Szukaj innych materiałów na:

a

www.wosnastoprocent.pl

DOKTRYNY  POLITYCZNE - CHARAKTERYSTYKA PORÓWNAWCZA

 

konserwatyzm, liberalizm, chadecja, socjaldemokracja

Autor: Tomasz Matyja

Konserwatyzm  (łac:   „conservatio”-   utrzymywać,   konserwować)   jako   doktryna   polityczna 

pojawił się w XVIII w., będąc opozycją wobec oświeceniowego racjonalizmu. Za prekursora i 
głównego   ideologa   nowoczesnego   konserwatyzmu   uważa   się   brytyjskiego   filozofa   i   politya- 

Edmunda Burke’a (1729 - 1797 r.)

Liberalizm  (łac.:   „liber”-   wolny)   jest   doktryną   o   bardzo   bogatej   tradycji.   Pojawił   się   na 
przełomie XVII i XVIII w., a za jego prekursorów uważa się między innymi Johna Locke’a, Adama 

Smith’a, Barucha Spinozę i Immanuela Kanta. W wieku XIX liberalizm zatriumfował w sensie 
politycznym, gdyż wtedy jego zasady kształtowały życie polityczne wielu europejskich miast i 

USA.

Nauka społeczna Kościoła katolickiego nie jest doktryną w tradycyjnym rozumieniu tego słowa, 
gdyż   nie   przynosi   konkretnych   idei   politycznych.   Stanowi   natomiast   zbiór   moralnych   ocen 

rzeczywistości społecznej. Jej wskazania można pogodzić z wieloma ideologiami i systemami 
politycznymi,   ale   najściślej   związana   jest   z   nią  chadecja  (chrześcijańska   demokracja)   i 

wszystkie partie chadeckie, które naukę Kościoła przyjęły jako fundament swoich programów 
politycznych.

Socjaldemokracja  (socjalizm   demokratyczny)   nawiązująca   do   ideologii   socjalizmu   (łac.: 

„socialis”-   społeczny)   jest   współcześnie     obok   chrześcijańskiej   demokracji   najsilniejszym 
nurtem politycznym w Europie. Pierwsze partie socjaldemokratyczne powstawały w XIX w., pod 

wpływem podziału ruchu robotniczego na nurt rewolucyjny oraz reformistyczny. Za prekursora 
tej   doktryny   uważa   się   niemieckiego   polityka   Eduarda   Bernsteina     (1850   –   1932   r.). 

Współcześnie   wybitnymi   politykami   reprezentującymi   myśl   socjaldemokracji   byli     prezydent 
Francji - Francois Mitterrand i kanclerz Niemiec Willy Brandt.

W celu porównania tych czterech doktryn możemy wyróżnić kilka płaszczyzn, które pozwolą 

nam dostrzec różnice i ewentualne podobieństwa między nimi. Wszystkie ideologie i doktryny 
poruszają   bowiem   podobne   problemy   natury   ogólnej,   takie   jak   koncepcja   społeczeństwa, 

pozycja   jednostki,   czy   rola   państwa.   Właśnie   w   oparciu   o   takie   kategorie   postaram   się 
porównać cztery wspomniane wyżej doktryny.

Przede wszystkim doktryny te, w swoich założeniach  co innego uznają za najwyższą wartość. 

Liberalizm   głosi,   że   naczelną   wartością   jest  wolność  jednostki;   każdy   powinien   mieć 
zagwarantowaną swobodę podejmowania decyzji i wszelkich działań, a jedynym ograniczeniem 

swobód jednostki jest wolność drugiego człowieka (nie mogą nim być ani religia, ani państwo). 
Socjaldemokracja za podstawową wartość przyjmuje  równość  rozumianą jako jednakową dla 

wszystkich   możliwość   korzystania   z   dóbr.   Socjaldemokraci   w   katalogu   praw   i   wolności 
obywatelskich   bardzo   duży   nacisk   kładą   na   prawa   socjalne.   Według   chadecji   natomiast 

najwyższą wartością w życiu doczesnym są prawa dane człowiekowi  przez  Stwórcę:  prawo do 

