„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego"

MINISTERSTWO EDUKACJI

NARODOWEJ

Tomasz Jeziorowski

Posługiwanie się dokumentacją techniczną
721[03].O1.02

Poradnik dla ucznia

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2006

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego"

1

Recenzenci:
mgr inż. Andrzej Sadowski
mgr Jerzy Buczko



Opracowanie redakcyjne:
mgr Tomasz Jeziorowski



Konsultacja:
mgr inż. Piotr Ziembicki



Korekta:




Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 721[03].O1.02
Posługiwanie się dokumentacją techniczną zawartego w modułowym programie nauczania
dla zawodu blacharz samochodowy.
























Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2006

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego"

2

SPIS TREŚCI

1. Wprowadzenie

3

2. Wymagania wstępne

5

3. Cele kształcenia

6

4. Materiał nauczania

7

4.1. Rysunek techniczny – wiadomości wstępne

7

4.1.1. Materiał nauczania

7

4.1.2. Pytania sprawdzające 14
4.1.3. Ćwiczenia 14
4.1.4. Sprawdzian postępów 15

4.2. Rzuty, widoki, przekroje i uproszczenia rysunkowe

16

4.2.1. Materiał nauczania

16

4.2.2. Pytania sprawdzające 19
4.2.3. Ćwiczenia 19
4.2.4. Sprawdzian postępów 23

4.3. Wymiarowanie, tolerancja i pasowanie

24

4.3.1. Materiał nauczania

24

4.3.2. Pytania sprawdzające 34
4.3.3. Ćwiczenia 34
4.3.4. Sprawdzian postępów 38

4.4. Proces produkcyjny i technologiczny. Dokumentacja warsztatowa.

Gospodarka rysunkowa

39

4.4.1. Materiał nauczania

39

4.4.2. Pytania sprawdzające 45
4.4.3. Ćwiczenia 46
4.4.4. Sprawdzian postępów 50

5. Sprawdzian osiągnięć

52

6. Literatura

58

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego"

3

1. WPROWADZENIE

Poradnik ten będzie dla Ciebie pomocą w opanowaniu wiedzy i ukształtowaniu

umiejętności posługiwania się dokumentacją techniczną.

W poradniku zamieszczono:

− wymagania wstępne – wykaz umiejętności, które powinieneś posiadać przed

przystąpieniem do realizacji programu jednostki modułowej,

− cele kształcenia – wykaz umiejętności, które ukształtujesz po zrealizowaniu programu

jednostki modułowej,

− materiał nauczania – informacje niezbędne do posługiwania się dokumentacją techniczną,
− pytania sprawdzające – które pomogą ci sprawdzić, czy opanowałeś zakres materiału

nauczania,

− ćwiczenia – które umożliwią Ci zdobycie umiejętności praktycznych, związanych

wykonywaniem i odczytywaniem dokumentacji technicznej,

− sprawdzian postępów – umożliwiający Ci osobistą refleksję nad osiągniętymi efektami,

− sprawdzian osiągnięć – umożliwiający ocenę osiągniętego przez Ciebie poziomu wiedzy

i umiejętności.
Bardzo uważnie zapoznaj się z wiadomościami zawartymi w materiale nauczania, mając

świadomość, że podane są one w formie skróconej. Nauczyciel wskaże Ci literaturę i inne
materiały, które pozwolą na rozszerzenie i lepsze opanowanie zakresu wiadomości.

Szczególnie istotne treści dotyczą:

− rysunku wykonawczego i złożeniowego,

− wymiarowania i tolerowania wymiarów,

− oznaczania chropowatości powierzchni.

Realizując ćwiczenia zaproponowane w poradniku będziesz miał sposobność do

weryfikacji wiedzy, którą nabyłeś oraz zastosowania jej w praktyce. Pod kierunkiem
nauczyciela będziesz mógł przećwiczyć własne umiejętności korzystania z dokumentacji
technicznej.

Po wykonaniu ćwiczeń określ poziom swoich postępów rozwiązując sprawdzian

postępów.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego"

4

Schemat układu jednostek modułowych

721[03].O1.03

Przygotowanie samochodu do

naprawy nadwozia

721[03].O1.01

Rozpoznawanie materiałów

stosowanych w blacharstwie

721[03].O1.02

Posługiwanie się dokumentacją

techniczną

721[03].O1

Podstawy blacharstwa

samochodowego

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego"

5

2. WYMAGANIA WSTĘPNE

Przystępując do realizacji programu nauczania jednostki modułowej powinieneś umieć:

− nazywać proste, płaskie figury i przestrzenne bryły,

− zbierać, porządkować i przedstawiać dane liczbowe (tam gdzie to możliwe z użyciem

technologii informacyjnej),

− dokonywać prostych przekształceń geometrycznych,
− posługiwać się własnościami liczb i figur przy rozwiązywaniu zadań,

− korzystać z różnych źródeł informacji.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego"

6

3. CELE KSZTAŁCENIA

W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:

− określić znaczenie rysunku technicznego,

− dobrać papiery rysunkowe i przybory do rysowania,

− rozróżnić i zastosować znormalizowane linie rysunkowe,
− posłużyć się skalą,

− zastosować podstawowe zasady geometrii wykreślnej,

− wykreślić rysunki prostych części maszyny z wykorzystaniem komputera,
− wykonać szkice elementów konstrukcji samochodu,

− zwymiarować i opisać rysunki,

− dokonać oznaczeń tolerancji i pasowania wymiarów oraz oznaczeń chropowatości

powierzchni,

− przedstawić w rzutach i przekrojach elementy blacharki samochodowej,

− przedstawić w uproszczeniach rysunkowych elementy z blachy,

− dobrać dokumentację techniczną do realizacji zadania,
− rozróżnić poszczególne elementy dokumentacji,

− sporządzić uproszczoną kartę technologiczną i instrukcję naprawy elementu nadwozia,

− odczytać oznaczenia rysunkowe i graficzne zastosowane w dokumentacji,
− przenieść wymiary z dokumentacji na miejsce realizacji prac,

− wykonać rysunek techniczny zgodnie z normami,

− zastosować informacje zawarte w opisie technicznym,
− odczytać kompletną dokumentację konstrukcyjną i technologiczną oraz dokumentację

technologiczno – ruchową (DTR).

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego"

7

4. MATERIAŁ NAUCZANIA

4.1. Rysunek techniczny – wiadomości wstępne

4.1.1. Materiał nauczania

Rysunek techniczny to specjalny rodzaj rysunku wykonywanego według ustalonych

zasad i przepisów. Dzięki przejrzystemu wyrażaniu kształtów i wymiarów
odwzorowywanego przedmiotu rysunek techniczny dokładnie wskazuje, jak ma wyglądać
przedmiot po wykonaniu, oraz informuje, jak należy przygotować się do jego wykonania.
Za pomocą rysunku technicznego określa się także budowę i zasady działania maszyn,
przyrządów, urządzeń produkcyjnych, itp. Dzięki temu rysunek techniczny stał się
powszechnym i niezbędnym środkiem porozumiewania się w procesie produkcyjnym.
Rysunek techniczny, wykonywany zgodnie z przepisami i zasadami uproszczeń rysunkowych
najczęściej stosowanych elementów konstrukcyjnych, stanowi międzynarodowy
i powszechny język techniczny. Współczesne dziedziny gospodarki i przemysłu, w tym także
przemysł motoryzacyjny – mechanicy, blacharze samochodowi korzystają z dokumentacji
technicznej w skład, której wchodzi także rysunek techniczny, wykorzystując ten uniwersalny
i obrazowy sposób przedstawiania procesów technologicznych, warunków konstrukcyjnych,
sposobów wykonania prac. Korzystając z rysunku technicznego blacharz ma wiedzę na temat
tego, jakich elementów konstrukcyjnych dotyczy, jaką technologią powinna zostać wykonana
dana operacja, np. połączenie elementów nadwozia (spawanie, zgrzewanie, itd.)

4.1.1.1 Rodzaje rysunków

Rysunek to graficzne odtworzenie, np. na papierze lub innym nośniku informacji, widoku

przedmiotu istniejącego lub projektowanego z uwzględnieniem jego położenia, kształtu
i wymiarów. W zależności od formy wykonania rysunku, np. metody rzutowania, sposobu
przedstawienia przedmiotu, stopnia złożoności, przeznaczenia, występuje kilka sposobów ich
klasyfikowania. Wiąże się z tym stosowanie określonego nazewnictwa.
W zależności od metody rzutowania rysunki dzielimy na:
− perspektywiczne – to rysunki poglądowe, uzupełniające; obraz powstaje dzięki

promieniom rzutującym wychodzącym z jednego punktu;

− aksonometryczne – to rysunki przedstawiające ogólne kształty przedmiotów w rzutach

aksonometrycznych, zwykle służą jako rysunku poglądowe;

− rzutowe – to rysunki wykonywane metodą rzutów prostokątnych, stanowią główny rodzaj

rysunków stosowanych w rysunku technicznym maszynowym, budowlanym, itp.

a) b)

Rys. 1 Przykład rysunku a) aksonometrycznego; b) rzutowego [2, s.12]

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego"

8

W zależności od sposobu przedstawienia przedmiotu wyróżnia się:
− szkic – to rysunek wykonany odręcznie z zachowaniem proporcji wymiarów przedmiotu

wraz ze wszystkimi informacjami potrzebnymi do jego wykonania; stanowi podstawę
do wykonania rysunku technicznego;

Rys. 2. Przykład szkicu; [2, s.13]

− rysunek uproszczony – tzw. schemat to rysunek wykonany z użyciem przyrządów

kreślarskich lub komputera, przedstawiający w uproszczeniu, z zachowaniem umownych
symboli graficznych, połączenie poszczególnych elementów i zespołów urządzenia;

− rysunek właściwy – potocznie zwany rysunkiem, jest wykonany na podstawie szkicu,

z zachowaniem skali, wielkości i formy arkusza, z użyciem przyrządów kreślarskich lub
komputera; rysunek powinien być opisany pismem technicznym i zaopatrzony
w odpowiednią tabliczkę rysunkową; stanowi podstawę wykonania danej części,
urządzenia, maszyny;

− plan – to rysunek, na którym pokazane jest np. położenie maszyny na hali, budynku

w terenie wraz z potrzebnymi wymiarami danego obiektu w płaszczyźnie podłogi, terenu;
zawiera dodatkowo szkic sytuacyjny, który informuje o położeniu obiektu w budynku lub
w terenie;

− wykres – to rysunek, który przedstawia współzależność dwu lub większej ilości wielkości

za pomocą linii prostych lub krzywych na płaszczyźnie rysunku.

