania „rewizjonistów” oraz usunięcia z kierowniczych

stanowisk ludzi pochodzenia żydowskiego (oskarżanych często o „rewizjonizm”)

• polityczne aspekty inscenizacji „Dziadów” w reż. Kazimierza Deymka w Teatrze Narodowym (premiera w listopadzie 1967 r. miała uświetnić 50 rocznicę „Wielkiej Socjalistycznej Rewolucji Październikowej”, ekipa Gomułki dopatrzyła się w przedstawieniu treści antyrosyjskich, czyli także - w ówczesnych realiach politycznych - antyradzieckich, zakaz wystawiania spektaklu był bezpośrednią przyczyną wystąpień studentów w marcu 1968 r.)

8. Wycofywanie się przez W. Gomułkę z drogi reform i liberalizacji życia politycznego.

• ponowne zaostrzenie cenzury

• likwidacja przez władze tygodnika „Po prostu” (1957), cofnięcie Jerzemu Andrzejewskiemu zgody na wydawanie miesięcznika „Europa” (1957)

• likwidacja przez władze Klubu Krzywego Koła (1962)

• wycofanie ze szkól nauczania religii (1961)

• zwalczanie przez ekipę Gomułki tzw. opozycji rewizjonistycznej (początkowo miała ona charakter wewnątrzpartyjny, stopniowo jednak „rewizjoniści” będą opuszczali szeregi PZPR), czyli zwolenników pogodzenia socjalizmu z demokracją i pluralistycznym modelem społeczeństwa (część rewizjonistów wywodziła się z dawnej frakcji „puławian”)

• śmierć w niejasnych okolicznościach przedstawiciela grupy „puławian” Henryka Hollanda (1961)

• podsycanie przez władze nastrojów antysemickich w społeczeństwie jako sposób zwalczania „rewizjonistycznej” opozycji

9. Narastanie opozycji po październiku 1956 r. (przed marcem 1968 r.)

- dwa nurty opozycji w okresie rządów W. Gomułki:

• środowisko inteligencji katolickiej związane z kołem poselskim „Znak”, „Tygodnikiem

Powszechnym”, miesięcznikami „Znak”, „Więź”, Klubami Inteligencji Katolickiej (np.

Stanisław Stomma, Tadeusz Mazowiecki, Jerzy Turowicz, Stefan Kisielewski), inspirowane

nauką społeczną Kościoła i II Soborem Watykańskim (jest to opozycja legalna, umiarkowana,

przed 1968 r. w zasadzie daleka od działalności opozycyjnej o charakterze politycznym,

koncentrująca się wówczas zwł. na upowszechnianiu w Polsce idei II Soboru Watykańskiego)

• tzw. opozycja rewizjonistyczna (np. Leszek Kołakowski, Jacek Kuroń, Karol Modzelewski, „komandosi” - np.

Adam Michnik) , czyli zwolennicy pogodzenia socjalizmu z demokracją i pluralistycznym modelem

społeczeństwa, poglądy „rewizjonistów” coraz bardziej zbliżały się do zachodnioeuropejskiej

socjaldemokracji (i tzw. eurokomunizmu) i były zbieżne z programem „Praskiej Wiosny”

(opozycja „rewizjonistyczna” początkowo miała charakter wewnątrzpartyjny, stopniowo jednak „rewizjoniści”

będą opuszczali szeregi PZPR, część „rewizjonistów” wywodziła się z dawnej frakcji „puławian” i miała

pochodzenie żydowskie, co będą wykorzystywać ich przeciwnicy podsycając w społeczeństwie nastroje

antysemickie),

- najważniejsze przejawy i etapy narastania opozycji (zwł. „rewizjonistycznej”)

• wystąpienie z PZPR grupy intelektualistów (po odmowie władz wydawania przez Jerzego

Andrzejewskiego miesięcznika „Europa”): S. Dygat, A. Ważyk, Jan Kott, M. Jastrun, P. Hertz,

Juliusz Żuławski

• polityczna wymowa filozoficznego eseju Leszka Kołakowskiego „Kapłan i błazen” z 1957 r.

