Szukaj innych materiałów na:

a

www.wosnastoprocent.pl

DOKTRYNY POLITYCZNE - CHARAKTERYSTYKA PORÓWNAWCZA

konserwatyzm, liberalizm, chadecja, socjaldemokracja

Autor: Tomasz Matyja

Konserwatyzm (łac: „conservatio”- utrzymywać, konserwować) jako doktryna polityczna

pojawił się w XVIII w., będąc opozycją wobec oświeceniowego racjonalizmu. Za prekursora i
głównego ideologa nowoczesnego konserwatyzmu uważa się brytyjskiego filozofa i politya-

Edmunda Burke’a (1729 - 1797 r.)

Liberalizm (łac.: „liber”- wolny) jest doktryną o bardzo bogatej tradycji. Pojawił się na
przełomie XVII i XVIII w., a za jego prekursorów uważa się między innymi Johna Locke’a, Adama

Smith’a, Barucha Spinozę i Immanuela Kanta. W wieku XIX liberalizm zatriumfował w sensie
politycznym, gdyż wtedy jego zasady kształtowały życie polityczne wielu europejskich miast i

USA.

Nauka społeczna Kościoła katolickiego nie jest doktryną w tradycyjnym rozumieniu tego słowa,
gdyż nie przynosi konkretnych idei politycznych. Stanowi natomiast zbiór moralnych ocen

rzeczywistości społecznej. Jej wskazania można pogodzić z wieloma ideologiami i systemami
politycznymi, ale najściślej związana jest z nią chadecja (chrześcijańska demokracja) i

wszystkie partie chadeckie, które naukę Kościoła przyjęły jako fundament swoich programów
politycznych.

Socjaldemokracja (socjalizm demokratyczny) nawiązująca do ideologii socjalizmu (łac.:

„socialis”- społeczny) jest współcześnie obok chrześcijańskiej demokracji najsilniejszym
nurtem politycznym w Europie. Pierwsze partie socjaldemokratyczne powstawały w XIX w., pod

wpływem podziału ruchu robotniczego na nurt rewolucyjny oraz reformistyczny. Za prekursora
tej doktryny uważa się niemieckiego polityka Eduarda Bernsteina (1850 – 1932 r.).

Współcześnie wybitnymi politykami reprezentującymi myśl socjaldemokracji byli prezydent
Francji - Francois Mitterrand i kanclerz Niemiec Willy Brandt.

W celu porównania tych czterech doktryn możemy wyróżnić kilka płaszczyzn, które pozwolą

nam dostrzec różnice i ewentualne podobieństwa między nimi. Wszystkie ideologie i doktryny
poruszają bowiem podobne problemy natury ogólnej, takie jak koncepcja społeczeństwa,

pozycja jednostki, czy rola państwa. Właśnie w oparciu o takie kategorie postaram się
porównać cztery wspomniane wyżej doktryny.

Przede wszystkim doktryny te, w swoich założeniach co innego uznają za najwyższą wartość.

Liberalizm głosi, że naczelną wartością jest wolność jednostki; każdy powinien mieć
zagwarantowaną swobodę podejmowania decyzji i wszelkich działań, a jedynym ograniczeniem

swobód jednostki jest wolność drugiego człowieka (nie mogą nim być ani religia, ani państwo).
Socjaldemokracja za podstawową wartość przyjmuje równość rozumianą jako jednakową dla

wszystkich możliwość korzystania z dóbr. Socjaldemokraci w katalogu praw i wolności
obywatelskich bardzo duży nacisk kładą na prawa socjalne. Według chadecji natomiast

najwyższą wartością w życiu doczesnym są prawa dane człowiekowi przez Stwórcę: prawo do

- 1 -

Szukaj innych materiałów na:

a

www.wosnastoprocent.pl

życia, swobody praktyk religijnych, właśności i inne, które pokazują i uczą, jak postepować w
życiu. Wiara w Boga gwarantuje godne życie na ziemi i zbawienie po śmierci, więc w życiu

społecznym i politycznym należy przestrzegać jasno określonych zasad moralności
chrześcijańskiej. Również konserwatyzm przyznaje religii ważną rolę w życiu społecznym (choć

opowiada się za rozdziałem Kościoła od państwa). Jedną z podstawowych jego przesłanek jest
bowiem integryzm religijny- konserwatyści uznają niezmienność ładu moralnego opartego na

światopoglądzie religijnym. Ważnym elementem tej ideologii jest też tradycjonalizm, do
którego pozostałe doktryny nie przywiązują takiej wagi. Konserwatyści traktują dorobek

pokoleń jako cenne wskazówki dla społeczeństwa. Ostro krytykują rewolucję, nie akceptują
zmian gwałtownych, lecz tylko te dokonujące się na drodze ewolucji. Są rzecznikami status

guo, opowiadają się za zachowaniem rzeczy istniejących, które albo są dobre same w sobie
albo też lepsze od tych, które mogłyby zaistnieć w przyszłości (zastępując je).