W zależności od stopnia złożoności rozróżnia się rysunki:
− złożeniowy – który ukazuje wszystkie zespoły i części całej maszyny oraz ich wzajemne

położenie, stanowi zwykle podstawę do wykonania rysunku montażowego i/lub montażu
danego zespołu; poszczególne zespoły i części na rysunku są oznaczane numerami,
podane są także wymiary gabarytowe maszyn oraz charakterystyczne wymiary
przyłączeniowe;

− zespołowy – który ukazuje wszystkie części wybranego zespołu w złożeniu;
− częściowy – który ukazuje fragment części lub zespołu, zwykle w powiększeniu;

− części – który ukazuje pojedynczą część lub kilka części trwale połączonych ze sobą,

rysunek ten zawiera wszystkie informacje potrzebne do wykonania części, w tym: skład
i postać materiału, wymiary, tolerancje wymiarów, stan powierzchni, opis technologii
wykonania.

Natomiast w zależności od przeznaczenia wyróżnia się rysunki:
− zestawieniowy – to rodzaj rysunku złożeniowego, na którym umieszcza się wymiary

i informacje potrzebne do wykonania poszczególnych detali wchodzących w skład
przedstawionego urządzenia;

− operacyjny (zabiegowy) – to rysunek detalu, na którym zawarte są wszystkie wymiary

(informacje), które są uzyskiwane na danej maszynie lub stanowisku roboczym;

− montażowy – to rysunek ze szczegółowymi danymi, potrzebnymi do montażu zespołu

czy maszyny, zwykle stanowi uzupełnienie rysunku złożeniowego w przypadku bardziej
skomplikowanych zespołów;

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego"

9

− instalacyjny – to rysunek przedstawiający w sposób uproszczony rozmieszczenie

elementów instalacji, na którym poszczególne elementy są zwykle przedstawiane za
pomocą odpowiednich symboli graficznych.

− wykonawczy – to rysunek detalu, na którym są zawarte wszystkie dane potrzebne do

wykonania przedstawionej części z uwzględnieniem posiadanego parku obrabiarek;

4.1.1.2 Szkic

Stanowi przedstawienie przedmiotu wykonane odręcznie i stanowi podstawę do

wykonania rysunku. Miano rysunku otrzymuje przedstawienie przedmiotu wykonane
w określonej podziałce, z użyciem przyborów rysunkowych lub techniką komputerową
z uwzględnieniem wszystkich reguł i zasad zapisanych w Polskich Normach.
Cechy i wymagania dotyczące dobrego szkicu i rysunku:
a) wykonuje się go odręcznie,
b) nie obowiązują przewidziane przez PN ściśle określone grubości linii,
c) przy jego sporządzaniu nie obowiązuje stosowanie określonej podziałki, ale konieczne

jest zachowanie proporcji wymiarowych w szkicowanych elementach geometrycznych,

d) proste kontury i zarysy wewnętrzne niekoniecznie muszą być przedstawione metodą

przekroju,

e) układ rzutów powinien być zgodny z metodą pierwszego kąta lub metodą rzutowania

identyfikowanego strzałkami,,

f) przy sporządzaniu szkicu główną uwagę zwraca się na:
− wierne odwzorowanie budowy szkicowanego obiektu w zakresie symetrii, głównych

zarysów zewnętrznych i wewnętrznych oraz wszystkich szczegółów,

− dokładne zwymiarowanie szkicowanego przedmiotu, bez konieczności ścisłego

przestrzegania reguł i zasad wymiarowania,

− pełną i całkowitą przejrzystość, czytelność i dokładność.

Przed wykonaniem szkicu obiektu należy ustalić:

a) do jakiej grupy przedmiotów (liniowych, płaskich, wielościennych, obrotowych) należy

szkicowany obiekt,

b) czy i jakie występują symetrie,
c) jakie położenie robocze lub obróbkowe jest dla przedmiotu właściwe,
d) jaka jest jego ogólna budowa zewnętrzna i wewnętrzna, oraz jakie w nim występują

szczegóły geometryczne,

e) jakiej liczby rzutów (widoków, przekrojów) wymaga jego odzwierciedlenie,
f) jakie są proporcje wymiarowe między wymiarami gabarytowymi (długość, wysokość,

szerokość) oraz między wymiarami drobniejszych elementów i wymiarami
gabarytowymi.

4.1.1.3 Normy w rysunku technicznym

Wszystkie elementy rysunku technicznego, w tym formaty arkuszy, rodzaje linii, opisy

rysunków muszą być zgodne z ogólnopaństwowymi normami, opracowanymi przez Polski
Komitet Normalizacyjny. Normy dotyczą m.in.:
PN-78/N-01608 Rzutowanie prostokątne
PN-80/N-01612 Formaty arkuszy
PN-ISO 129:1996 Wymiarowanie
PN-81/N-01616 Linie rysunkowe
PN-82/N-01619 Rzutowanie aksonometryczne
PN-91/N-01604 Widoki, przekroje, kłady
PN-85/M-01119 Tabliczki rysunkowe

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego"

10

Zgodnie z tymi normami (PN-80/N-01612) rysunki techniczne wykonuje się na

arkuszach szeregu A. Tabliczki rysunkowe (tabelki) należy umieszczać w prawym dolnym
rogu pola rysunku, na liniach obramowania. Tabliczka powinna być umieszczana wzdłuż
krótszego boku arkusza formatu A4, a na arkuszach pozostałych formatów wzdłuż dłuższego
boku. Wymiary arkuszy zostały przedstawione w tabeli:

Tabela 1. Wymiary arkuszy podstawowych [2, s. 19]

Formaty

zasadnicze wg

PN-80/N-01612

Wymiary formatu

(kopii rysunku po obcięciu)

mm

Wymiary oryginału rysunku

po obcięciu

mm

Minimalne wymiary

arkusza przeznaczonego na

oryginał

mm

A0

841

×1189 851×1199 857×1205

A1

594

×841 604×851 610×857

A2

420

×594 430×604 436×610

A3

297

×420 307×430 313×436

A4

210

×297 220×307 226×313

W szczególnych przypadkach można stosować format A5 o wymiarach 148

×210

W związku z szeroko zakrojoną współpracą międzynarodową PKN jest członkiem

europejskich i międzynarodowych organizacji normalizacyjnych. Poza tym, w związku
z przystąpieniem Polski do Unii Europejskiej, od kilku lat trwa proces dostosowywania
Polskich Norm do norm europejskich. Od 1996 roku setki tysięcy norm jest skatalogowanych
według Międzynarodowej Klasyfikacji Norm – ICS. Jest to klasyfikacja trójpoziomowa.
W katalogu PKN wszystkie obowiązujące w Polsce normy są podzielone na dziedziny.
Normy z zakresu rysunku technicznego występują w dziedzinie 01 (Zagadnienia ogólne.
Terminologia. Normalizacja. Dokumentacja.), pod wyróżnikiem cyfrowym 01.000. Trzecim
członem tej klasyfikacji są podgrupy tematyczne. Na przykład zapis katalogowy 01.100.20
należy odczytać następująco: 01 – dziedzina (Zagadnienia ogólne), 100 – grupa tematyczna
(Rysunek techniczny), 20 – podgrupa (Rysunek techniczny maszynowy).

Oznaczenia występujących norm:
PN… Polska

Norma

PN-EN… Polska

Norma

wprowadzająca normę europejską EN

PN-EN ISO

Polska Norma wprowadzająca normę europejską będącą wprowadzeniem
normy Międzynarodowej Organizacji Normalizacyjnej ISO

PN-ISO

Polska Norma wprowadzająca normę Międzynarodowej Organizacji
Normalizacyjnej ISO

Do wykreślania rysunków technicznych, oprócz papieru rysunkowego (np. papier

milimetrowy, kalka kreślarska, kalka milimetrowa, kalka rysunkowa, itp.), ołówków
grafitowych, tuszu używa się przybornika kreślarskiego, który zawiera zwykle: cyrkiel
uniwersalny i przenośnik, zerownik, grafion, przedłużacz oraz dodatkowo wkrętak i gniazdo
środkujące.

Przenośnik różni się od cyrkla uniwersalnego tym, że oba jego ramiona są zaopatrzone

w igły, służy do odmierzania długości odcinków i przenoszenia ich na papier rysunkowy.

Odmierzacz mały (ze śrubą) służy do odmierzania i wielokrotnego odkładania na

papierze odcinków, śruba regulacyjna służy do dokładnego ustawienia wymiaru.

Zerownik (cyrkiel zerowy) służy do rysowania ołówkiem lub tuszem okręgów o średnicy

nie większej niż 10 mm.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego"

11

Grafion służy do rysowania tuszem linii prostych i krzywych. Grubość linii zależy od

rozstawienia ostrzy grafionu, który daje się regulować śrubką.

Poniżej przedstawiony został zestaw przyborów do wykreślania rysunków.

Rys. 3. Tradycyjny przybornik kreślarski: a) cyrkiel; b) przenośnik; c) cyrkiel uniwersalny, d) zerownik; e)

odmierzacz; f) grafiony, g) zasobnik z grafitami; h) szpilka; i) gniazdo środkujące; a

1

,c

1,

, d

1

– wkładki z

grafitem; a

2

,c

2

,d

2

– wkładki z grafionami, a

3

) wkładka z igłą, a

4

) przedłużacz [7, s.15]

Przymiary rysunkowe służą do odmierzania wymiarów na rysunkach. Stosuje się dwa

rodzaje przymiarów: z dwiema podziałkami milimetrowymi (o poprzecznym przekroju
trapezowym) i z sześcioma różnymi podziałkami (o poprzecznym przekroju trójkątnym).

Przykładnica to liniał z przymocowaną prostopadle w jednym końcu poprzeczką

(prowadnicą). Przykładnica służy do rysowania poziomych linii równoległych oraz do
prowadzenia trójkątów przy kreśleniu linii pionowych i ukośnych. Linie kreśli się wzdłuż
górnej krawędzi przykładnicy, od strony lewej do prawej.

Jeżeli przedmiotu nie można przedstawić na rysunku w rzeczywistej wielkości z powodu

jego zbyt dużych lub bardzo małych rozmiarów, rysuje się go w pomniejszeniu lub
powiększeniu. Podziałka rysunkowa to stosunek liczbowy wymiarów liniowych
przedstawionych na rysunku do odpowiednich rzeczywistych wymiarów liniowych
przedmiotu. Zgodnie z normą PN-80/N-01610 w rysunku technicznym maszynowym, stosuje
się podziałki rysunkowe przedstawione w tabeli:

Tabela 2. Podziałki rysunkowe w rysunku maszynowym wg PN-EN ISO 5455:1998 [2, s.22]

Podziałki
powiększające

100:1 50:1 20:1 10:1 5:1 2:1

Wielkość
naturalna

1:1

1:2 (1:2,5) 1:5

1:10 (1:15)

1:20 (1:25) 1:50

1:200 (1:250) 1:500

1:100

Podziałki

zmniejszające

1:1000

Każdy rysunek techniczny zaopatrzony jest w tabliczkę rysunkową, w której umieszcza

się dodatkowe informacje np. numer rysunku, podziałkę, nazwę przedmiotu czy urządzenia,
materiał, nazwę zakładu oraz nazwiska projektantów i kreślarza. Zalecane jest ujęcie ramką,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego"

12

rysowaną bardzo grubą linią pola, w którym wpisuje się numer rysunku. Opisywanie rysunku
reguluje norma PN-85/M-01119.