• działalność Klubu Krzywego Koła (1955 - 1962) - klub dyskusyjny skupiający grupę

intelektualistów domagających się destalinizacji i demokratyzacji życia społecznego i

politycznego, ok. 300 członków, m. in. Jan Józef Lipski, Edward Lipiński, Leszek Kołakowski, Jan Olszewski,

Andrzej Munk, Jan Strzelecki, Stanisław i Maria Ossowscy, T. Kotarbiński, Aleksander Małachowski

• „List 34” list 34” intelektualistów do premiera J. Cyrankiewicza w sprawie polityki kulturalnej

państwa (14 III 1964 r.): „Ograniczenia przydziału papieru na druk książek i czasopism oraz

zaostrzenie cenzury prasowej stwarza sytuację zagrażającą rozwojowi kultury narodowej. Niżej

podpisani, uznając istnienie opinii publicznej, prawa do krytyki, swobodnej dyskusji i rzetelnej

informacji za konieczny element postępu, powodowani troską obywatelską, domagają się zmiany

polskiej polityki kulturalnej w duchu praw zagwarantowanych przez konstytucję państwa polskiego

i zgodnych z dobrem narodu”

m.in. M. Dąbrowska, Antoni Słonimski, Paweł Jasienica, Kazimierz Wyka, T. Kotarbiński, S. Pigoń, Jerzy Turowicz,

M. Jastrun, J. Andrzejewski, S. Mackiewicz, S. Kisielewski, J. Parandowski, Z. Kossak, W. Tatarkiewicz, E. Lipiński,

W. Sierpiński, K. Kumaniecki, S. Dygat, A. Ważyk, M. Wańkowicz, M. Falski, J. Szczepański, A. Gieysztor,

J. Krzyżanowski

• działalność „komandosów” („klub poszukiwaczy sprzeczności” - Międzyszkolny Klub Dyskusyjny - Polityczny

Klub Dyskusyjny na Uniwersytecie Warszawskim) - grupa młodzieży wywodząca się przeważnie z rodzin

dawnych „puławian”, opowiadająca się za demokratyzacją życia społecznego i politycznego,

współpracująca ze starszymi od siebie „rewizjonistami” (L. Kołakowskim, K. Modzelewskim, J.

Kuroniem), a następnie organizująca studenckie wystąpienia w marcu 1968 r. (zwł. A. Michnik,

S. Blumsztein, H. Szlajfer, J. Lityński)

• działalność Politycznego Klubu Dyskusyjnego na UW (1962 - 1966) zorganizowanego przez

„rewizjonistów” i „komandosów” (m in. spotkanie dyskusyjne w 10 rocznicę Października 1956 r. skutki:

usunięcie lub odejście z PZPR grupy intelektualistów: L. Kołakowskiego, T. Konwickiego, J. Bocheńskiego,

W. Woroszylskiego, W. Szymborskiej, I. Newerlego, M. i K. Brandysów)

• list otwarty („do członków POP PZPR i członków uczelnianej organizacji ZMS na UW”) J. Kuronia i K.

Modzelewskiego w 1965 r. (aresztowanie i wyroki więzienia dla autorów)

10. Przyczyny wydarzeń Marca 1968 roku.

- wycofywanie się przez Gomułkę z drogi reform i liberalizacji życia politycznego

- narastanie opozycji domagającej się demokratyzacji życia politycznego, opozycja „rewizjonistów” i

najważniejsze przejawy jej działalności przed 1968 r.:

• esej Kołakowskiego „Kapłan i błazen” (1957)

• działalność Klubu Krzywego Koła (1955 - 1962)

• list 34 14 III 1964 r.

• działalność „komandosów”, („klubu poszukiwaczy sprzeczności”)

• list otwarty J. Kuronia i K. Modzelewskiego w 1965 r.

