Polska w okresie rządów Edwarda Gierka (grudzień 1970 - przełom sierpnia i września 1980).
1. Przejęcie władzy przez E. Gierka.
• odwołanie 20 XII W. Gomułki z funkcji 1 sekretarza KC PZPR, powołanie na to stanowisko Edwarda Gierka
(formalnie decyzję podjęło Plenum KC PZPR, faktycznie obie decyzje zapadły w Moskwie)
• dymisja premiera J. Cyrankiewicza (23 XII), nowy premier: Piotr Jaroszewicz
• pierwsze decyzje gospodarcze ekipy E. Gierka: podniesienie płac (30 XII), cofnięcie grudniowej podwyżki cen (15 II), „zamrożenie” cen
podstawowych artykułów spożywczych - uzyskanie na to pożyczki dolarowej od ZSRR
• spotkanie E. Gierka w Stoczni Gdańskiej (im. W. Lenina) z robotnikami (25 I) - „Pomożecie?”
• obawa ekipy E. Gierka przed kolejnym wystąpieniami robotników spowodowała zamrożenie cen żywności na kilka lat oraz politykę
gospodarczą, której celem było szybkie podniesienie stopy życiowej obywateli (skutkiem tej polityki będzie w latach 70 - tych
„przeinwestowanie gospodarki”, rosnące zadłużenie Polski oraz wybuch kryzysu ekonomicznego na przełomie lat 70- tych i 80-tych)
2. Najważniejsze osoby w państwie w latach 70-tych.
Edward Gierek - 1 sekretarz KC PZPR (od 20 XII 1970 do początków IX 1980)
premier Piotr Jaroszewicz (do lutego 1980), Edward Babiuch (II - VIII 1980)
przewodniczący Rady Państwa (Marian Spychalski 1968 - 1972, Henryk Jabłoński 1972 - 1985)
minister obrony narodowej: gen. Wojciech Jaruzelski (od 1968
3. Gospodarka polska lat 70 - tych.
- realizacja kolejnych planów 5- letnich
bardzo szeroki zakres inwestycji zmierzających do szybkiego rozwoju gospodarczego (tzw. „polskie przyśpieszenie”) i wzrostu stopy życiowej społeczeństwa (skutki : tzw.„przeinwestowanie gospodarki” - zbyt wielki nakłady inwestycyjne, rosnące zadłużenie Polski, spadek dochodu narodowego w 1979 r. o 2 %)
najbardziej znane inwestycje gospodarcze „epoki Gierka” np. budowa huty „Katowice”, elektrownia w Kozienicach, Trasa Łazienkowska, Dworzec Centralny w Warszawie, odbudowa Zamku Królewskiego w Warszawie
zakup licencji w krajach zachodnich (np. fiat 126 p, autobus „Berliet”)
rosnące zadłużenie kraju („życie na kredyt”), 1974 - 5 mld $, 1980 - 24 mld. $, w 1979 r. 75% wpływów z polskiego eksportu było wykorzystywanych na obsługę zadłużenia
dążenie do stałego wzrostu wydobycia węgla kamiennego (zwł. na eksport), skutki społeczne: np. wymuszanie na górnikach pracy w niedziele
4. Propagandowe oddziaływanie władzy na społeczeństwo w „epoce Edwarda Gierka” -
m.in. „propaganda sukcesu”.