Do wkreślania rysunku technicznego stosuje się różnorodne rodzaje linii:

− linia ciągła cienka – do rysowania linii wymiarowych, pomocniczych, odniesienia,

kreskowania przekrojów, łagodnych przejść i przecięć oraz oznaczenia gwintów;

− linia ciągła gruba – do rysowania zewnętrznych, widocznych konturów widoków

i przekrojów, krawędzi przejść oraz do obramowania arkuszy oraz do zaznaczania
początku i końca przebiegu płaszczyzn przekrojów;

− linia bardzo gruba ciągła – do rysowania połączeń lutowanych, klejonych, linii

wykresów;

− linia falista (cienka) – do oddzielania widoku od przekroju;

− linia zygzakowa (cienka) – do urwania rzutów przedmiotów;
− linia kreskowa cienka – do rysowania niewidocznych krawędzi przedmiotu;

− linia punktowa cienka – do rysowania osi i płaszczyzn symetrii rzutów i przekroju, osi

symetrii otworów, oraz kół podziałowych;

− linia punktowa gruba – do zaznaczania powierzchni podlegających obróbce cieplnej oraz

pokrywanych powłokami ochronnymi;

− linia dwupunktowa cienka – do zaznaczania skrajnych położeń elementów na rysunkach

złożeniowych, kształtów pierwotnych na rysunkach detalu, jak również do zaznaczania
kształtów wyjściowych elementów zginanych i tłoczonych.

Tabela 3. Grubości linii rysunkowych PN-EN ISO 128-20:2002 [2, s.22]

W przypadku wykonywania rysunków komputerowych konieczne jest bezpośrednio

przed drukowaniem lub wyplotowaniem zdefiniować grubość linii, aby na rysunku były
zgodne z przedstawionymi zaleceniami.

4.1.1.4 Komputerowy rysunek techniczny

Obecnie szybko rozwijająca się technika komputerowa – grafika komputerowa, dotarła

także na obszary rysunku technicznego. Urządzenie służące do rysowania (kreślenia) to
ploter. Urządzenie to jest aktualnie w stanie kreślić nawet bardzo skomplikowane
i profesjonalne rysunki z różnych dziedzin techniki, nawet w formatach A0.

Większość ploterów ma wbudowane w program różne stałe elementy graficzne,

występujące na rysunkach technicznych, jak np.: rodzaje pisma, linie i punkty o różnych
grubościach i wielkościach, możliwości kreskowania przekrojów, rysowania linii i znaków

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego"

13

wymiarowych, itp. Programy komputerowe sterujące pracą ploterów to programy typu CAD:
AutoCAD, VersaCAD, OrCAD oraz różne ich odmiany i nakładki z bogatą grafiką
rysunkowo – ilustracyjną. Z komputerem, w którym zainstalowany jest odpowiedni program
typu CAD może współpracować drukarka.

Innym urządzeniem, które odczytuje obrazy graficzne, m.in. umożliwiając ich

kopiowanie i przetwarza je na impulsy elektryczne, możliwe do zapamiętania przez komputer
jest skaner, który w działaniu naśladuje ludzkie oko. Skanowany obraz – rysunek, skaner
odczytuje wiernie i kompletnie, z każdym szczegółem graficznym pożądanym
i niepożądanym. Komputery oraz nośniki elektroniczne (np. płyty CD) stosowane są także do
przechowywania rysunków i dokumentacji technicznej.

4.1.1.5. Kreślenie komputerowe

Rysunek techniczny najczęściej wykonywany jest obecnie za pomocą narzędzi

komputerowych, najpowszechniejszym i najbardziej uniwersalnym z nich jest AutoCAD –
popularny program do komputerowego wspomagania projektowania. Stanowi on uniwersalne
narzędzie projektowe wykorzystywane przez różnych specjalistów. Program pozwala na
projektowanie wszystkiego, co można narysować na kartce, a dzięki ciągłemu doskonaleniu
i wzbogacaniu o funkcje przestrzenne, umożliwia budowę wirtualnych modeli.
Znając podstawy Windows łatwo otworzyć program AutoCAD i otrzymać nowy, pusty
rysunek. Podobnie jak we wszystkich programach pracujących w środowisku Windows
AutoCAD posiada pasek menu. Podobnie jak w innych programach znajduje się tu grupa
poleceń PLIK, która umożliwia zarządzanie plikami. EDYCJA to grupa poleceń w menu,

która pozwala na cofnięcie operacji i zarządzanie schowkiem, polecenia związane
z usuwaniem lub duplikowaniem znajdują się w zakładce ZMIANA. Zakładka WIDOK ma w

przypadku AutoCAD duże znaczenie i pozwala m.in. korzystać z zapisania pod różnymi
nazwami wielu widoków tego samego rysunku i jego fragmentów.
W zakładce WSTAW znajdują się polecenia służące do umieszczania w rysunku obiektów

zewnętrznych, z kolei polecenia z grupy FORMAT pozwalają na wybór aktualnego rodzaju

linii, jednostek czy stylu wymiarowania.
W grupie poleceń NARZĘDZIA najczęściej wykorzystywanymi pozycjami są Zapytania,
Cechy, polecenia lokalnego układu współrzędnych (LUW) i Ustawienia rysunkowe.
RYSUJ to grupa poleceń pozwalająca korzystać z pełnej palety narzędzi rysunkowych od

możliwości odcinka, aż po powierzchnie trójwymiarowe.
Zakładka WYMIARY zawiera różne rodzaje wymiarów liniowych, wymiarowanie okrętów

i łuków. Dodatkowo oprócz wspomnianej wcześniej zakładki ZMIANA, na pasku znajdują się

także standardowe OKNO i POMOC, podporządkowane standardom Windows.

Do rysowania służy pasek narzędzi Rysuj, standardowo umieszczony blisko lewej krawędzi
ekranu. Łatwo go rozpoznać po przyciskach Linia i Prosta. Zanim jednak przystąpi się do
kreślenia, konieczne jest wyznaczenie stosowanego w rysunku stylu tekstu, wymiarowania
i stylu oznaczania punktu.
Rozpoczynając pracę i rysując linię, konieczne jest wywołanie polecenia, określenie punktu
początkowego, a następnie kolejnych, tworząc łańcuch odcinków. Chcąc przestać konieczne
jest wciśnięcie klawisza Enter, przed podaniem kolejnych współrzędnych. Do precyzyjnego
wskazywania punktów rysunku stosuje się różne tryby lokalizacji, dostępne w poleceniach
Narzędzia > Ustawienia rysunkowe. Również dzięki prostym poleceniom możemy

rysować wielokąty, elipsy, zwymiarować rysunek, zakreskować określony obszar itp.
W trakcie pracy z programem AutoCAD warto zwracać uwagę na linię poleceń, na której
śledzić można reakcje programu, pojawiają się na niej polecenia wydawane przez
użytkownika i komunikaty o błędach.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego"

14

4.1.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Co to jest rysunek techniczny i jakie ma znaczenie?
2. Jakie wyróżnia się znormalizowane linie rysunkowe i kiedy mają one zastosowanie?
3. Jakie są rodzaje rysunku technicznego?
4. Co to jest szkic i czym różni się od rysunku?
5. W jakim celu wykonuje się szkic?
6. Jakie podziałki rysunkowe zalecane są do stosowania w rysunku technicznym

maszynowym?

7. Jakie formaty papieru są stosowane w rysunku technicznym?

4.1.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Wykonaj szkic uszkodzonego elementu nadwozia z zachowaniem reguł szkicowania,

który posłuży następnie do wykonania rysunku potrzebnego do wykonania naprawy.

Sposób

wykonania

ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) ustalić liczbę rzutów, w których element będzie przedstawiony,
2) dokonać pomiaru rzeczywistych wymiarów elementu nadwozia,
3) ustalić proporcje między wymiarami gabarytowymi,
4) sprawdzić jakie występują symetrie,
5) ustalić jaka jest ogólna budowa oraz szczegóły geometryczne.

Wyposażenie stanowiska pracy:

− przybory do rysowania,

− stoły kreślarskie

− części nadwozia samochodowego.

Ćwiczenie 2

Opisz zastosowanie przedstawionych w tabeli (załącznik 1), rodzajów linii rysunkowych.

Sposób

wykonania

ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) zapoznać się ze wskazanymi przez nauczyciela fragmentami literatury,
2) zadanie wykonać indywidualnie.

Wyposażenie stanowiska pracy:

− karta do ćwiczenia (załącznik 1),

− przybory do pisania.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego"

15

Załącznik 1

Lp.

Linia

Opis / zastosowanie

1

ciągła cienka

2

punktowa

cienka

3

ciągła grupa

4

kreskowa

cienka

5

zygzakowa

cienka

4.1.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak Nie

1) odróżnić poszczególne rodzaje rysunku technicznego?

…

…

2) zastosować w rysunku technicznym poszczególne rodzaje linii?

…

…

3) wykonać szkic dowolnego przedmiotu?

…

…

4) zastosować przyrządy do wykreślania rysunków technicznych?

…

…

5) posłużyć się podziałką rysunkową?

…

…

6) wykreślić proste figury geometryczne metodą kreślenia komputerowego,

przy wykorzystaniu programu AutoCAD?

…

…

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego"

16

4.2. Rzuty, widoki, przekroje i uproszczenia rysunkowe

4.2.1. Materiał nauczania

4.2.1.1 Rzuty

Rzutem nazywamy rysunkowe odwzorowanie przedmiotu lub bryły geometrycznej na

płaszczyźnie rzutów – tzw. rzutni, która jest płaszczyzną rysunku.

Do poglądowego zobrazowania kształtu przedmiotów przestrzennych najczęściej stosuje

się rzut ukośny. Aby odwzorować przedmiot w jednym rzucie, przedstawiając jego trzy
podstawowe wymiary: wysokość, szerokość i głębokość, rysuje się układ trzech osi
współrzędnych XYZ, wychodzących z jednego punktu. Oś Y ma kierunek poziomy, oś Z –
pionowy, oś X rysuje się pod kątem 135

° do osi Y. Wszystkie krawędzie przedmiotu, które

w rzeczywistości są pionowe, należy rysować równolegle do osi Z, a krawędzie poziome
wzajemnie prostopadłe – równolegle do osi X i Y, przy czym pamiętać należy, iż wszystkie
krawędzie równoległe do osi Y i Z przedstawia się na rysunku bez skróceń (1:1), a krawędzie
równoległe do osi X w dwukrotnym skróceniu (1:2).

Rzutowanie prostokątne polega na wyznaczeniu rzutu przedmiotu na płaszczyznę

prostopadłą do kierunku rzutowania.

Rys 4. Oznaczenia metod rzutowania: a) europejskiej – E, b) amerykańskiej – A. [2, s. 13]

Podstawowe zasady rzutowania prostokątnego:

1. Rysowany przedmiot powinien być tak ustawiony, aby w rzucie głównym widać było jak

najwięcej szczegółów.

2. Liczba rzutów powinna być minimalna, niezbędna do jednoznacznego przedstawienia

przedmiotu oraz jego zwymiarowania.