Omawiane doktryny różnią się między sobą w kwestii postrzegania jednostki i oceny jej

charakteru. Nieco podobnie do tego problemu podchodzi chadecja i liberalizm. W nauce
społecznej Kościoła pozycję człowieka określa bowiem filozofia personalistyczna, według której

człowiek jest bytem obdarzonym świadomością i wolną wolą, co pozwala mu poprzez
dokonywanie własnych wyborów osiągnąć szczęście doczesne. Również liberalizm, odwołując

się do racjonalizmu, zakłada, że każdy człowiek jest rozumny z natury (takim został stworzony)
i potrafi najlepiej ocenić swoje potrzeby i własny interes. Jednostka jest zdolna do

samodoskonalenia i samoregulacji, ale jednocześnie musi ponosić odpowiedzialność za swoje
czyny. Socjaldemokracja natomiast jako jedno z podstawowych założeń przyjmuje nad wyraz

idealistyczne traktowanie jednostki ludzkiej, która jest, według przedstawicieli tego nurtu,
obdarzona przede wszystkim zaletami i niemalże pozbawiona wad. Całkiem inaczej podchodzą

do problemu jednostki konserwatyści. Nie podzielają oni optymizmu liberałów wobec
pozytywnego charakteru natury człowieka. Uważają, że ludzka natura jest skażona, czego

rezultatem jest to, że zła nie da się usunąć z historii. Temu sceptycznemu stosunkowi do natury
człowieka towarzyszy pogląd, że czasami znaczenie wiary, obyczajów i tradycji jest większe niż

znaczenie ludzkiego rozumu.

Z postrzeganiem człowieka przez te doktryny silnie związane jest to, co mówią one na temat
praw człowieka. Doktryny różnią się nieco w kwestii pochodzenia tych praw. Liberalizm i

socjaldemokracja prawa przysługujące jednostce określają jako prawa naturalne, które
gwarantują równość (choć w przypadku liberalizmu umiejętne lub nieumiejętne korzystanie z

tych praw przyczynia się do zamazywania tej równości). Socjaldemokracja za podstawowe
uważa prawa socjalne, a liberalizm te związane z wolnością (prawo do życia, wolność osobistą,

wolność sumienia itd.) wiodące razem z wszystkimi innymi prymat nad prawem stanowionym
przez państwo. Obydwie doktryny głoszą nienaruszalność naturalnych praw człowieka. Również

chadecja występuje przeciw ingerencji w ludzkie prawa, z tym że ich pochodzenie jest tu
określane precycyjniej - jako Boskie. Inaczej w omawianej kwestii wypowiadają się natomiast

konserwatyści. Według ich ideologii jednostce przysługują takie prawa, jakie nada jej
społeczeństwo (a więc ich pochodzenie jest tu całkiem inne niż w pozostałych nurtach) i zależą

one od miejsca w hierarchii społecznej, jakie dana osoba zajmuje.

Kolejnym niezwykle istotnym wyznacznikiem doktryn jest koncepcja społeczeństwa, jaką
przyjmują. Najbardziej wyraziste, aczkolwiek bardzo różne poglądy na ten temat głoszą

konserwatyzm i liberalizm. Konserwatywny pogląd na istnienie społeczeństwa wyznacza teoria
organiczna. Traktuje ona społeczeństwo jako organiczną całość, która składa się z wielu

połączonych i współpracujących grup. Co więcej, wspólnota ta ma być pierwotna w stosunku do
tworzących ją jednostek. Zdaniem konserwatystów jednostka może się rozwijać tylko w grupie

społecznej, stąd tak dużym respektem darzą oni czynniki spajające społeczeństwo: religię,