najbardziej charakterystyczne hasła propagandy sukcesu lat 70 - tych: „Budowa drugiej Polski”,„Aby Polska rosła w siłę, a ludziom żyło się dostatniej”, „Polak potrafi”, „wielki skok”, „budowa rozwiniętego społeczeństwa socjalistycznego”, rozpowszechnianie przez propagandę poglądu, że Polska zajmuje 10 miejsce wśród najlepiej rozwiniętych gospodarczo państw świata
rola telewizji w tworzeniu „propagandy sukcesu” • „czarno - biała” telewizja epoki Gomułki została zastąpiona programami w kolorze, • wprowadzenie II programu TV, • rola Macieja Szczepańskiego w tworzeniu propagandy sukcesu, jeden z twórców propagandy
sukcesu, szef telewizji (prezes tzw. Radiokomtetu), Maciej Szczepański jako jedna z najbardziej wpływowych
osób w państwie w latach 70-tych
propagandowe funkcje lotu Polaka w kosmos w 1978 r. (mjr Mirosław Hermaszewski, w ramach radzieckiego programu „Interkosmos”), np. w kontekście utrwalania „ przyjaźni polsko - radzieckiej”
wykorzystywanie w propagandzie sukcesów polskich sportowców (np. piłka nożna: MŚ w RFN w 1974 r., MŚ w Argentynie w 1978 r., „wyścigi pokoju”, specyfika olimpiady w Moskwie w 1980 r., polityczna wymowa „gestu Kozakiewicza”)
starannie wykreowany wizerunek medialny Edwarda Gierka i rola telewizji w jego kształtowaniu (np. „Pomożecie ?”, tzw. gospodarskie wizyty w różnych częściach kraju, dożynki)
„propaganda sukcesu” na kolejnych zjazdach PZPR (zwł. VII Zjazd PZPR w 1975 r., VIII Zjazd PZPR w lutym 1980 r.)
propaganda sukcesu jako istotny element stylu rządzenia państwem przez ekipę E. Gierka
rozdźwięk między propagandą sukcesu a rzeczywistą sytuacją gospodarczą kraju i oczekiwaniami społeczeństwa
opozycja wobec „propagandy sukcesu” (np. nowy nurt w polskiej kinematografii od II połowy lat 70-tych, zwany „kinem moralnego niepokoju”, ukazujący negatywne zjawiska w życiu społecznym Polski lat 70-tych: m .in. „Człowiek z marmuru”, „Bez znieczulenia”, reż. A. Wajda, „Barwy ochronne”, reż. K. Zanussi, „Amator” reż. K. Kieślowski, „Wodzirej” reż. F. Falk)
5. Styl rządzenia państwem w latach 70-tych.
propaganda sukcesu
lansowanie przez władzę haseł „partia kieruje, rząd rządzi”, „jedność moralno - polityczna narodu”, „program partii programem narodu”
korupcja elit władzy i jej podatność na pomnażanie majątku osobistego (czasem nieuczciwymi metodami)
zasada nomenklatury („wszystko dla partyjnych”) przy obsadzie stanowisk kierowniczych, np. w zakładach pracy
6. Reforma administracji w 1975 r. (wprowadzenie 49 województw, wprowadzenie
dwustopniowego podziału administracji na województwa i gminy).
7. Nowelizacja konstytucji PRL w 1976 r. - zmiany w konstytucji (10 II 1976 uchwała Sejmu)
wprowadzenie zapisu o przewodniej roli PZPR w państwie („przewodnią siłą polityczno - społeczną w budowie socjalizmu jest PZPR”)
wprowadzenie zapisu o „przyjaźni i współpracy z ZSRR i innymi państwami socjalistycznymi”
uchwały te wynikały z nacisków ZSRR, były zgodne z założeniami doktryny Breżniewa
zaledwie jeden poseł odważył się wstrzymać od głosu (prof. Stanisław Stomma - z koła poselskiego
„Znak”)
8. Polityka zagraniczna ekipy E. Gierka.
zależność Polski od ZSRR w ramach RWPG i Układu Warszawskiego, zgodnie z założeniami
doktryny Breżniewa
poprawa stosunków z wysokorozwiniętymi państwami kapitalistycznymi (USA, Europa Zachodnia), czyli polityka ograniczonego „otwarcia na Zachód”, jej uwarunkowania:
• wpływ na politykę zagraniczną PRL w latach 70-tych klimatu „detente” w stosunkach
międzynarodowych (tzw. odprężenia w stosunkach „Wschód - Zachód” , czyli osłabienia „zimnej wojny”)
• „nowa niemiecka polityka wschodnia” jako istotny czynnik sprzyjający poprawie stosunków
Polski z RFN i innymi państwami Zachodu
• wpływ E. Gierka na kształt polityki zagranicznej (był komunistą lojalnym wobec ZSRR, znał
jednak Zachód osobiście - w przeciwieństwie do W. Gomułki - i biegle mówił w j. francuskim)
Polska a RFN w latach 70 - tych
• ratyfikacja przez Bundestag w 1972 r. układu z 7 XII 1970 r.