3. Rzut może przedstawiać widok lub przekrój przedmiotu.
4. Rysowany przedmiot należy tak ustawić, aby większość jego płaszczyzn i osi była

prostopadła lub równoległa do rzutni, gdyż ułatwia to ich rysowanie i wymiarowanie.

5. Rysunek rzutowy przedmiotu wykonuje się w takiej podziałce, aby zapewniona była jego

czytelność.

6. Jeżeli konieczne jest narysowanie rzutu ukośnego, to przedmiot rzutuje się zgodnie

z przyjętymi zasadami. Kierunek rzutowania oznacza się strzałką i dużą literą,
a otrzymany rzut – tą samą literą.

Przedmiot na rysunku należy przedstawić w położeniu użytkowym lub w położeniu

dogodnym do wykonania przedmiotu. Liczbę rzutów należy ograniczyć do koniecznego
minimum. Zarysy i krawędzie widoczne na widokach i przekrojach przedmiotu należy
rysować linią grubą, przy czym w przypadku łagodnych zaokrągleń linii przejściowych nie
doprowadza się do zarysu przedmiotu. Zarysy i krawędzie niewidoczne na widokach
i przekrojach przedmiotu można zaznaczyć wtedy, gdy ograniczy to liczbę rzutów, lecz nie
zmniejszy czytelności rysunku. Takie krawędzie i zarysy rysuje się linią kreskowaną cienką.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego"

17

4.2.1.2 Widoki i przekroje

Widoki i przekroje przedmiotów mogą być całkowite lub częściowe. Widoki powinny

być rzutowane zgodnie z metodą europejską, natomiast w przypadku odstępstwa od tej
metody powinno się załączać na rysunku opisy obiektów oraz kierunki rzutowania widoków.
Poleca się stosować opis miejsca i kierunku rzutowania przekroju, jeżeli jego położenie nie
jest jednoznaczne. Nie stosuje się natomiast opisów miejsc i kierunków rzutowania
przekrojów pokrywających się z osiami lub płaszczyznami symetrii.

Przekrój powstaje przez przecięcie przedmiotu wyobrażalną płaszczyzną i odrzucenie tej

części, która znajduje się przez płaszczyzną przekroju. Położenie płaszczyzny przekroju
zaznacza się w rzucie na płaszczyznę do niej prostopadłą dwiema krótkimi kreskami
nieprzecinającymi zewnętrznego zarysu przedmiotu oraz strzałkami wskazującymi kierunek
rzutowania przekroju. Płaszczyznę przekroju oznacza się dwiema jednakowymi dużymi
literami. Na przekrojach złożonych miejsca załamania płaszczyzn przekroju oznacza się
krótkimi kreskami. Dopuszcza się pominięcie oznaczeń płaszczyzny przekroju, jeżeli jej
położenie nie budzi wątpliwości. Pole przekroju, w którym płaszczyzna przecina materiał,
kreskuje się liniami cienkimi. Linie kreskowe powinny być pochylone pod kątem 45

°.

Dopuszcza się ich rysowanie pod kątem 30

° lub 60° jeżeli główne krawędzie przedmiotu

mają kąt nachylenia 45

° lub inny.

Rozróżnia się przekroje proste, powstałe przez przecięcie przedmiotu jedną płaszczyzną
i przekroje złożone, powstałe przez przecięcie dwiema i więcej płaszczyznami.
Wśród przekrojów złożonych wyróżnia się:
− przekrój łamany – przekrój dwiema lub więcej płaszczyznami, których ślady tworzą linię

łamaną o kątach rozwartych; przekrój taki sprowadza się przez obrót do jednej płaskiej
rzutni;

− przekrój stopniowy – przekrój dwiema lub więcej płaszczyznami równoległymi, na rzucie

takiego przekroju uwidacznia się tylko te części przekroju, które leżą w płaszczyznach
równoległych.

Linia przekrojów przedmiotu powinna być ograniczona do liczby niezbędnej do
jednoznacznego określenia jego konstrukcji. Zależy ona od trafnego wyboru płaszczyzn
przecięcia. Płaszczyzny te mogą bowiem przebiegać pionowo, poziomo lub ukośnie wzdłuż
lub w poprzek przedmiotu, mogą przecinać go całkowicie, po linii prostej lub łamanej.
Zależnie od tego, jaką część przedmiotu obejmuje płaszczyzna przekroju wyróżnia się:
przekroje całkowite, częściowe oraz cząstkowe.

4.2.1.3 Widoki i przekroje cząstkowe

Aby

zaoszczędzić czas i miejsce na arkuszu, zamiast całych rzutów – widoków

i przekrojów przedmiotów, można narysować widoki i przekroje cząstkowe. Widoki
cząstkowe wykonuje się w postaci odrębnych rzutów. Położenie widoku cząstkowego może
nie być zgodne z metodą rzutowania europejskiego i zwykle nie stosuje się oznaczeń.

Rys 5. Przykłady widoków cząstkowych.[2, s. 33]

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego"

18

Jeśli drobne szczegóły przedmiotu nie mogą być dokładnie przedstawione w przyjętej

podziałce rysunku, należy wykonać odrębny widok lub przekrój szczegółu w zwiększonej
podziałce. W takim przypadku szczegół należy ograniczyć okręgiem wykonanym linią cienką
i oznaczyć na linii odniesienia wielką literą alfabetu łacińskiego, itd. A. Takie samo
oznaczenie powinno być powtórzone nad odpowiednim powiększeniem szczegółu
z podaniem podziałki.
Przekroje cząstkowe rysuje się jako tzw. wyrwania na widokach przedmiotu i ogranicza się je
linią falistą lub zygzakową.

Rys 6. Przykłady przekrojów cząstkowych. [2, s.33]

Przy rysowaniu przekroi cząstkowych należy pamiętać, że:
− linia ograniczająca przekrój nigdy nie powinna pokrywać się z krawędzią przedmiotu,

− kilka blisko siebie położonych przekrojów cząstkowych zaleca się łączyć w jeden.

Uproszczenia rysunkowe
Przedstawienie uproszczone polega na zastąpieniu najbardziej skomplikowanych i trudnych
rysunkowo linii zarysu przedmiotu liniami łatwiejszymi do rysowania. Uproszczony sposób
rysowania dotyczy elementów konstrukcyjnych maszyn, takich jak łożyska toczne, koła
zębate, itd., a w szczególności elementów znormalizowanych, jak śruby, wkręty, nakrętki.
Przedstawienie uproszczone stosuje się na rysunkach wykonawczych i złożeniowych; na
rysunku wykonawczym śruby stosuje się tylko przedstawienie uproszczone gwintu, natomiast
na rysunkach złożeniowych można stosować przedstawienie uproszczone całej śruby, tzn.
gwintu i łba. Przedstawienie umowne stosuje się wyłącznie na rysunkach złożeniowych, które
zawierają dużą liczbę części składowych wykonanych w dużym zmniejszeniu.

Tabela 4. Przykłady uproszczeń rysunkowych śrub (na podstawie PN-81/N-01613) [4, s.121]

Lp. Rodzaj

śruby

Przedstawienie uproszczone

Przedstawienie umowne

1.

Śruby z łbem

2.

Śruby noskowe

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego"

19

3.

Śruby

dwustronne

4.

Śruby oczkowe

i widełkowe

4.2.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Czym różnią się rzuty ukośny i prostokątny?
2. Co to jest przekrój i jak oznaczamy go na rysunku technicznym?
3. Jakie są zasady rzutowania prostokątnego?
4. Jak powstaje przekrój i jakie są rodzaje przekrojów?
5. W jakim celu stosuje się uproszczenia w rysunku technicznym?

4.2.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Wykonaj rysunki graniastosłupa, ostrosłupa i walca w trzech rzutach.

Sposób

wykonania

ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) zapoznać się z modelami brył geometrycznych i modelem rzutni,
2) ustalić proporcje między wymiarami gabarytowymi brył,
3) zadanie wykonać samodzielnie.

Wyposażenie stanowiska pracy:

− modele brył geometrycznych,

− model rzutni prostokątnej,
− przybory i przyrządy do rysowania,

− stoły kreślarskie.


Ćwiczenie 2

Narysuj rzuty prostokątne brył, przedstawionych na załączonych rysunkach w rzutach

aksonometrycznych (załącznik 2).

Sposób

wykonania

ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) ustalić kształt brył przedstawionych w rzutach aksonometrycznych,
2) przekształcić obraz bryły w trzy rzuty,
3) zadanie wykonać samodzielnie.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego"

20

Wyposażenie stanowiska pracy:

− rysunki brył w rzutach aksonometrycznych (załącznik 2),

− przybory i przyrządy do rysowania,

− stoły kreślarskie.

Załącznik 2

Ćwiczenie 3

Na rysunku (załącznik 3) umieszczony został element przedstawiony w rzucie

aksonometrycznym. Wykonaj rysunek przedstawiający element w rzucie prostokątnym
z zaznaczeniem niewidocznych krawędzi liniami kreskowymi, oraz przekrój elementu.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) ustalić kształt bryły przedstawionej w rzucie aksonometrycznym,
2) ustalić powierzchnie widoczne i niewidoczne,
3) przekształcić rysunek bryły w postać rzutu prostokątnego,
4) linią przerywaną zaznaczyć krawędzie niewidoczne w rzutowaniu prostokątnym,
5) zakreskować obszar przekroju przedstawionej bryły,
6) zadanie wykonać samodzielnie.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego"

21

Wyposażenie stanowiska pracy:

− rysunki brył w rzutach aksonometrycznych (załącznik 3),

− przybory i przyrządy do rysowania,

− stoły kreślarskie.

Załącznik 3

Ćwiczenie 4

Narysuj w rzutach prostokątnych rysunek przedstawiony w rzucie izometrycznym,

następnie odwzoruj wykonany rysunek w aplikacji AutoCAD

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) ustalić kształt bryły przedstawionej w rzucie aksonometrycznym,
2) ustalić powierzchnie widoczne i niewidoczne,
3) przekształcić rysunek bryły w postać rzutu prostokątnego,
4) odwzorować wykonany rysunek przy użyciu aplikacji AutoCAD,
5) zadanie wykonać samodzielnie.

Wyposażenie stanowiska pracy:

− rysunek techniczny – do odwzorowania (załącznik 4),

− stanowisko komputerowe z zainstalowanym programem AutoCAD

Załącznik 4

1.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego"

22

2.

3.

Ćwiczenie 5

Uzupełnij rysunek przekroju przedstawionego elementu (załącznik 5). Odwzoruj

kompletny rysunek w aplikacji AutoCAD.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) ustalić powierzchnie widoczne i niewidoczne,
2) zaznaczyć obszary stanowiące rysunek przekrojów,
3) odwzorować uzupełniony rysunek w aplikacji AutoCAD,
4) zadanie wykonać indywidualnie.

Wyposażenie stanowiska pracy:

− rysunki do uzupełnienia (załącznik 5),
− stanowisko komputerowe z zainstalowanym programem AutoCAD.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego"

23

Załącznik 5
1.

2.

3.