- 1 -

Szukaj innych materiałów na:

a

www.wosnastoprocent.pl

życia, swobody praktyk religijnych, właśności i inne, które pokazują i uczą, jak postepować w 
życiu. Wiara w Boga gwarantuje godne życie na ziemi i zbawienie po śmierci, więc w życiu 

społecznym   i   politycznym   należy   przestrzegać   jasno   określonych   zasad   moralności 
chrześcijańskiej. Również konserwatyzm przyznaje religii ważną rolę w życiu społecznym (choć 

opowiada się za rozdziałem Kościoła od państwa).  Jedną z podstawowych jego przesłanek jest 
bowiem  integryzm religijny- konserwatyści uznają niezmienność ładu moralnego opartego na 

światopoglądzie   religijnym.   Ważnym   elementem   tej   ideologii   jest   też  tradycjonalizm,  do 
którego   pozostałe   doktryny   nie   przywiązują   takiej   wagi.   Konserwatyści   traktują   dorobek 

pokoleń   jako   cenne   wskazówki   dla   społeczeństwa.   Ostro   krytykują   rewolucję,   nie   akceptują 
zmian  gwałtownych,  lecz tylko te dokonujące się na drodze ewolucji. Są rzecznikami  status 

guo, opowiadają się za zachowaniem rzeczy istniejących, które albo są dobre same   w sobie 
albo też lepsze od tych, które mogłyby zaistnieć w przyszłości (zastępując  je).

Omawiane doktryny różnią się między sobą w kwestii  postrzegania  jednostki   i oceny jej 

charakteru.   Nieco   podobnie   do   tego   problemu   podchodzi   chadecja   i   liberalizm.   W   nauce 
społecznej Kościoła pozycję człowieka określa bowiem filozofia personalistyczna, według której 

człowiek   jest   bytem   obdarzonym  świadomością  i   wolną   wolą,   co   pozwala   mu   poprzez 
dokonywanie własnych wyborów osiągnąć szczęście doczesne. Również liberalizm, odwołując 

się do racjonalizmu, zakłada, że każdy człowiek jest rozumny z natury (takim został stworzony) 
i   potrafi   najlepiej   ocenić   swoje   potrzeby   i   własny   interes.   Jednostka   jest   zdolna   do 

samodoskonalenia i samoregulacji, ale jednocześnie musi ponosić odpowiedzialność za swoje 
czyny. Socjaldemokracja natomiast jako jedno z podstawowych założeń przyjmuje nad wyraz 

idealistyczne  traktowanie   jednostki   ludzkiej,   która   jest,   według   przedstawicieli   tego   nurtu, 
obdarzona przede wszystkim zaletami i niemalże pozbawiona wad. Całkiem inaczej podchodzą 

do   problemu   jednostki   konserwatyści.   Nie   podzielają   oni   optymizmu   liberałów   wobec 
pozytywnego   charakteru   natury   człowieka.   Uważają,   że   ludzka   natura   jest  skażona,   czego 

rezultatem jest to, że zła nie da się usunąć z historii. Temu sceptycznemu stosunkowi do natury 
człowieka towarzyszy pogląd, że czasami znaczenie wiary, obyczajów i tradycji jest większe niż 

znaczenie ludzkiego rozumu. 

Z postrzeganiem człowieka przez te doktryny silnie związane jest to, co mówią one na temat 
praw   człowieka.  Doktryny   różnią   się   nieco   w  kwestii   pochodzenia   tych   praw.   Liberalizm   i 

socjaldemokracja   prawa   przysługujące   jednostce   określają   jako   prawa  naturalne,   które 
gwarantują równość (choć w przypadku liberalizmu umiejętne lub nieumiejętne korzystanie z 

tych   praw   przyczynia   się   do   zamazywania   tej   równości).   Socjaldemokracja   za   podstawowe 
uważa prawa socjalne, a liberalizm te związane z wolnością (prawo do życia, wolność osobistą, 

wolność sumienia itd.) wiodące razem z wszystkimi innymi prymat nad prawem stanowionym 
przez państwo. Obydwie doktryny głoszą nienaruszalność naturalnych praw człowieka. Również 