• wizyty w Polsce kanclerza Helmuta Schmidta (SPD, zwolennik „nowej niemieckiej polityki wschodniej” ) w latach
70- tych: niemieckie kredyty dla Polski, akcja tzw. łączenia rodzin (umożliwienie polskim obywatelom,
deklarującym niemiecką narodowość, wyjazdu do RFN)
wizyty prezydentów USA w Polsce (R. Nixon w 1972 r. - pierwsza wizyta w Polsce prezydenta USA, G. Ford w 1975 r., J. Carter w 1977 r.)
Polska a Francja w latach 70 - tych (znajomość Francji przez E. Gierka, polsko - francuska deklaracja o
przyjaźni i współpracy” 1972, wizyta prezydenta Valerego Giscarda D' Estaing 1975)
podpisanie przez Polskę Aktu Końcowego KBWE w Helsinkach w 1975 r.
• uznanie nienaruszalności granic w Europie (w tym granicy polsko - niemieckiej)
• deklaracja przestrzegania przez podpisujące państwa praw człowieka wobec swoich obywateli
(m.in. swoboda wyznania, wolność słowa, swoboda zrzeszania się)
- rosnące zadłużenie Polski wobec państw Zachodu
9. „List 59” w 1975 r. - apel intelektualistów do władz, zawierający postulaty demokratyzacji życia
społecznego, m. in.: wolność słowa, wyznania, zniesienie cenzury, zniesienie zasady nomenklatury
przy obsadzie stanowisk kierowniczych, swoboda badań naukowych, polityczne uwarunkowania „Listu 59”: • „List 59” był przejawem dezaprobaty wobec planowanych przez władze poprawek w konstytucji
(dokonanych w 1976 r.), • „List 59” nawiązywał do fragmentu Aktu Końcowego KBWE w Helsinkach - deklaracji
przestrzegania przez podpisujące państwa praw człowieka wobec swoich obywateli
inicjatorzy listu: prof. Edward Lipiński, mec. Jan Olszewski, Jacek Kuroń
sygnatariusze listu, m.in.: Edward Lipiński, L. Kołakowski, Z. Herbert, W. Szymborska, A. Zagajewski, S. Barańczak, S. Kisielewski, ks. Jan Zieja (potem kapelan KOR-u), A. Szczypiorski, J. Kuroń, J. J. Lipski, H. Mikołajska, J. Kornhauser, A. Słonimski, A. Michnik, A. Drawicz, A. Kamieńska, o. Jacek Salij, Jan Olszewski, A. Pajdak, Władysław Siła - Nowicki, Jerzy Andrzejewski
10. Wystąpienia robotników w Radomiu i w Ursusie 24 - 25 VI 1976 r.
przyczyny: ogłoszenie przez władze podwyżki cen żywności 24 VI (m.in. mięso o 69%, cukier o 100%)
przebieg wydarzeń: strajki i demonstracje uliczne 25 VI, zwł. w Radomiu, gdzie demonstranci zdobyli gmach KW PZPR (demolując i podpalając budynek), represje wobec uczestników demonstracji: pobicia, aresztowania, wyroki sądowe, władza nie odważyła się wyposażyć służby tłumiące demonstracje (MO) w broń palną
skutki wydarzeń w Radomiu i Ursusie
• represje wobec najaktywniejszych uczestników demonstracji (aresztowania, pobicia na komisariatach MO,
wyroki sądowe)
• odwołanie przez władze podwyżek cen żywności jeszcze tego samego dnia wieczorem 25 VI
(w telewizyjnym przemówieniu premiera Piotra Jaroszewicza)
• organizowanie przez władze w zakładach pracy wieców poparcia dla ekipy E. Gierka, potępiających
uczestników demonstracji
• narodziny jeszcze w 1976 r. zorganizowanej opozycji politycznej - w myśl zasady sformułowanej przez J.