4.2.4. Sprawdzian postępów:

Czy potrafisz:

Tak Nie

1) odróżnić rzut ukośny i rzut prostopadły na rysunku?

…

…

2) wykonać rysunek bryły w trzech rzutach?

…

…

3) odczytać uproszczenia stosowane w rysunku technicznym –

w szczególności gwintów i połączenia elementów?

…

…

4) narysować przekrój danego elementu zgodnie z zasadami?

…

…

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego"

24

4.3. Wymiarowanie, tolerancja i pasowanie

4.3.1. Materiał nauczania

4.3.1.1 Wymiarowanie

Aby rysunek techniczny mógł stanowić podstawę do wykonania jakiegoś przedmiotu nie

wystarczy bezbłędne narysowanie go w rzutach prostokątnych. Same rzuty, bowiem
informują o kształcie przedmiotu i szczegółach jego wyglądu, ale nie mówią nic o jego
wielkości. Konieczne jest zatem uzupełnienie takiego rysunku wymiarami danego
przedmiotu – czyli zwymiarowanie go. Wymiarowanie to podawanie wymiarów przedmiotów
na rysunkach technicznych za pomocą linii, liczb i znaków wymiarowych.

Wymiarowanie jest jedną z najważniejszych czynności związanych ze sporządzeniem

rysunku technicznego. Umożliwia ono odczytanie rysunku i wykonanie przedmiotu zgodnie
z wymaganiami konstruktora.

Wymiar rysunkowy, zgodnie z przyjętymi normami (PN-ISO 129:1996 oraz PN-ISO

129/AK:1996 - Arkusz Krajowy) składa się z kilku elementów graficznych: linii wymiarowej,
znaku ograniczenia linii wymiarowej, liczby wymiarowej, pomocniczej linii wymiarowej,
znaku wymiarowego, oznaczenia początku linii wymiarowej oraz linii odniesienia.
Ogólne zasady wymiarowania:
1) Rysunek wykonawczy powinien zawierać tylko wymiary niezbędne do jednoznacznego

określenia jego kształtu, przy czym sposób wymiarowania fragmentów przedmiotu musi
być zgodny z odpowiednimi wskazaniami norm rysunku technicznego.

2) Nie należy powtarzać tych samych wymiarów na różnych rzutach przedmiotu.
3) Łańcuchy wymiarowe nie powinny być zamykane; należy pominąć wymiar uznany za

wypadkowy z wyjątkiem przypadku, gdy jest on podawany w celach orientacyjnych.

4) Nie należy podawać wymiarów oczywistych (np. 90

°, 0°).

Przy wymiarowaniu przedmiotu należy przestrzegać określonych zasad:

1) Linie wymiarowe i pomocnicze linie wymiarowe powinny być umieszczone w taki

sposób, aby nie przecinały się i nie były przecinane przez linie odnoszące.

2) Pierwsza linia wymiarowa powinna być odsunięta od zarysu przedmiotu o itd. 10 mm,

a następne o itd. 7

÷8mm przy wysokości pisma 3,5 mm; w przypadku większych

formatów odległości linii wymiarowych i wysokości pisma mogą być większe.

3) Linie wymiarowe powinny być zakończone strzałką.
4) Nie powinno się wykorzystywać pomocniczych linii wymiarowych lub ich przedłużeń

jako linii wymiarowych.

5) Do wymiarowania przedmiotu powinno się wykorzystywać przekroje oraz widoki

wyraźnie uwypuklające wymiarowane fragmenty.

6) Należy przestawiać liczby przy kolejnych wymiarach, aby uniknąć pomyłek odczytu.
7) Linie wymiarowe umieszczać należy poza rzutami przedmiotu.
8) Wymiary powierzchni zewnętrznych przedmiotów symetrycznych, przedstawionych

w półwidoku i półprzekroju należy podawać na widoku, a wymiary powierzchni
wewnętrznych na przekroju.

9) Powierzchnie współpracujących przedmiotów należy wymiarować, podając jednocześnie

ich odpowiednią uwagę

10) Liczby wymiarowe należy zawsze podawać tak, by można było je odczytać od dołu lub

z prawej strony rysunku.

11) Położenie środka otworu należy wymiarować na widoku; wymiary odnoszące się do

średnic i głębokości otworów zaleca się podawać na przekrojach lub wyrwaniach
widoków.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego"

25

Wyróżnia się trzy rodzaje wymiarowania: wymiarowanie równoległe, szeregowe i mieszane.

Wymiarowanie w układzie równoległym jest wymiarowaniem do jednej bazy (w układzie

płaskim dwie, w przestrzennym trzy wzajemnie prostopadłe bazy). Jego zaletą jest to, że
dokładność każdego wymiaru zależy wyłącznie od dokładności obróbki, nie ma natomiast na
niego wpływu dokładność innych wymiarów, a dowolny wymiar można obliczyć jako
wypadkowy. Wymiarowanie w układzie równoległym stosuje się w celu uzyskania
dokładnego położenia na przykład otworu, płaszczyzny względem bazy wymiarowej.

a) b)

Rys. 7. Wymiarowanie w układzie równoległym

a) w układzie prostokątnym; b) w układzie biegunowym; [2, s. 43]

Wymiarowanie w układzie szeregowym polega na podaniu wymiaru jeden za drugim;

wymiarowanie to stosuje się, gdy zależy nam na dokładności wzajemnego położenia
powierzchni (elementu), a nie na dokładnym ich położeniu względem bazy. Szeregowy układ
jest wygodny do wymiarowania rozstawu otworów.

Rys. 8. Wymiarowanie w układzie szeregowym; [2, s. 43]

Wymiarowanie w układzie mieszanym jest najczęściej stosowane i stanowią połączenie
wymiarowania w układach szeregowym i równoległym, posiadając jednocześnie zalety obu
z nich. Wszystkie ważne wymiary mogą być bezpośrednio podane i sprawdzone.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego"

26

Rys. 9. Wymiarowanie w układzie mieszanym; [2, s. 43]

Bazą określamy powierzchnię, płaszczyznę lub krawędź, od której jest stawiany wymiar.
− Wymiarowanie do bazy konstrukcyjnej zapewnia krótkie łańcuchy wymiarowe (stąd

łatwa analiza wymiarowa) i dużą dokładność części. Jego wadą jest oderwanie od
technologii. Stosujemy, gdy zależy nam na podaniu wymiarów bezpośrednio
wpływających na działanie części w zespole lub na montaż.

− Wymiarowanie do bazy obróbkowej jest określane procesem technologicznym i ułatwia

uzyskanie wymaganej dokładności. Wymiary ważne podaje się do baz konstrukcyjnych i
toleruje, a pozostałe do baz obróbkowych z większymi tolerancjami lub bez tolerancji.

− Wymiarowanie do baz pomiarowych wykonuje się, gdy wymagane jest podanie

wymiarów bezpośrednio sprawdzalnych.

Tolerowanie
Tolerowanie geometryczne – to wyznaczanie dopuszczalnego zakresu wartości
geometrycznych cech konstrukcyjnych elementów.
Tolerancja – to różnica dopuszczalnych wartości tolerowanego parametru.
Pole tolerancji – to dopuszczalny obszar zmienności tolerowanego parametru. Tolerancja jest
zawsze dodatnia, a jej wielkość zależy od wielkości wymiaru nominalnego i klasy tolerancji
wykonania.

Tolerancje geometryczne obejmują: tolerancje kształtu i położenia oraz falistość

i chropowatość powierzchni, są one znormalizowane, co umożliwia ich jednoznaczny opis
wymagań na rysunkach konstrukcyjnych oraz kooperację w przemyśle maszynowym. Celem
tolerowania geometrycznego jest zapewnienie zamienności części, utrzymanie właściwych
parametrów użytkowanych urządzeń oraz odpowiednio dużą ich trwałość.

Wymiary umieszczane na rysunkach są wymiarami nominalnymi, nieosiągalnymi

w rzeczywistości, ze względu na nieuniknione błędy wykonania. Wymiar nominalny (N) to
liczba wyrażająca w przyjętych jednostkach miary wartość liczbową długości. Zadaniem
konstruktora jest określić dopuszczalne granice, w których mogą się zawierać wymiary
rzeczywiste (określić tolerancję wymiaru). Następuje to poprzez podanie dwóch wymiarów
granicznych – górnego (największego) i dolnego (najmniejszego). Wymiary graniczne
uzyskuje się za pomocą odchyłek – górnej i dolnej, które mogą mieć wartości dodatnie,
ujemne lub równe zero.

Tolerowanie można podzielić na:

− swobodne, które polega na dobraniu odchyłek według uznania konstruktora; obowiązuje

najczęściej zasada tolerowania w głąb materiału,

− normalne, które stanowi zbiór znormalizowanych tolerancji i odchyłek granicznych, które

tworzą układ tolerancji.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego"

27

Tolerancje wymiaru podaje się na rysunku:

− liczbowo – przez podanie odchyłek za liczbą wymiarowaną pisanych mniejszymi cyframi

poprzedzonymi odpowiednim znakiem; ten sposób tolerowania dokładności stosuje się
w przypadku tolerowania swobodnego i tolerowania normalnego, gdy sprawdzanie
wymiaru odbywa się za pomocą uniwersalnych przyrządów pomiarowych,

− symbolowo – przez podanie symbolu literowo – cyfrowego za wymiarem nominalnym

w

przypadku tolerowania normalnego przy jednoczesnym sprawdzaniu wymiaru

tolerowanego sprawdzianami,

− w sposób mieszany – przez podanie symbolu cyfrowo – literowego z jednoczesnym

podaniem odchyłki w milimetrach.

Polski układ tolerancji oparty jest na zalecanym przez ISO i obejmuje 20 klas tolerancji i 28
położeń pół tolerancji. Klasy tolerancji oznaczone są cyframi 01; 0; 1; 2; 3; …; 18.
Im większa liczba tym mniejsza dokładność wymiarów.

4.3.1.2 Tolerancje kształtu i położenia

Rzeczywiste kształty krawędzi i powierzchni elementów oraz ich wzajemne położenia

różnią się od kształtów i położeń idealnych określonych przez wymiary nominalne. Przy
określaniu odchyłek kształtu i położenia zastępuje się krawędzie i powierzchnie rzeczywiste
idealnymi geometrycznie liniami i powierzchniami przylegającymi. Najczęściej linie
przylegające są prostymi i okręgami, natomiast powierzchnie przylegające – płaszczyznami
i powierzchniami walcowymi.

Prosta (płaszczyzna) przylegająca to prosta (płaszczyzna), stykająca się z zarysem

rzeczywistym (powierzchnią rzeczywistą), w ten sposób, że odległość między nią
a najbardziej oddalonym punktem zarysu (powierzchni) jest najmniejsza.

Okrąg (walec) przylegający jest to okrąg (walec) o najmniejszej średnicy opisany na

zarysie rzeczywistym (walcu rzeczywistym) zewnętrznym lub okrąg (walec) o największej
średnicy wpisany w zarys rzeczywisty (walec rzeczywisty) wewnętrzny.