- 2 -

Szukaj innych materiałów na:

a

www.wosnastoprocent.pl

tradycję i rodzinę (pierwotną grupę społeczną). Tak więc konserwatyzm zakłada, że jednostka
jest niejako podległa społeczeństwu, jej interes powinien być podporządkowany interesowi

ogółu, a wreszcie: człowiekowi przysługują takie prawa, jakie nada mu społeczeństwo. Pogląd
liberałów na ten niezwykle istotny temat jest diametralnie odmienny. Liberalizm w oparciu o

indywidualistyczną koncepcję człowieka głosi nadrzędność człowieka w stosunku do
społeczeństwa. Doktryna ta przyjmuje koncepcję zatomizowanego społeczeństwa. Zdaniem

liberałów jest ono sumą jednostek (atomów) i powstaje na zasadzie umowy społecznej między
suwerennymi jednostkami. Według nauki społecznej Kościoła zasady życia społecznego

wyznacza idea dobra wspólnego i wynikający z niej solidaryzm społeczny. Realizowanie
wspólnego dobra (z poszanowaniem osoby ludzkiej) wymaga silnej wspólpracy i solidarności

wszystkich grup społecznych. Kościół wzywa, by w imię miłości bliźniego, świadczyć innym
pomoc.

Z różnymi koncepcjami społeczeństwa doktryn mocno związane są inne problemy, takie jak

równość i hierarchizm. W odniesieniu do tych pojęć w obrębie tych czterech doktryn formuja
się dwa przeciwne „obozy”, z jednej strony konserwatyzm i liberalizm, a z drugiej

socjaldemokracja i chadecja. Konserwatyści traktują społeczeństwo jako naturalnie
zróznicowaną strukturę, na szczycie której powinny znajdować się elity, układ hierarchiczny

uważają za jeden z głównych warunków zachowania ładu społecznego. Konserwatyści są
przeciwnikami egalitaryzmu (równości) - są zdania, że sprzyja on niszczeniu autorytetów i

prowadzi do atomizacji społeczeństwa. Hierarchię natomiast uważają za niezbędna w
społeczeństwie. Liberałowie uznają wprawdzie równość wszystkich ludzi, ale tylko rozumianą

jako równy dostęp do przysługujacych każdemu praw. Uważają jednak, że ten „kapitał”
przyznany przez naturę, jedni wykorzystują lepiej, a inni gorzej. I tak powstaje społeczeństwo o

bardzo zróżnicowanym dostępie do dóbr. Liberalizm zdecydowanie akceptuje hierarchizm -
miejsce jednostki w społeczeństwie zależy jedynie od jej zaradności. To właśnie chęć

budowania przez liberałów społeczeństwa nierówności stała się (obok braku wrażliwości
społecznej) jedną z podstaw krytyki tej doktryny przez socjaldemokrację. Socjaldemokraci w

swych programach z przekonaniem głoszą wizję społeczeństwa egalitarnego. Równość definiują
jednak inaczej niż liberałowie - jako jednakową dla wszystkich możliwość korzystania z dóbr.

Natomiast za przyczynę istniejących nierówności uznają, w przeciwieństwie do liberałów,
niesprawiedliwość społeczną. Odrzucając podział klasowy społeczeństwa, są przeciwnikami

hierarchizmu. Również chadecja opowiada się za równością. Zgodnie z nauką Kościoła wszyscy
ludzie są równi, każdemu należy się taki sam szacunek, a ład moralny opiera się na

wzajemnym zrozumieniu interesów różnych grup społecznych.

W podejściu do problemu własności prywatnej, omawiane doktryny - z wyjątkiem
socjaldemokracji - nie róznią się tak bardzo i opowiadają się za własnością prywatną.

Konserwatyści są jej obrońcami, gdyż uważają, że jest ona najlepszą gwarancją wolności. Z
indywidualizmu wyznawanego przez liberałów wypływa idea nienaruszalności naturalnych praw

człowieka, a więc i prawa do własności. (Socjaldemokraci formułują wobec liberałów zarzut
absolutyzowania własności prywatnej). Podobnie, wedle nauki Kościoła, prawo do własności jest

jednym z Bożych praw i jest niekwestionowane. Jedynie w wypadku socjaldemokracji sprawa ta
ma się zupełnie inaczej. Doktryna ta, jako że wywodzi się z socjalizmu, zakłada bezwzględne

zniesienie stosunków społecznych opartych na własności prywatnej, będących podstawą
kapitalizmu.

Możemy też dostrzec pewne różnice między omawianymi doktrynami na tle idei politycznych

i rozwiązań ustrojowych. Konserwatyzm za podstawową funkcję państwa uznaje stanie na
straży praw obywatela. Przedstawiciele tej doktryny opowiadają się za silną władzą państwową,

są zwolennikami państwa zdecentralizowanego o ograniczonym do minimum aparacie władzy.