chadecja   występuje   przeciw   ingerencji   w   ludzkie   prawa,   z   tym   że   ich   pochodzenie   jest   tu 
określane precycyjniej - jako Boskie. Inaczej w omawianej kwestii wypowiadają się natomiast 

konserwatyści.   Według   ich   ideologii   jednostce   przysługują   takie   prawa,   jakie   nada   jej 
społeczeństwo (a więc ich pochodzenie jest tu całkiem inne niż w pozostałych nurtach) i zależą 

one od miejsca w hierarchii społecznej, jakie dana osoba zajmuje.

Kolejnym   niezwykle   istotnym   wyznacznikiem   doktryn   jest  koncepcja   społeczeństwa,   jaką 
przyjmują.   Najbardziej   wyraziste,   aczkolwiek   bardzo   różne   poglądy   na   ten   temat   głoszą 

konserwatyzm i liberalizm. Konserwatywny pogląd na istnienie społeczeństwa wyznacza teoria 
organiczna.  Traktuje   ona   społeczeństwo   jako   organiczną   całość,   która   składa   się   z   wielu 

połączonych i współpracujących grup. Co więcej, wspólnota ta ma być pierwotna w stosunku do 
tworzących ją jednostek. Zdaniem konserwatystów jednostka może się rozwijać tylko w grupie 

społecznej, stąd tak dużym respektem darzą oni czynniki spajające społeczeństwo: religię, 

- 2 -

Szukaj innych materiałów na:

a

www.wosnastoprocent.pl

tradycję i rodzinę (pierwotną grupę społeczną). Tak więc konserwatyzm zakłada, że jednostka 
jest   niejako  podległa  społeczeństwu,   jej   interes   powinien   być   podporządkowany   interesowi 

ogółu, a wreszcie: człowiekowi przysługują takie prawa, jakie nada mu społeczeństwo. Pogląd 
liberałów na ten niezwykle istotny temat jest diametralnie odmienny. Liberalizm w oparciu o 

indywidualistyczną  koncepcję   człowieka   głosi  nadrzędność  człowieka   w   stosunku   do 
społeczeństwa.   Doktryna   ta   przyjmuje   koncepcję  zatomizowanego   społeczeństwa.   Zdaniem 

liberałów jest ono sumą jednostek (atomów) i powstaje na zasadzie umowy społecznej między 
suwerennymi   jednostkami.   Według   nauki   społecznej   Kościoła   zasady   życia   społecznego 

wyznacza   idea   dobra   wspólnego   i   wynikający   z   niej  solidaryzm   społeczny.   Realizowanie 
wspólnego dobra (z poszanowaniem osoby ludzkiej) wymaga silnej wspólpracy i solidarności 

wszystkich  grup   społecznych.  Kościół  wzywa,  by   w  imię  miłości   bliźniego,  świadczyć   innym 
pomoc.

Z różnymi koncepcjami społeczeństwa doktryn mocno związane są inne problemy, takie jak 

równość i hierarchizm. W odniesieniu do tych pojęć w obrębie tych czterech doktryn formuja 
się   dwa   przeciwne   „obozy”,   z   jednej   strony   konserwatyzm   i   liberalizm,   a   z   drugiej 

socjaldemokracja   i   chadecja.   Konserwatyści   traktują   społeczeństwo   jako  naturalnie 
zróznicowaną  strukturę, na szczycie której powinny  znajdować  się elity, układ hierarchiczny 

uważają   za   jeden   z   głównych   warunków   zachowania   ładu   społecznego.   Konserwatyści   są 
przeciwnikami   egalitaryzmu  (równości)   -   są   zdania,   że   sprzyja   on   niszczeniu   autorytetów   i 

prowadzi   do   atomizacji   społeczeństwa.   Hierarchię   natomiast   uważają   za   niezbędna   w 
społeczeństwie. Liberałowie uznają wprawdzie równość wszystkich ludzi, ale tylko rozumianą 