Tolerancja kształtu (położenia) jest to największa dopuszczalna odchyłka kształtu

(położenia). Wartość tolerancji określa się w mm. Wartości tolerancji kształtu i położenia są
znormalizowane i podane w normie PN-80/M-02138. Zależą one od:
− szeregu tolerancji – rozróżnia się 16 szeregów o symbolach od 1 do 16 (w kierunku

malejącej dokładności),

− charakterystycznego wymiaru nominalnego tolerowanego zarysu powierzchni.
Odchyłka kształtu to różnica kształtu elementu rzeczywistego i odpowiadającego mu
elementu nominalnego. Tolerancja kształtu to największa dopuszczalna odchyłka kształtu.
Prostoliniowość może odnosić się do rzeczywistego przedmiotu (prostoliniowość na
płaszczyźnie) lub do osi rzeczywistej (prostoliniowość w przestrzeni).

W przypadku tolerowania prostoliniowości w przestrzeni mogą pojawić się trzy rodzaje

pola tolerancji: w postaci walca, warstwy między dwoma płaszczyznami oraz
prostopadłościanu.

Rys 10. Prostoliniowość [2, s. 72]

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego"

28

Płaskość to dopuszczalna niepłaskość płaszczyzny.

Rys 11. Płaskość [2, s.73]

Okrągłość to dopuszczalna owalność, graniastość bryły obrotowej w jej przekroju

poprzecznym, natomiast walcowość to dopuszczalna stożkowość, baryłkowość, siodłowość.

Rys 12. Okrągłość [2, s. 73]

Rys 13. Walcowatość [2, s. 73]

Zarys przekroju to dopuszczalna nieprostoliniowość tworzących powierzchni walcowej.
Tolerowanie kształtu podaje się na rysunkach umownie w postaci ramki prostokątnej

podzielonej na dwa pola. W pierwszym polu umieszcza się znak (symbol) rodzaju tolerancji,
w drugim wartość liczbową odchyłki wyrażoną w milimetrach. Ramkę tolerancji łączy się
z

elementem tolerowanym (linią konturową lub linią pomocniczą) linią odniesienia

zakończoną strzałką. Linia odniesienia jest doprowadzana do elementu tolerowanego zawsze
pod kątem prostym. Linia odniesienia jest przedłużeniem jednego z boków ramki lub może
być doprowadzona do środka jednego z boków ramki. Wartość tolerancji odnosi się do całej
długości elementu tolerowanego. Jeżeli tolerancja dotyczy ograniczonej długości
w dowolnym miejscu elementu tolerowanego, wówczas długość tę podaje się za wartością
liczbową tolerancji, oddzielając ją od tolerancji pochyłą kreską.

Tabela 5. Przykłady tolerancji kształtu wg PN-87/M-01145; [7, s. 203]

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego"

29

Gdy istnieje potrzeba podania jednej tolerancji na całej długości elementu tolerowanego

oraz drugiej wartości tolerancji ograniczonej długości – tę drugą wartość pisze się pod
pierwszą. Jeżeli tolerancja obowiązuje tylko na określonym odcinku elementu tolerowanego,
wówczas miejsce to zaznacza się linią punktową.

4.3.1.3 Tolerowanie położenia

Odchyłka położenia to różnica położenia rzeczywistego danego elementu (punktu, linii,

powierzchni) i jego położenia nominalnego. Tolerancja położenia to największa dopuszczalna
odchyłka położenia. Pole tolerancji położenia to obszar w przestrzeni lub na jej płaszczyźnie,
w którym powinien zawierać się tolerowany element, itd. płaszczyzna przylegająca do
płaszczyzny rzeczywistej, oś walca przylegającego do rzeczywistego otworu.

Prostopadłość to dopuszczalna nieprostopadłość płaszczyzn lub prostej (osi) do

płaszczyzny (osi).

Nachylenie to dopuszczalna odchyłka kąta ostrego lub rozwartego, można tolerować

nachylenie dwóch płaszczyzn, dwóch prostych lub prostej do płaszczyzny.

Symetria to dopuszczalna asymetria położenia na przykład rowka na wałku względem osi

wałka.

Pozycja jest to dopuszczalna odchyłka położenia. Tolerancja pozycji odnosi się zawsze

do punktów, linii lub płaszczyzn wyobrażalnych. Pole tolerancji pozycji jest obszarem
rozmieszczonym symetrycznie względem położenia nominalnego.
Przecinanie się osi to dopuszczalna wichrowość osi, które miały się przecinać.
Tolerowanie położenia oznacza się identycznie jak w przypadku tolerowania kształtu przez
podanie w ramce znaku tolerancji i jej wartości liczbowej. Stosuje się natomiast kilka
sposobów łączenia ramki z elementami tolerowanymi:
− gdy elementy są wzajemnie tolerowane i traktuje się je jako równorzędne, ramkę łączy

się liniami odniesienia zakończonymi strzałkami z obydwoma elementami; gdy
elementami tolerowanymi są osie lub płaszczyzny symetrii, linie odniesienia są
przedłużeniem linii wymiarowych;

− gdy jeden z elementów tolerowanych jest elementem odniesienia linię odniesienia

dochodzącą do tego elementu zakańcza się zaczernionym trójkątem, którego podstawa
leży na konturze tego elementu lub na odpowiedniej linii pomocniczej; zaczerniony
trójkąt może zastąpić jedną ze strzałek wymiarowych;

− gdy ramki nie można połączyć w sposób prosty z elementem tolerowanym, jeden

z elementów tolerowanych oznacza się dużą literą obwiedzioną kwadratową ramką.

4.3.1.4 Pasowanie

Pasowanie określa charakter współpracy dwóch elementów o tym samym wymiarze

nominalnym, wynikający z różnicy ich wymiarów granicznych przed połączeniem.
Wymiarem nominalnym pasowania jest wymiar nominalny otworu i wałka. Elementy
skojarzone pasowaniem mają takie same wartości wymiaru nominalnego.
Luzy graniczne to luzy wynikające ze skojarzenia granicznych wymiarów, w przypadku
skojarzenia wymiarów tolerowanych, których tolerancja jest określona wymiarami
granicznymi lub wielkością odchyłek.
Luz maksymalny to luz wynikający z różnicy wymiaru górnego otworu i wymiaru dolnego
wałka, ujemny luz maksymalny to wcisk minimalny.
Luz minimalny to luz wynikający z różnicy wymiaru dolnego otworu i wymiaru górnego
dołka, ujemny luz minimalny to wcisk maksymalny.
Tolerancja pasowania jest równa sumie tolerancji wałka i otworu.

Pasowania można podzielić na:

− pasowania luźne – czyli pasowania, w których zawsze jest zapewniony luz,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego"

30

− pasowanie ciasne – pasowanie, w którym jest zawsze zapewniony wcisk,

− pasowanie mieszane – pasowanie, w którym może wystąpić luz i wcisk.

Układ pasowań można podzielić wg:

− zasady układu (zasada stałego otworu i stałego wałka),
− wielkości tolerancji (klasy tolerancji),

− wielkości luzów i wcisków (szereg pasowań).

4.3.1.5 Oznaczanie chropowatości powłok

Chropowatość powierzchni oznacza się znakiem ogólnym składającym się z dwóch

nierównych ramion tworzących kąt około 60

°. Wierzchołek kąta umieszczany jest na

rozpatrywanej powierzchni lub na odpowiedniej linii pomocniczej. Jeżeli obróbka wymaga
zdjęcia warstwy materiału z rozpatrywanej powierzchni, to znak ogólny zamyka się kreską,
natomiast, gdy z rozpatrywanej powierzchni nie może być zdejmowana warstwa materiału,
w znak ogólny wpisuje się kółko.

Chropowatość powierzchni określa się przez podanie wartości parametrów: średniej

arytmetycznej odchylenia profilu od linii średniej – R

a

, lub wysokości chropowatości według

dziesięciu punktów profilu – R

z

. Wartość liczbową chropowatości wpisuje się nad znakiem.

Powierzchnię, na którą ma być nałożona powłoka (metalowa, lakierowa, ceramiczna, itd.)

oznacza się dużą literą alfabetu umieszczoną nad linią odniesienia. Linię odniesienia –
zakończoną strzałką – doprowadza się do linii zarysu przedmiotu lub do linii punktowej
grubej poprowadzonej równolegle do powierzchni, na którą ma być nałożona powłoka. Linia
punktowa gruba powinna być rysowana w odległości 1

÷2 mm od linii zarysu powierzchni.

Wymagania techniczne dotyczące powłoki powinny być umieszczone z prawej strony
rysunku nad tabliczką rysunkową. Dopuszczalne jest pisanie oznaczenia powłoki
bezpośrednio nad linią odniesienia.
W przypadku, gdy cały przedmiot (wszystkie powierzchnie) są pokrywane jednakową
powłoką, oznaczenie powłoki podaje się tylko w wymaganiach technicznych nad tabliczką
rysunkową.
W przypadku możliwości jednoznacznego określenia powierzchni nazwą można nie oznaczać
jej na rysunku, ale jedynie w wymaganiach technicznych określić ją słownie.
Jeśli powłoka ma być wykonana na części powierzchni lub odwrotnie, gdy część powierzchni
nie ma być pokryta, to należy część takiej powierzchni ograniczyć linią punktową cienką
i zwymiarować jej wielkość i położenie oraz oznaczyć literą alfabetu nad linią odniesienia.

Tabel. 6. Przykłady oznaczeń stanu powierzchni, [4, s.115]

1.

Oznaczenie chropowatości przez podanie

wartości Ra

2.

Oznaczenie chropowatości przez podanie

wartości parametru Rz

3.

Oznaczenie sposobu uzyskania danej

chropowatości oraz wielkości naddatku na

obróbkę (0,1)

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego"

31

4.

Oznaczenie kierunkowości struktury

powierzchni oraz długości odcinka

pomiarowego

5.

Oznaczenie falistości powierzchni przez

podanie wysokości falistości Wz i średniego

odstępu falistości Sw

6.

Oznaczenie sposobu obróbki,

kierunkowości, struktury, długości odcinka

pomiarowego i falistości powierzchni

4.3.1.6 Oznaczenia spoin

W rysunku technicznym maszynowym połączenia spawane mogą być przedstawiane

w sposób uproszczony lub umowny. W uproszczeniu, w przekroju poprzecznym połączenia
spawanego zarys spoiny rysuje się linią ciągłą grubą, zaś zarys części łączonych, ulegających
przetopieniu – linią ciągłą cienką. Spoinę można zaczernić, w widoku od strony lica spoinę
przedstawia się krótkimi cienkimi łukami. W widoku od strony grani (przeciwna licu) grań
zaznacza się linią ciągłą grubą, a niewidoczne lico łukami kreskowymi.

Spoiny otworowe w widoku od strony lica zaznacza się liniami ciągłymi w postaci

łuków. Spoiny bezotworowe zaznacza się liniami ciągłymi cienkimi, lico spoiny cienkimi
łukami. Spoiny otworowe i bezotworowe od strony przeciwnej licu zaznacza się cienkimi
liniami kreskowanymi.