• działalność Politycznego Klubu Dyskusyjnego na UW

• wystąpienia z PZPR kolejnych grup intelektualistów (1957, 1966)

- ideowy wpływ zachodnioeuropejskiej socjaldemokracji i eurokomunizmu (program polityczny kilku

zachodnioeuropejskich partii komunistycznych po 1956 r. , zakładający pogodzenie ideologii komunistycznej z demokracją

parlamentarną oraz krytyczny stosunek wobec ZSRR - za jego dążenie do utrzymania w zależności państw Europy Środkowej oraz brak

demokracji w krajach tzw. realnego socjalizmu )

- ideowy wpływ „Praskiej Wiosny” („cała Polska czeka na swego Dubczeka”)

- ideowy wpływ kształtujących się w Europie Zach. i Ameryce w latach 60 - tych młodzieżowych,

studenckich ruchów kontestatorskich i związanego z nimi tzw. ruchu „nowej lewicy”

- dążenie frakcji „partyzantów” („moczarowców”, „narodowych komunistów”) do przejęcia władzy w

PZPR i w państwie (minister spraw wewnętrznych oraz przewodniczący ZBOWID-u gen. M.

Moczar, płk. Józef Załuski, gen. Grzegorz Korczyński)

• propagowali pogląd, iż „Tow. Wiesław” (Gomułka) jest już stary i należy go zastąpić młodszym

Moczarem,

• „moczarowcy” - w dużym stopniu chłopskiego pochodzenia - wywodzili się przeważnie ze środowiska

oddziałów partyzanckich GL, AL. oraz LWP

• dążyli do syntezy komunizmu z polskim patriotyzmem (nacjonalizmem), propagowali treści patriotyczno -

narodowe, etos partyzantki AL i LWP, etos polskiego chłopa - patrioty i żołnierza

• zwalczali „rewizjonistów” (przypominając o ich żydowskim często pochodzeniu),dążyli do usunięcia z

kierowniczych stanowisk ludzi pochodzenia żydowskiego (oskarżanych często przez „moczarowców” o

rewizjonizm)

• podsycali w społeczeństwie antysemityzm w celu skutecznego zwalczania „rewizjonistów” oraz usunięcia z

kierowniczych stanowisk ludzi pochodzenia żydowskiego (oskarżanych często o „rewizjonizm”)

• czy wydarzenia marca 1968 r. zostały sprowokowane przez „moczarowców” dążących do przejęcia władzy?

(dążących do wykazania, że Gomułka powinien ustąpić, ponieważ nie radzi sobie z opozycją?)

- podsycanie nastrojów antysemickich przez część ekipy Gomułki oraz frakcję „moczarowców” w

celu zwalczania rewizjonistów (przeważnie pochodzenia żydowskiego) oskarżanych o „syjonizm”

(żydowski nacjonalizm), oskarżenie o „syjonizm” było zatem sposobem zwalczania opozycji politycznej -

„rewizjonistów”,

pretekstem antysemickiej propagandy władz była sytuacja polityczna na Bliskim Wschodzie - tzw. wojna 6- dniowa),

- wydanie przez władze zakazu dalszego wystawiania „Dziadów” w reż. Kazimierza Deymka w

Teatrze Narodowym

(premiera w listopadzie 1967 r. miała uświetnić 50 rocznicę „Wielkiej Socjalistycznej Rewolucji Październikowej”, ekipa Gomułki

dopatrzyła się w przedstawieniu treści antyrosyjskich, czyli także - w ówczesnych realiach politycznych - antyradzieckich,

zakaz wystawiania spektaklu był bezpośrednią przyczyną wystąpień studentów w marcu 1968 r.)