jako  równy   dostęp   do   przysługujacych   każdemu   praw.  Uważają   jednak,   że   ten   „kapitał” 
przyznany przez naturę, jedni wykorzystują lepiej, a inni gorzej. I tak powstaje społeczeństwo o 

bardzo   zróżnicowanym   dostępie   do   dóbr.   Liberalizm   zdecydowanie   akceptuje   hierarchizm   - 
miejsce   jednostki   w   społeczeństwie   zależy   jedynie   od   jej  zaradności.   To   właśnie   chęć 

budowania   przez   liberałów   społeczeństwa   nierówności   stała   się   (obok   braku   wrażliwości 
społecznej) jedną z podstaw krytyki tej doktryny przez socjaldemokrację. Socjaldemokraci w 

swych programach z przekonaniem głoszą wizję społeczeństwa egalitarnego. Równość definiują 
jednak inaczej niż liberałowie - jako  jednakową dla wszystkich możliwość korzystania z dóbr. 

Natomiast   za   przyczynę   istniejących   nierówności   uznają,   w   przeciwieństwie   do   liberałów, 
niesprawiedliwość   społeczną.   Odrzucając   podział   klasowy   społeczeństwa,   są   przeciwnikami 

hierarchizmu. Również chadecja opowiada się za równością. Zgodnie z nauką Kościoła wszyscy 
ludzie   są   równi,   każdemu   należy   się   taki   sam   szacunek,   a   ład   moralny   opiera   się   na 

wzajemnym zrozumieniu interesów różnych grup społecznych.

W   podejściu   do   problemu  własności   prywatnej,   omawiane   doktryny   -   z   wyjątkiem 
socjaldemokracji   -   nie   róznią   się   tak   bardzo   i   opowiadają   się   za   własnością   prywatną. 

Konserwatyści są jej  obrońcami, gdyż uważają, że jest ona najlepszą gwarancją wolności. Z 
indywidualizmu wyznawanego przez liberałów wypływa idea nienaruszalności naturalnych praw 

człowieka,   a  więc  i  prawa  do  własności.   (Socjaldemokraci  formułują   wobec  liberałów  zarzut 
absolutyzowania własności prywatnej). Podobnie, wedle nauki Kościoła, prawo do własności jest 

jednym z Bożych praw i jest niekwestionowane. Jedynie w wypadku socjaldemokracji sprawa ta 
ma się zupełnie inaczej. Doktryna ta, jako że wywodzi się z socjalizmu, zakłada bezwzględne 

zniesienie   stosunków   społecznych   opartych   na   własności   prywatnej,   będących   podstawą 
kapitalizmu. 

Możemy też dostrzec pewne różnice między omawianymi doktrynami na tle idei politycznych 

i   rozwiązań   ustrojowych.   Konserwatyzm   za   podstawową  funkcję   państwa  uznaje   stanie   na 
straży praw obywatela. Przedstawiciele tej doktryny opowiadają się za silną władzą państwową, 

są zwolennikami państwa zdecentralizowanego o ograniczonym do minimum aparacie władzy. 

- 3 -

Szukaj innych materiałów na:

a

www.wosnastoprocent.pl

Również   według   liberałów   kompetencje   państwa   powinny   być   skrajnie   ograniczone   (idea 
„państwa minimum”). Jednak oni, w przeciwieństwie do konserwatystów, sprzeciwiają się silnej 

władzy państwowej, gdyż są przekonani, że silne państwo może zagrażać wolności jednostki. 
Rolą państwa    jest natomiast  zapewnienie obywatelom bezpieczeństwa i warunków rozwoju 

oraz   ochrona   własności   prywatnej.   Konserawtyści   aprobują  demokrację,   ale   podkreślają,   że 
zasada   rządów   większości   musi   być   podporządkowana   ścisłym   regulacjom   prawa   (rządy 

prawa).   Liberałowie   są   natomiast   zwolennikami  monteskiuszowskiego  podziału   władzy 
państwowej.   Są   zdecydowanymi   przeciwnikami  pomocy   socjalnej  udzielanej   przez   państwo 