W umownym przedstawieniu połączenia spawanego spoiny czołowe, brzeżne,

grzbietowe i pachwinowe oznacza się linią ciągłą grubą. Spoiny bezotworowe oznacza się
linią punktową cienką. Pozostałe spoiny i szwy spawane – linią punktową cienką
z zaznaczeniem środków położenia poszczególnych spoin.

Na rysunkach umownych w przekroju poprzecznym spoinę przedstawia się linią ciągłą

grubą, oddzielającą od siebie obie części łączone, pomijając spoinę, ewentualny odstęp
między łączonymi częściami ich kształty po przygotowaniu do spawania. W widoku spoinę
przedstawia się również jako grubą linię ciągłą.

Oznaczenie spoiny składa się ze znaku spoiny, z podstawowych wymiarów (w mm),

którymi są: grubość a spoiny wpisywana nad linią odniesienia z lewej strony znaku spoiny
i długość l spoiny wpisywana z prawej strony znaku.

Tabela 7. Oznaczenia dodatkowych wymiarów spoin; [4, s.115]

Rysunek

Alp

W I stopniu uproszczenia z wymiarami

spoin

W III stopniu uproszczenia z oznaczeniem

spoin

1.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego"

32

2.

3.

4.

5.

4.3.1.7 Połączenia zgrzewane

Połączenia zgrzewane można narysować w uproszczeniu lub w sposób umowny, przy

czym w każdym z tych przypadków jest możliwe określenie wszystkich istotnych cech
połączenia. W uproszczeniu rysuje się zgrzeinę tylko wtedy, gdy konieczne jest
przedstawienie szczegółów połączenia w sposób obrazowy.
Jeżeli połączenie zgrzewane rysuje się w dwóch lub więcej rzutach, to na wszystkich rzutach
musi być ono przedstawione w tym samym stopniu uproszczenia, natomiast jeśli na jednym
rysunku występuje kilka połączeń zgrzewanych, to mogą one być przedstawione
w uproszczeniu lub umownie (PN-89/M-01139).

Rys. 14. Przykłady rysowania połączeń zgrzewanych; [4, s.119]

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego"

33

Rys. 15. Oznaczenia typów zgrzein: a) punktowa, garbowa typu punktowego,

b) liniowa, garbowa typu liniowego, c) doczołowa, liniowo – doczołowa [4, s.119]

Na rysunkach złożeniowych można nie rysować połączeń zgrzewanych, jeśli rysunek

staje się dzięki temu przejrzysty i jeśli istnieją odrębne rysunki części zgrzewanych
z zaznaczonymi na nich zgrzeinami.

Zarys zgrzeiny rysuje się linią ciągłą grubą, krawędzie styku brzegów zgrzewanych

w obszarze zgrzeiny liniami cienkimi ciągłymi. W uproszczeniu połączenia zgrzewane
doczołowe i liniowo – doczołowe rysuje się w ten sposób, że w rzucie uwidaczniającym
grubość elementów zgrzewanych przedstawia się zmiany ich kształtu powstałe w wyniku
zgrzewania, samą zaś zgrzeinę rysuje się linią bardzo grubą (o grubości dwa razy większej od
linii zarysu przedmiotu), wraz z podaniem oznaczenia graficznego umieszczonego na linii
odniesienia.

Przy rysowaniu w sposób uproszczony połączeń zgrzewanych punktowych i liniowych,

w przekroju zgrzeinę przedstawia się w postaci owalu, który może być zaczerniony.
W

widoku zarys zgrzein punktowych rysuje się linią kreskową cienką, ciągłymi

przecinającymi się pod kątem prostym, umieszczonymi wewnątrz nich. Końce i początki
zgrzeiny typu liniowego oznacza się jak zgrzeinę punktową, zaś pozostały zarys – linią cienką
kreskowaną. W sposób umowny zgrzeiny doczołowe i liniowo – doczołowe oznacza się linią
grubą. Zgrzeiny liniowe rysuje się linią punktową cienką z zaznaczeniem środków
poszczególnych zgrzein. Oznaczenie zgrzeiny podaje się za pomocą linii odniesienia
zakończonej strzałką. Znaki umowne zgrzein umieszcza się symetrycznie na linii odniesienia
z wyjątkiem oznaczeń zgrzein garbowych. Jeżeli strzałka wskazuje złącze od strony garbu
(wgłębienia), to znak umowny zgrzeiny wraz z wymiarami należy umieścić pod lub nad półką
linii odniesienia, ale po przeciwnej stronie linii identyfikacyjnej.

Wymiary połączeń zgrzewanych podaje się na rysunkach w następujący sposób:

1) w rzucie, na którym uwidoczniono w uproszczeni długość połączenia zgrzewanego,

wymiary podaje się w zwykły sposób, tj. przy użyciu linii wymiarowych,

2) w rzucie lub przekroju, na którym uwidoczniono zgrzeinę w sposób umowny, wymiary

podaje się nad lub pod półką linii odniesienia wraz ze znakiem umownym zgrzeiny.

Wymiarem charakterystycznym dla zgrzeiny punktowej jest średnica d, dla zgrzeiny liniowej
szerokość c; wartości te podaje się po lewej stronie znaku umownego. Wymiary wzdłużne
zgrzein podaje się po prawej stronie szwu punktowego; l – długość dla zgrzein ciągłych, dla
szwu punktowego liczbę zgrzein n i podziałkę t w postaci zapisu n

×

t. Dla szwu zgrzewanego

liniowego liczbę odcinków zgrzein n, długość l i odległość e między odcinkami zgrzein
w postaci zapisu n

×

l (e).

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego"

34

4.3.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Jakie są zasady wymiarowania stosowane przy wykonywaniu rysunków wykonawczych?
2. Na czym polega tolerowanie wymiarów?
3. Jakie występują rodzaje tolerancji kształtu i tolerancji położenia?
4. Ile szeregów tolerancji wyróżnia się przy tolerowaniu kształtu i położenia?
5. W którym miejscu na rysunku wykonawczym umieszcza się znak chropowatości

(zbiorczy), gdy chropowatość wszystkich powierzchni elementu jest jednakowa?

6. W jaki sposób oznacza się na rysunku wykonawczym powierzchnię, na którą ma być

nałożona powłoka lakierowa?

4.3.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Uzupełnij brakujące wymiary na rysunku stanowiącym załącznik do ćwiczenia.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) zidentyfikować brakujące wymiary, nie określone na rysunku,
2) uzupełnić brakujące wymiary zgodnie z zasadami wymiarowania,
3) zadanie wykonać samodzielnie.

Wyposażenie stanowiska pracy:

− przybory i przyrządy do rysowania,

− rysunek do ćwiczenia (załącznik 6).

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego"

35

Załącznik 6

1.

2.

3.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego"

36

Ćwiczenie 2
Wykonaj szkic elementu nadwozia samochodowego, a następnie na jego podstawie
przygotuj i zwymiaruj rysunek. Ćwiczenie wykonaj z zachowaniem reguł szkicowania,
rysowania i wymiarowania.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie uczeń powinien:

1) wykonać pomiaru rzeczywistych wymiarów elementu nadwozia,
2) ustalić proporcje między wymiarami gabarytowymi,
3) sprawdzić jakie występują symetrie,
4) ustalić jaka jest ogólna budowa oraz szczegóły geometryczne,
5) wykonać rysunek elementu,
6) zwymiarować element, z zachowaniem zasad wymiarowania,
7) zadanie wykonać samodzielnie.

Wyposażenie stanowiska pracy:

− przybory i przyrządy do rysowania,
− stoły kreślarskie,

− zestaw norm,

− elementy nadwozia samochodowego.

Ćwiczenie 3

Wykonaj i zwymiaruj rysunek przekroju poprzecznego ceownika określonego

wymiarami zawartymi w tabeli, stanowiącej załącznik do ćwiczenia (załącznik 7).

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) ustalić wymiary ceownika na podstawie załączonej tabeli,
2) narysować element,
3) zwymiarować element, z zachowaniem zasad wymiarowania,
4) zadanie wykonać samodzielnie.

Wyposażenie stanowiska pracy:

− przybory i przyrządy do rysowania,
− tabela do ćwiczenia (załącznik 7).

Załącznik 7

Przykład h

S

g

t

R

R

1

1

140 60 7 10 10 5

2

160 65 7,5 10,5 10,5 5,5

3

180 70 8 11 11 5

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego"

37

Ćwiczenie 4

Na podstawie zbioru Polskich Norm (PN-79/M-02139) określ odchyłki zaokrąglone –

średnio dokładne dla następujących wymiarów nie tolerowanych:

a) 32
b) 50
c) 125
d) 500

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) zapoznać się ze wskazanymi przez nauczyciela fragmentami literatury,
2) odczytać z norm szukane wartości,
3) zadanie wykonać samodzielnie.

Wyposażenie stanowiska pracy:

− przybory do pisania,
− tabele normy PN-79/M-02139.

Ćwiczenie 5

Dla podanych poniżej wymiarów nominalnych oraz ich pasowań oblicz:

− wymiary graniczne i tolerancję otworu,
− wymiary graniczne i tolerancję wałka,

− luzy (wciski) graniczne,

− tolerancję.

Skorzystaj z normy PN-91/M-02105

Ø50 D8/h7
Ø60 H8/d9
Ø90 F7/h6
Ø100 H8/h6
Ø85 D10/h9
Ø10 P7/h6
Ø120 H7/g6
Ø130 G7/h6
Ø170 M8/h7

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) zapoznać się ze wskazanymi przez nauczyciela fragmentami literatury,
2) odczytać z norm wymiary graniczne wałka i otworu dla danych wymiarów nominalnych,
3) na podstawie odczytanych danych określić tolerancję,
4) określić luzy graniczne,
5) zadanie wykonać samodzielnie.

Wyposażenie stanowiska pracy:

− przybory do pisania,
− tabele normy PN-91/M-02105.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego"

38

Ćwiczenie 6

Na podstawie rzutów przedstawionego przedmiotu (załącznik 8), złożonego z kilku

elementów oznaczonych cyfrowo, opracuj rysunek wykonawczy zespołu maszynowego
spawanego. Przedstawione w zadaniu elementy należy uzupełnić według własnych
wyobrażeń o różne szczegóły konstrukcyjne. Wszystkie wymiary elementów, rodzaje
i wymiary spoin, ich ułożenie oraz podziałki rysunkowe dobrać według uznania tak, aby
narysowany zespół tworzył logiczną i harmonijną całość konstrukcyjną.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) odczytać rysunek stanowiący załącznik do ćwiczenia,
2) odwzorować rysunek,
3) uzupełnić szczegóły konstrukcyjne elementu przedstawionego w załączniku,
4) zaznaczyć elementy spawane, zgodnie z przyjętymi oznaczeniami spawów,
5) zadanie wykonać samodzielnie.

Wyposażenie stanowiska pracy:

− przybory do rysowania,
− zestaw norm,

− załącznik do ćwiczenia(załącznik 8).

Załącznik 8

4.3.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak Nie

1) zwymiarować rysunek zgodnie z zasadami wymiarowania?

…

…

2) zapisać wymiar tolerowany sposobami określonymi w PN?