11. Przebieg wydarzeń Marca 1968 roku (wystąpienia studentów stłumione przez władze).

• manifestacja zorganizowana prze grupę „komandosów” (A. Michnik, H. Szlajfer, S. Blumstein) przed pomnikiem A. Mickiewicza po ostatnim przedstawieni u „Dziadów” 30 I 1968

• protest warszawskiego oddziału ZLP przeciw polityce kulturalnej władz 29 II (J. Andrzejewski, P. Jasienica, M. Jastrun, L. Kołakowski, A. Slonimski, A. Miedzyrzecki, S. Kisielewski - nazwał władze „dyktaturą ciemniaków”, za co kilka dni później został pobity przez tzw. nieznanych sprawców)

• decyzja MOiSW (H. Jabłońskiego) o relegowaniu z UW przywódców komandosów - A. Michnika i H. Szlajfera (4 III)

• strajki, wiece i manifestacje studentów od 8 III (początkowo w Warszawie, później także w innych ośrodkach akademickich)

• brutalne akcje służb porządkowych (MO, ORMO, tzw. brygady robotnicze) przeciw demonstrantom (dotkliwe pobicia)

• walka propagandowa władz z opozycją w marcu 1968 r. np. lansowanie przez władze haseł: „Studenci do nauki”, „Pisarze do piór”, „ Precz z Syjonistami”, antysemicka propaganda w prasie kontrolowanej przez władze (zwł. „Trybuna Ludu”) oraz w „Słowie Powszechnym” B. Piaseckiego, personalne ataki władz na grupę intelektualistów popierających postulaty studentów -m.in. L. Kołakowskiego, S. Kisielewskiego, P. Jasienicy, J. Zawieyskiego,

• interpelacja w sejmie koła poselskiego „Znak” potępiająca brutalną akcję sił porządkowych przeciw demonstrantom (11 III), wygłoszona przez J. Zawieyskiego

• przemówienie W. Gomułki 19 III (Wiek XX w źródłach, s. 401- 402)

• odpowiedź premiera Cyrankiewicza na interpelację 10 IV (potępił opozycję, koło poselskie „Znak” nazwał „polityczną resztówką reakcji”)

12. Znaczenie i skutki wydarzeń Marca 1968 roku.

- spór o przyczyny i istotę wydarzeń marca 1968 r.

• spontaniczne wystąpienia niezadowolonych studentów (wspartych przez grupę intelektualistów)

domagających się demokratyzacji ?

• prowokacja „moczarowców”, którzy manipulując studentami dążyli do usunięcia Gomułki i

przejęcia władzy?

- represje władz:

• usuwanie z wyższych uczelni studentów - uczestników i organizatorów wystąpień (z UW 1616

osób), wcielanie do wojska usuniętych z uczelni studentów, procesy sądowe grupy „komandosów”,

• usuwanie z wyższych uczelni profesorów popierających studentów, często wybitnych uczonych

znanych ze swych opozycyjnych - „rewizjonistycznych poglądów (np. Leszka Kołakowskiego) i

zastępowanie ich tzw. „marcowymi docentami” (pracownikami naukowymi o mniejszym dorobku, za to

lojalnymi wobec władz)

• personalne ataki władz na grupę intelektualistów popierających postulaty studentów -m.in. L.

Kołakowskiego, S. Kisielewskiego, P. Jasienicy, J. Zawieyskiego (usunięcie J. Zawieyskiego z

Rady Państwa),

• wzrost nastrojów antysemickich podsycanych przez władze i emigracja z Polski ok. 20 tys. osób

pochodzenia żydowskiego (polityczna wymowa „Dworca Gdańskiego” w Warszawie)

• zmiany w najwyższych władzach państwowych po wydarzeniach marcowych (ustąpienie Edwarda Ochaba z funkcji przewodniczącego Rady Państwa, objęcie funkcji przewodniczącego Rady Państwa przez M. Spychalskiego, po M. Spychalskim ministrem obrony narodowej został gen. W. Jaruzelski)

• Gomułka utrzymał władzę, ale jego pozycja polityczna została osłabiona

• kompromitacja gen. M. Moczara w oczach przywódców ZSRR (wykluczyli możliwość objęcia przez niego funkcji 1sekretarza KC PZPR po Gomułce) i wzrost szans E. Gierka na przejęcie władzy po W. Gomułce

• pogłębienie po marcu 1968 r. rozbieżności między dwoma grupami świeckich katolików: środowiskiem B. Piaseckiego i „Stowarzyszenia PAX” a środowiskiem „Znaku” i „Tygodnika Powszechnego”

• nawiązanie po marcu 1968 r. współpracy między dwoma nurtami opozycji: grupą dawnych „rewizjonistów” i „komandosów” z grupą katolickich intelektualistów związanych ze środowiskiem „Znaku” i „Tygodnika Powszechnego” (odzwierciedleniem tej współpracy była książka A. Michnika „Kościół, lewica, dialog”, opublikowana w Paryżu w 1976 r.)