obywatelom,   będąc   zdania,   że   narusza   ona   hierarchiczną   strukturę   społeczeństwa.   W   tej 
kwestii poglądy socjaldemokratów różnią się diametralnie. To właśnie prawa socjalne są, ich 

zdaniem,   podstawą   realizowania   równości   i  sprawiedliwości   społecznej  przez   państwo. 
Podobnie   jak   konserwatyści   są   zwolennikami   demokracji   opartej   na   pluralizmie, 

parlamentaryzmie   i   samorządności.   Jeszcze   jedna   różnica   w   poglądach   liberałów   i 
socjaldemokratów   polega   na   tym,   że   liberałowie,   opowiadając   się   za   gospodarką 

wolnorynkową,   sprzeciwiają   się

 interwencjonizmowi   państwowemu,   podczas   gdy 

socjaldemokraci są zwolennikami tej formy ingerencji państwa w życie obywateli; jednym z jej 

głównych celów powinien być sprawiedliwy podział dóbr.

Z powyższych rozważań wynika, że konserwatyzm, liberalizm, socjaldemokracja i chadecja to – 
najogólniej mówiąc – doktryny różniące się od siebie w podejściu do bardzo znaczących kwestii, 

ale jednocześnie ich poglądy częściowo się pokrywają. Warto zaznaczyć, że wśród omawianych 
doktryn   względnie   najwięcej   cech   wspólnych   mają   konserwatyzm   i   liberalizm.   Zgodnie   ze 

współcześnie   często   stosowaną   klasyfikacją   doktryn   obydwie   zaliczane   są   do  doktryn 
centrowych, które łączy postulowanie równowagi między interesami różnych warstw i grup 

społecznych,   nieuznawanie   nierówności   za   naturalną   cechę   struktury   społeczeństwa; 
wynikające z niej różnice majątkowe powinno łagodzić nie państwo, a samo społeczeństwo. Jak 

już wspomniałam, charakterystycznemu dla liberalizmu poglądowi na strukturę społeczną ostro 
sprzeciwia   się   socjaldemokracja,   zarzucając   głoszącym   go   liberałom   brak   wrażliwości 

społecznej   i   chęć   budowania   społeczeństwa   nierówności.   Porównując   omawiane   doktryny 
właśnie   między   socjaldemokracją   a   liberalizmem   dostrzegam   najwięcej   różnic. 

Socjaldemokracja  ze  względu   na  przywiązanie  do   idei  sprawiedliwości społecznej  i sprzeciw 
wobec akceptacji poglądu  na naturalność  nierówności społecznej zaliczana  jest do  doktryn 

lewicowych. Współcześnie doktryny polityczne realizujące programy doktryn lewicowych dążą 
do   niwelowania   różnic   majątkowych   przez   państwo,   przede   wszystkim   opowiadając   się   za 

wprowadzeniem   progresywnego   systemu   podatkowego.   Ugrupowania   chadeckie   natomiast 
najczęściej prezentują poglądy prawicowe (uznają nierówność społeczną za nieodłączną cechę 

zhierarchizowanego   społeczeństwa),   choć   wiele   z   nich,   szczególnie   w   Europie   Środkowo-
Wschodniej   głosi   typowe   dla   partii   lewicowych   populistyczne   hasła   równości   społecznej. 

Ogólnie jednak chadecję zalicza się do doktryn prawicowych. 

Trzeba   zaznaczyć,   że   wyżej   wymieniona   kasyfikacja   ma   charakter   historyczny   i   uwypukla 
głównie związek poszczególnych doktryn z ideologiami. Natomiast oczywiście wciąż zmieniają 

się realia społeczne i polityczne, doktryny ewoluują, partie zmieniają swoje programy. Dlatego 
problem   ich   klasyfikacji   jest   kwestią   bardzo   złożoną,   niezwykle   płynną.   Podział   na   lewicę, 

prawicę   i   centrum,   podobnie   jak   podział   na   doktryny   rewolucyjne,   konserwatywne, 
reformistyczne  i reakcyjne, może więc przebiegać nawet w obrębie jednej partii.

- 4 -