Kuronia: „nie palmy komitetów, twórzmy własne” - w postaci KOR, którego zadaniem było m.in.
wspieranie przez intelektualistów środowisk robotniczych, opozycyjnie nastawionych wobec władzy.
11. Kościół w Polsce w latach 70-tych. Władza wobec Kościoła.
rola w Kościele prymasa kardynała Stefana Wyszyńskiego oraz arcybiskupa krakowskiego
kardynała Karola Wojtyły
utworzenie na ziemiach zachodnich nowych diecezji (1972)
unikanie przez władze otwartego konfliktu z hierarchią kościelną (episkopatem Polski)
udzielanie przez władze zgody na budowę kościołów w nowych osiedlach mieszkaniowych
władza nadal traktowała Kościół za przeciwnika ideologicznego, nadal lansowała propagandę antykościelną i ateistyczną (w mediach , w szkolnictwie), w ministerstwie spraw wewnętrznych istniał departament specjalizujący się w inwigilacji Kościoła i duchowieństwa
nowe formy duszpasterstwa młodzieży w polskim Kościele w latach 70-tych (jako zjawisko społeczne, a także jako dążenie Kościoła do stworzenia przeciwwagi wobec oddziaływania ideologicznego władzy komunistycznej na młodzież): • np. narodziny ruchu oazowego w II połowie lat 70-tych (ks. Franciszek Blachnicki), • ożywienie działalności duszpasterstwa akademickiego (np. o. Jacek Salij OP, ks. Mieczysław Maliński)
wybór arcybiskupa krakowskiego, kardynała Karola Wojtyły na papieża 16 X 1978
pierwsza pielgrzymka papieża Jana Pawła II do Polski, w czerwcu 1979 r. („Niech zstąpi Duch Twój i odnowi oblicze tej ziemi”)
wspieranie przez Kościół środowisk opozycji politycznej (np. ks. Jan Zieja - kapelan KOR-u, głodówka protestacyjna w kościele św. Marcina w 1977 r., ks. Henryk Jankowski - kapelan strajkujących stoczniowców w sierpniu 1980 r.)
12. Narodziny zorganizowanej opozycji politycznej w II połowie lat 70 - tych (od 1976 r.).
brak zorganizowanej (brak struktur organizacyjnych) opozycji politycznej przed 1976 r.
uwarunkowania powstawania organizacji opozycyjnych od 1976 r. (zorganizowanej opozycji):
• podpisanie przez polskie władze Aktu Końcowego KBWE w Helsinkach w 1975 r., a w nim
m.in. deklaracji przestrzegania przez podpisujące państwa praw człowieka wobec swoich
obywateli
• ratyfikacja przez Radę Państwa „Paktów Praw Człowieka ONZ”
• „List 59” z 1975 r.
• przyjęcie przez opozycję zasady „nie palmy komitetów, twórzmy własne”
powstanie po wydarzeniach radomskich KOR-u (Komitet Obrony Robotników): J. Kuroń, prof. Edward Lipiński, Jan Józef Lipski, ks. Jan Zieja, H. Mikołajska, S. Barańczak, J. Andrzejewski, Piotr Naimski, Antoni Macierewicz
przekształcenie KOR w KSS KOR (1977)
powstanie ROPCIO w 1977 r. (Leszek Moczulski, Stefan Niesiołowski, gen. Mieczysław Boruta- Spiechowicz
zamordowanie przez funkcjonariuszy SB współpracownika KOR-u studenta UJ Stanisława Pyjasa (V 1977),
głodówka protestacyjna w kościele św. Marcina w 1977 r.