• środowisko dawnych „rewizjonistów i „komandosów” po marcu 1968 r. nabrało przekonania, że ustrój socjalistyczny (tzw. realnego socjalizmu) jest niereformowalny (pogląd ten znalazł odzwierciedlenie np. w opublikowaniu przez L. Kołakowskiego w Paryżu w 1976 r. głośnej książki „Główne nurty marksizmu”)

13. Wydarzenia na Wybrzeżu w grudniu 1970 roku (14 - 17 XII) - krwawe stłumienie przez

władze wystąpień robotniczych).

przyczyny wystąpień robotniczych (strajki, demonstracje):

niskie płace, wyzysk robotników w zakładach pracy (wysokie normy produkcyjne), ogłoszenie przez władze

przed świętami (w sobotę 12 XII) podwyżek cen żywności o 13 - 30 %, w tym mięsa średnio o 17 %)

przebieg wydarzeń:

• strajki i demonstracje robotników 14 XII- 17 XII w Gdańsku, Gdyni, Szczecinie, krwawo stłumione przez

wojsko (45 zabitych)

• W. Gomułka uznał wystąpienia robotników za kontrrewolucję i wydał rozkaz użycia przez wojsko broni

(kierujący akcją - wiceminister obrony narodowej gen. G. Korczyński)

• podpalenie prze demonstrantów gmachu KW PZPR 15 XII

• przemówienie w gdańskim ośrodku TV wicepremiera S. Kociołka wzywające robotników, aby pracy

następnego dnia poszli do pracy (16 XII)

• ostrzelanie przez wojsko przed stocznią w Gdyni robotników idących do pracy 17 XII

skutki (bezpośrednie i długofalowe) :

• odwołanie 20 XII W. Gomułki z funkcji 1 sekretarza KC PZPR, powołanie na to stanowisko Edwarda Gierka

(formalnie decyzję podjęło Plenum KC PZPR, faktycznie obie decyzje zapadły w Moskwie)

• dymisja premiera J. Cyrankiewicza (23 XII), nowy premier: Piotr Jaroszewicz

• pierwsze decyzje gospodarcze ekipy E. Gierka: podniesienie płac (30 XII), cofnięcie grudniowej podwyżki cen

(15 II), „zamrożenie” cen podstawowych artykułów spożywczych - uzyskanie na to pożyczki dolarowej od

ZSRR

• spotkanie E. Gierka w Stoczni Gdańskiej (im. W. Lenina) z robotnikami (25 I) - „Pomożecie?”

• obawa ekipy E. Gierka przed kolejnym wystąpieniami robotników spowodowała zamrożenie cen żywności na

kilka lat oraz politykę gospodarczą, której celem było szybkie podniesienie stopy życiowej obywateli

(skutkiem tej polityki będzie w latach 70 - tych „przeinwestowanie gospodarki”, rosnące zadłużenie Polski

oraz wybuch kryzysu ekonomicznego na przełomie lat 70- tych i 80-tych)

• opozycja polityczna po grudniu 1970 r. dochodzi do następujących wniosków:

powinna tworzyć swoje własne struktury („nie palmy komitetów, twórzmy własne” J. Kuroń),

inteligencki nurt opozycji powinien współpracować z nurtem robotniczym

realizacja obu wniosków rozpocznie się jednak dopiero w 1976 r. (zaowocuje powstaniem najpierw KOR - u w 1976 r. , a w 1980

„Solidarności”)

1

---