„Architektura i urbanistyka Saskiej Kępy”

Saską Kępę zna każdy, nawet ten, kto nigdy nie spacerował jej ulicami. Bohaterka

powieści, dokumentów, wreszcie słynnej piosenki Agnieszki Osieckiej (śpiewanej przez

Marylę Rodowicz), budzi w Warszawiakach miłe skojarzenia. Dzielnica o willowych

charakterze, z własnym osobny klimatem, ale tez bogatą historią.

Przez lata Saska Kępa była jedynie kawałkiem nieużytecznych łach wiślanych. Jeszcze

w XIX w. często zalewana przez rzekę - nie dorobiła się solidnej zabudowy. Była za to

miejscem zabaw i wycieczek Warszawiaków, którzy co niedziela urządzali tu huczne

potańcówki.

Wiejski i letniskowy charakter Saskiej Kępy zaczął zmieniać się

w początku XX w. Prawdziwym impulsem do rozwoju dzielnicy stało się oddanie do użytku

w 1913 r. dzisiejszego mostu Poniatowskiego. Od tego momentu zaczęto zauważać

w piaszczystych łąkach i zagajnikach Saskiej Kępy doskonałe tereny inwestycyjne.

Wystawa międzynarodowa

W 1904 r. pojawił się pierwszy pomysł zorganizowania w Warszawie Wielkiej Wystawy

Krajowej. Z czasem rozwija się on w projekt Wystawy Światowej. Od początku uwagę

zainteresowanych zwracała Saska Kępa, która swoją bliskością i w miarę dogodnymi

warunkami geologicznymi (płaski teren) stwarzała możliwość organizacji takiej wystawy. Po

wybudowaniu mostu Poniatowskiego i nowych linii kolejowych tereny te jeszcze bardziej

zyskały na atrakcyjności. Dodatkowo istniejący już Park Skaryszewski można było

w łatwy sposób włączyć w przestrzeń wystawienniczą. W latach 1910-11 powstały kolejne

projekty Wystawy. Zainteresowanie Saską Kępą wzmogło się po otwarciu mostu

Poniatowskiego (w 1911 r.). W 1919 r. Magistrat ostatecznie podjął decyzję o lokalizacji

Terenów Wystawowych na Pradze. Nowy plan strefowy Magistratu z 1922 umieszczał je na

Saskiej Kepie.

Pierwszym poważnym planem dla nowych terenów wystawowych był projekt Antoniego

Jawornickiego z 1925 r. Zakładał on teren wystawowy o powierzchni 250 hektarów (w tym

50 hektarów Parku Skaryszewskiego). Centralnym węzłem komunikacyjnym miało być

Rondo Waszyngtona, z którego prowadził szeroki dojazd na parking samochodowy przed

wejściem. Oś całego placu wystawienniczego, prostopadła do Al. Poniatowskiego, zamykała

prostokątna Wielka Hala – stały pawilon wystawowy. Z kolei wiodąca do Hali główna aleja

miała być ujęta z obu stron w tymczasowe pawilony ustawiane przy okazji większych

wystaw. Niestety ani ten, ani następne projekty (Juliusza Neumana, potem Juliusza

Nagórskiego) nie miały szans na realizację. Na przeszkodzie stanęły finanse miejskie.

Projekt terenów wystawowych A. Jawornickiego, 1925 r.

Trochę materialnych wspomnień z tych planów jednak pozostało. Idąc ulicami Saskiej

Kępy mijamy takie nazwy ulic takie jak Międzynarodowa, Francuska, czy Afrykańska.

Dzielnica zabudowana w większości przez wille i domy prywatne uzyskała ciekawy,

nawiązujący do idei miast-ogrodów, plan oparty na kilku osiach i koncentrycznie

odchodzących ulicach. Układ urbanistyczny Saskiej Kępy został wpisany do rejestru

zabytków.

Domy mieszkalne, wille, kamienice

Architekci działający w XX-leciu międzywojennym na Saskiej Kępie mieli spore pole do

popisu. Pozbawiona jakiegokolwiek kontekstu historycznego dzielnica, jak biała kartka

dawała się w miarę dowolnie zapisywać. Jedynym ograniczeniem były skomplikowane

stosunki własnościowe, które stwarzały istotne problemy przy planowaniu urbanistycznym

nowej dzielnicy.

Nowopowstające wille utrzymane były w najróżniejszych stylach, jednak

najpopularniejszym był nurt historyzujący łączący neoklasycyzm

z neobarokiem. To chyba najlepiej odpowiadało tradycyjnym gustom zamożnych warstw

społecznych. Na tym tle prawdziwą nowinką stały się budowane w latach 30-tych nowe domy

o bardzo nowoczesnych, często szokujących formach. Funkcjonalistyczne wille, których

najlepszym przykładem są te autorstwa Bohdana Lacherta i Józefa Szanajcy przy

ul. Katowickiej z jednej trony budziły zdumienie, a z drugiej zazdrość mieszkańców

tradycyjnych, nieco już podstarzałych domów. Białe gładkie ściany, duże okna i wyjątkowa

funkcjonalność zwracały uwagę. Ulica Katowicka najbardziej interesująca jest na odcinku

miedzy ul. Obrońców i Zwycięzców, tu bowiem zachował się cały zespół modernistycznych

willi. Pod numerem 7a stoi dom należący niegdyś do rodziny Avenariusów. Ta stara willa

została przebudowana przez spółkę architektoniczną Jozefa Szanajcy

i Bohdana Lacherta w połowie lat 30-tych. Dodano wtedy szklano-betonową wieżę

mieszczącą klatkę schodową. Nieopodal stoi podręcznikowy przykład architektury

funkcjonalnej willa własna Bohdana Lacherta. Słynna „maszyna do mieszkania” oparta jest

na słupach, a niewielkie okna przypominają bulaje okrętowe. Kręcone schody prowadzą na

górny taras niczym na górny pokład transatlantyku. Dom przy Katowickiej jest świetnym

przykładem architektury modernistycznej, w której architekt pomyślał o wszystkim włącznie

z wyposażeniem wnętrza. Wśród innych obiektów należy wymienić:

- domy w stylu tzw. Magistrackim przy ul. Obrońców i Katowickiej

- domy Kolonii Saskiej – też historyzujące, w stylu dworkowym

- dom przy ul. Francuskiej / Zwycięzców, proj. Lucjan Korngold

- domy przy ul. Walecznych. Ulica Walecznych przypomina prawdziwy skansen,

w którym swoje ślady zostawił każdy z etapów zabudowy dzielnicy. Spotkamy tu

zarówno stare „drewniaki” – pozostałość jeszcze letniskowej zabudowy, jak też

modernistyczne, nowoczesne bloki.

Przykładowe wille z terenu Saskiej Kępy