utworzenie 1 IX 1979 KPN-u (Konfederacja Polski Niepodległej): Leszek Moczulski, Romuald Szeremietiew
powstanie w Polsce w 1977 r. tzw. drugiego obiegu wydawniczego: nielegalne wydawnictwa, publikacje, które nie mogłyby pojawić się oficjalnie (utworzenie NOW-ej- Mirosław Chojecki)
powstanie w Gdańsku Ruchu Młodej Polski (Aleksander Hall, Wiesław Walendziak)
powstanie na Wybrzeżu Komitetu Założycielskiego Wolnych Związków Zawodowych (Andrzej Gwiazda, Anna Walentynowicz, Lech Wałęsa)
13. Przyczyny i pierwsze przejawy kryzysu ekonomicznego w Polsce u schyłku lat 70 - tych.
tzw.„przeinwestowanie gospodarki” - zbyt wielki nakłady inwestycyjne, rosnące zadłużenie Polski,
rosnące zadłużenie kraju („życie na kredyt”), 1974 - 5 mld $, 1980 - 24 mld. $, w 1979 r. 75% wpływów z polskiego eksportu było wykorzystywanych na obsługę zadłużenia
spadek dochodu narodowego w 1979 r. o 2 %)
negatywny wpływ tzw. kryzysu energetycznego w świecie w latach 70-tych
- wprowadzenie kartek (bonów) na cukier
- zmiana na stanowisku premiera w lutym 1980 r. (Piotra Jaroszewicza zastąpił Edward Babiuch)
strajki w zakładach pracy w różnych częściach kraju od lipca 1980
14. Sierpień 1980 roku - istota przemian: narodziny „Solidarności”, koniec „epoki E.
Gierka”.
A. Przyczyny wydarzeń sierpnia 1980 r. (polityczne, społeczne, gospodarcze): • zawiedzione nadzieje społeczeństwa co do ekipy Gierka, arogancja elit władzy, jej korupcja oraz
podatność na pomnażanie majątku osobistego (czasem nieuczciwymi metodami), • rozdźwięk między propagandą sukcesu a rzeczywistą sytuacją gospodarczą kraju i oczekiwaniami
społeczeństwa, • polityka ograniczonego „otwarcia na Zachód” ekipy Gierka spowodowała wzrost potrzeb
konsumpcyjnych społeczeństwa (czyli oczekiwania na dorównanie w pod względem zamożności
wysokorozwiniętym państwom kapitalistycznym), • oczekiwania społeczne w zakresie przestrzegania przez władzę praw człowieka (np. podmiotowego
traktowania robotników z zakładach pracy, swobody zrzeszania się - np. tworzenia wolnych
związków zawodowych, swobody wyznania, niedyskryminowania ludzi wierzących w życiu
społecznym i politycznym państwa, zniesienia zasady nomenklatury przy obsadzie kierowniczych
stanowisk, wolności słowa) • wpływ wyboru papieża - Polaka i jego pielgrzymki do Ojczyzny w czerwcu 1979 r. na świadomość
społeczną (nastąpił wzrost oczekiwań społeczeństwa w zakresie przestrzegania przez władzę praw
człowieka, społeczeństwo nabrało większej odwagi, aby formułować postulaty pod adresem władzy)
• działalność opozycji politycznej i jej rosnące znaczenie po 1976 r., skuteczności działania opozycji
politycznej sprzyjało zjawisko jej integracji po marcu 1968 r. (nurtu katolickiego z nurtem tzw. lewicy laickiej,
czyli dawnymi rewizjonistami) oraz po wydarzeniach radomskich 1976 r. (wspieranie przez intelektualistów środowisk
robotniczych, opozycyjnie nastawionych wobec władzy). • niechęć E. Gierka do tłumienia siłą wystąpień robotniczych (wynikało to z m.in. z doświadczeń
grudnia 1970 r. oraz przekonania władzy o własnej słabości)
• pogorszenie sytuacji gospodarczej kraju w l. 1979 - 1980 (m .in. z powodu rosnącego zadłużenia
państwa, nadmiernych inwestycji), podwyżki cen żywności, pogorszenie zaopatrzenia w sklepach
• bezpośrednie przyczyny rozpoczęcia strajku w Stoczni Gdańskiej w sierpniu 1980 r., m. in.,
powstanie na Wybrzeżu Komitetu Założycielskiego Wolnych Związków Zawodowych (Andrzej
Gwiazda, Anna Walentynowicz, Lech Wałęsa), żądanie przywrócenia do pracy Anny Walentynowicz,
B. Przebieg strajku w Stoczni Gdańskiej 14 VIII - 31 VIII: - trafna decyzja przywódców strajku o nadaniu mu charakteru strajku okupacyjnego (czyli nie
wychodzenia strajkujących poza bramę stoczni, w celu uniknięcia możliwości użycia przez władze
sił porządkowych na ulicach miasta)
- rozszerzenie się strajku na całe Wybrzeże i resztę kraju
- utworzenie MKS-u (Międzyzakładowy Komitet Strajkowy, m.in. Lech Wałęsa, Andrzej Gwiazda),
utworzenie przy MKS komisji ekspertów (np. B. Geremek, T. Mazowiecki, A. Wielowieyski, J.