- 3 -

Szukaj innych materiałów na:

a

www.wosnastoprocent.pl

Również według liberałów kompetencje państwa powinny być skrajnie ograniczone (idea
„państwa minimum”). Jednak oni, w przeciwieństwie do konserwatystów, sprzeciwiają się silnej

władzy państwowej, gdyż są przekonani, że silne państwo może zagrażać wolności jednostki.
Rolą państwa jest natomiast zapewnienie obywatelom bezpieczeństwa i warunków rozwoju

oraz ochrona własności prywatnej. Konserawtyści aprobują demokrację, ale podkreślają, że
zasada rządów większości musi być podporządkowana ścisłym regulacjom prawa (rządy

prawa). Liberałowie są natomiast zwolennikami monteskiuszowskiego podziału władzy
państwowej. Są zdecydowanymi przeciwnikami pomocy socjalnej udzielanej przez państwo

obywatelom, będąc zdania, że narusza ona hierarchiczną strukturę społeczeństwa. W tej
kwestii poglądy socjaldemokratów różnią się diametralnie. To właśnie prawa socjalne są, ich

zdaniem, podstawą realizowania równości i sprawiedliwości społecznej przez państwo.
Podobnie jak konserwatyści są zwolennikami demokracji opartej na pluralizmie,

parlamentaryzmie i samorządności. Jeszcze jedna różnica w poglądach liberałów i
socjaldemokratów polega na tym, że liberałowie, opowiadając się za gospodarką

wolnorynkową, sprzeciwiają się

interwencjonizmowi państwowemu, podczas gdy

socjaldemokraci są zwolennikami tej formy ingerencji państwa w życie obywateli; jednym z jej

głównych celów powinien być sprawiedliwy podział dóbr.

Z powyższych rozważań wynika, że konserwatyzm, liberalizm, socjaldemokracja i chadecja to –
najogólniej mówiąc – doktryny różniące się od siebie w podejściu do bardzo znaczących kwestii,

ale jednocześnie ich poglądy częściowo się pokrywają. Warto zaznaczyć, że wśród omawianych
doktryn względnie najwięcej cech wspólnych mają konserwatyzm i liberalizm. Zgodnie ze

współcześnie często stosowaną klasyfikacją doktryn obydwie zaliczane są do doktryn
centrowych, które łączy postulowanie równowagi między interesami różnych warstw i grup

społecznych, nieuznawanie nierówności za naturalną cechę struktury społeczeństwa;
wynikające z niej różnice majątkowe powinno łagodzić nie państwo, a samo społeczeństwo. Jak

już wspomniałam, charakterystycznemu dla liberalizmu poglądowi na strukturę społeczną ostro
sprzeciwia się socjaldemokracja, zarzucając głoszącym go liberałom brak wrażliwości

społecznej i chęć budowania społeczeństwa nierówności. Porównując omawiane doktryny
właśnie między socjaldemokracją a liberalizmem dostrzegam najwięcej różnic.

Socjaldemokracja ze względu na przywiązanie do idei sprawiedliwości społecznej i sprzeciw
wobec akceptacji poglądu na naturalność nierówności społecznej zaliczana jest do doktryn

lewicowych. Współcześnie doktryny polityczne realizujące programy doktryn lewicowych dążą
do niwelowania różnic majątkowych przez państwo, przede wszystkim opowiadając się za

wprowadzeniem progresywnego systemu podatkowego. Ugrupowania chadeckie natomiast
najczęściej prezentują poglądy prawicowe (uznają nierówność społeczną za nieodłączną cechę

zhierarchizowanego społeczeństwa), choć wiele z nich, szczególnie w Europie Środkowo-
Wschodniej głosi typowe dla partii lewicowych populistyczne hasła równości społecznej.

Ogólnie jednak chadecję zalicza się do doktryn prawicowych.

Trzeba zaznaczyć, że wyżej wymieniona kasyfikacja ma charakter historyczny i uwypukla
głównie związek poszczególnych doktryn z ideologiami. Natomiast oczywiście wciąż zmieniają

się realia społeczne i polityczne, doktryny ewoluują, partie zmieniają swoje programy. Dlatego
problem ich klasyfikacji jest kwestią bardzo złożoną, niezwykle płynną. Podział na lewicę,

prawicę i centrum, podobnie jak podział na doktryny rewolucyjne, konserwatywne,
reformistyczne i reakcyjne, może więc przebiegać nawet w obrębie jednej partii.

- 4 -