Staniszkis)
- rozmowy MKS z przedstawicielami rządu (w stoczni gdańskiej wicepremier Mieczysława Jagielski,
w Szczecinie wicepremier Kazimierz Barcikowski)
C. Podpisanie w Stoczni Gdańskiej tzw. porozumień sierpniowych 31 VIII między MKS a
wicepremierem M. Jagielskim („dogadaliśmy się jak Polak z Polakiem”, „nie ma przegranych, ani
zwyciężonych”) - zgoda władz na realizację 21 postulatów, m.in.: powstanie wolnych związków
zawodowych (powstały jako NSZZ „Solidarność”, zarejestrowane 17 IX), prawo do strajku,
przestrzeganie przez władzę konstytucji PRL (chodziło opozycji o zapisy dotyczące praw człowieka),
jawność życia politycznego, wolne soboty, wzrost płac, transmisja przez radio w każdą niedzielę
Mszy Św.
D. Skutki i znaczenie wydarzeń sierpnia 1980 r.
powstanie NSZZ „Solidarność” (ok. mln członków) zapoczątkowało kształtowanie się w Polsce w 1980 r. - wbrew woli władzy - pluralistycznego modelu społeczeństwa, Solidarność swoim znaczeniem wykroczyła poza ramy związku zawodowego, stając się ruchem społecznym i politycznym, i w zasadzie, aż do wprowadzenia stanu wojennego 13 XII 1981 r., jedną z trzech sił w państwie - tzw. „układ trójkowy”)
powstanie „Solidarności” było próbą podważenia monopolu PZPR na sprawowanie władzy w Polsce, osłabiło wpływ PZPR na społeczeństwo (m in. z powodu masowego zrzekania się członkostwa w tej partii, od sierpnia 1980 r.- tzw. oddawanie legitymacji partyjnych)
zmiany we władzach państwowych i PZPR: odwołanie przez KC PZPR E. Gierka z funkcji 1 sekretarza i ludzi z nim powiązanych z kierowniczych stanowisk w państwie (np. premiera E. Babiucha, szefa „Radiokomitetu” M. Szczepańskiego, 1 sekretarza KW PZPR w Katowicach Zdzisława Grudnia)
władza komunistyczna od samego początku podpisania „porozumień sierpniowych” wychodziła z założenia, że części postulatów nie będzie przestrzegać, oraz że należy doprowadzić do likwidacji „Solidarności”, wynikało to zarówno z nacisków Kremla (doktryny Breżniewa zakładającej ograniczoną suwerenność państw socjalistycznych), jak i przekonania znacznej części ówczesnego kierownictwa PZPR, zwł. tzw. grupy „twardogłowych”, czyli „betonu partyjnego”; przygotowania do wprowadzenia stanu wojennego rozpoczęły się już w 1980 r.
3