…

…

3) określić odchyłki dla wymiarów nie tolerowanych?

…

…

4) podać na rysunku tolerancję kształtu i położenia?

…

…

5) oznaczyć chropowatość powłoki?

…

…

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego"

39

4.4.

Proces produkcyjny i technologiczny. Dokumentacja
warsztatowa. Gospodarka rysunkowa

4.4.1. Materiał nauczania

4.4.1.1. Proces produkcyjny i technologiczny

Proces produkcyjny
Procesem produkcyjnym nazywa się ogół działań zmierzających do przetworzenia w gotowe
wyroby surowców i półwyrobów dostarczonych do zakładu wytwórczego.
Proces produkcyjny obejmuje:
1. Procesy technologiczne (np. obróbka skrawaniem, montaż).
2. Procesy pomocnicze (m.in. kontrola techniczna jakości, transport, magazynowanie,

ostrzenie narzędzi, itp.).

Poniżej przedstawiony został przykładowy schemat procesu produkcyjnego naprawy
samochodu.

Przyjmowanie pojazdów do

naprawy

Przechowywanie funduszu

naprawczego

Mycie zewnętrzne pojazdu

Demontaż pojazdów na zespoły

Demontaż zespołów

na części

Mycie części

Weryfikacja części

Regeneracja części

Kompletowanie części

Montaż zespołów

Docieranie i próby zespołów

Malowanie zespołów

Magazyn zespołów po naprawie

Magaz

yn z

łomu

Naprawa ramy

Magazyn części

zamiennych

Montaż pojazdów

Próby drogowe

Malowanie pojazdów

Przekazanie pojazdów

użytkownikom

Rys 16. Schemat procesu technologicznego naprawy głównej pojazdów mechanicznych

metodą wymiany zespołów. [3, s.166]

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego"

40

Proces technologiczny to część procesu produkcyjnego bezpośrednio związana ze zmianą

kształtu, wymiarów (np. w procesie kucia, tłoczenia, itp.) lub właściwości fizycznych
przedmiotu (w procesie obróbki cieplnej).
Operacja to część procesu technologicznego wykonywana na określonym przedmiocie lub
zbiorze kilku jednocześnie obrabianych przedmiotów bez przerwy, na jednym stanowisku
pracy. Może przy tym występować jedno lub kilka zamocowań przedmiotu.
Ustawienie to część operacji wykonywana przy jednym zamocowaniu jednego lub kilku
przedmiotów obrabianych jednocześnie.
Pozycja to każde położenie przedmiotu względem narzędzia skrawającego przy jednym
ustawieniu.
Zabieg to część operacji wykonywana przy obróbce jednej lub kilku powierzchni za pomocą
jednego lub kilku jednocześnie pracujących urządzeń przy niezmienionych warunkach
skrawania.
Przejście to część operacji wykonywana przy jednym przesunięciu narzędzia (lub zespołu
narzędzi) względem obrabianej powierzchni licząc w kierunku posuwu.

4.4.1.2. Dokumentacja warsztatowa

Blacharz najczęściej wykonuje powierzoną mu pracę na podstawie wykonawczego rysunku
technicznego, karty technologicznej i karty instrukcyjnej. W przypadku produkcji
jednostkowej najważniejszy jest rysunek wykonawczy produkowanej części, przy czym do
rysunku dołącza się zwykle kartę technologiczną, w której podawana jest kolejność operacji
oraz czas przewidziany na ich wykonanie. Karta instrukcyjna z kolei jest bardziej
szczegółowa i wykorzystywana jest w przypadku produkcji seryjnej. Zawiera ona szkic
produkowanego przedmiotu wraz z jego wymiarami, a ponadto kolejność wykonywanych
zabiegów oraz warunki, w jakich należy przeprowadzić obróbkę.

Pomiary warsztatowe

Zadaniem pomiarów warsztatowych jest sprawdzenie prawidłowości i zgodności wykonania
obrabianego przedmiotu z rysunkiem technicznym.
Pomiarem nazywa się zespół czynności zmierzających do wyznaczenia wielkości
wymiarowych przedmiotu. W zakres czynności pomiarowych wchodzą przykładowo:
przygotowanie przedmiotu do mierzenia (polegające na oczyszczeniu powierzchni
mierzonego przedmiotu), wzajemne ustawienie przedmiotu i narzędzia lub przyrządu
pomiarowego (umożliwiające dokonanie pomiaru), właściwy pomiar, odczytanie wyniku
pomiaru i wyznaczenie wartości błędu dokonanego pomiaru. Sprawdzanie kształtu
przedmiotu polega na ogół na pomiarze długości krawędzi lub wielkości średnic, pomiarze
kątów, tj. na sprawdzeniu wzajemnego położenia płaszczyzn względem siebie, oraz na
określeniu chropowatości powierzchni.

Dokładność pomiaru

Każdy pomiar jest obarczony pewnym błędem, powstałym wskutek niedokładności narzędzi,
niedoskonałości wzroku lub warunków w jakich odbywa się pomiar, np. temperatury.
Właściwa temperatura do wykonywania pomiarów to 20ºC.

4.4.1.3 Karta instrukcyjna i produkcyjna

Każdy rodzaj naprawy w zależności od jego zakresu, pracochłonności, stosowanych

metod oraz istniejących warunków pracy i wyposażenie stanowisk pracy wykonywany jest
zgodnie z optymalnym procesem technologicznym. Proces ten jest zaakceptowany
i zalegalizowany w postaci dokumentacji technicznej.
Zwykle procesy technologiczne obsługi i naprawy pojazdów przedstawione są w postaci
schematów (porównaj rys. 17), które w sposób poglądowy przedstawiają podział całości prac
obsługowo – naprawczych na elementy składowe, najczęściej operacje lub grupy operacji

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego"

41

technologicznych, ze wskazaniem kolejności, a niekiedy miejsca ich wykonania. Wszystkie
operacje procesu technologicznego naprawy pojazdów mechanicznych można podzielić na
operacje podstawowe, związane bezpośrednio z naprawą pojazdów, i operacje pomocnicze,
które wpływają na wykonanie operacji podstawowych.

Dokumentacja techniczna to zbiór wszystkich dokumentów potrzebnych do wykonania

danego przedmiotu. Do dokumentacji technicznej zalicza się:
− rysunki techniczne (wykonawcze i złożeniowe),

− wykaz zespołów i części składowych,

− wykaz potrzebnych materiałów (odkuwek, odlewów, przedmiotów tłoczonych, itp.),
− karty technologiczne obiegowe czyli tzw. przewodniki instrukcyjne, wykaz pomocy

warsztatowych – przyrządów, narzędzi i sprawdzianów z podanymi warunkami obróbki
i wyznaczoną normą czasową,

− warunki techniczne odbioru,

− warunki techniczne eksploatacji.

Karta technologiczna zawiera opis procesu technologicznego obróbki danej części

maszyny lub urządzenia. Wymienione są w niej w odpowiedniej kolejności wszystkie
operacje, ustawienia, zabiegi itd.

Karta instrukcyjna zawiera szkic części, na którym zarysy powierzchni obrabianych są

narysowane grubą linią oraz opis operacji lub zabiegu z podaniem stanowiska roboczego,
sposobu zamocowania części, kolejności zastosowania narzędzi obróbkowych i mierniczych
oraz parametrów obróbki. Często łączy się kartę technologiczną z kartą instrukcyjną w jedną
kartę technologiczną.

Karta obiegowa (przewodnik) podaje kolejność operacji z wykazem stanowisk

roboczych, przez które musi przejść przedmiot obrabiany aż do zupełnego wykończenia.

Karta montażowa zawiera szkic zestawienia przedmiotu i instrukcję dotyczącą czynności

montażowych.

4.4.1.4. Rysunek wykonawczy

Rysunek wykonawczy to rysunek na podstawie, którego będzie wykonywana określona

część maszynowa, może dotyczyć półwyrobu lub części gotowej. Rysunki wykonawcze
powinny być generalnie sporządzane w podziałce 1:1, ale ponieważ jednocześnie unikać
należy rysowania jednej części na kilku arkuszach, w przypadku, gdy część ta jest duża, lepiej
narysować ją w pomniejszeniu 1:2 (wyjątkowo 1:5) na jednym arkuszu niż 1:1 na kilku
arkuszach, przy czym bardziej zawiłe, drobne fragmenty jej budowy przedstawia się
w dodatkowych rzutach cząstkowych, w podziałce 1:1 lub nawet w powiększeniu.

Małe części o skomplikowanych kształtach rysuje się także często w powiększeniu, dla

ułatwienia odczytywania rysunku. W takich przypadkach dobrze jest w lewym dolnym rogu
arkusza dorysować cienkimi liniami rzut główny tej części w podziałce 1:1., który ułatwi
orientację co do rzeczywistej wielkości części.

Rysunek wykonawczy powinien przedstawiać część w takiej ilości rzutów, jaka jest

niezbędna do jednoznacznego określenia jej kształtu i powinien zawierać:
− wszystkie konieczne wymiary, wraz z ewentualnymi tolerancjami,

− tolerancje kształtu i położenia (jeżeli są potrzebne),
− oznaczenia dopuszczalnej chropowatości powierzchni i w razie potrzeby, żądanej

kierunkowości struktury powierzchni i falistości,

− wymagania dotyczące obróbki cieplnej, wykańczającej, itd.

Na rysunkach wykonawczych do poszczególnych operacji w dokumentacji

technologicznej grubymi liniami rysuje się tylko zarysy powierzchni obrabianych w danej
operacji lub zabiegu i podaje się tylko te wymiary, które mają być w tej operacji lub zabiegu
uzyskane.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego"

42

Płaskie części z blachy rysuje się w jednym rzucie, podając na nim wymiar grubości

poprzedzony znakiem mnożenia.

Na rysunkach części wykrawanych z blachy i wyginanych dorysowuje się, w razie

potrzeby, rozwinięcie części z wymiarami, a na rysunku gotowej części umieszcza się jedynie
te wymiary, które są potrzebne do wygięcia i ewentualnej dalszej obróbki. Gdy zaś część ma
być tylko wyginana z taśmy o odpowiedniej szerokości i grubości, to na rysunku należy
podać długość odcinka taśmy. To samo dotyczy części giętych z drutu.

Część spawana z kilku elementów może być traktowana jako jedna część (zwykle wtedy,

gdy składa się z niewielu elementów i gdy produkcja jest jednostkowa) i wówczas wykonuje
się tylko jej rysunek na gotowo, z wszystkimi wymiarami, lub też jako podzespół spawany.
Wówczas podaje się na rysunku wymiary dotyczące spawania i obróbki po spawaniu, a dla
poszczególnych elementów (w stanie przed spawaniem) wykonuje się odrębne rysunki.

4.4.1.5 Rysunek złożeniowy

Może dotyczyć całego wyrobu, jednego z zespołów należących do wyrobu lub jednego

z podzespołów. W zależności od wielkości wyrobu, ilości i wielkości części składowych oraz
przyjętej podziałki rysunku, rysunek złożeniowy może być mniej lub bardziej szczegółowy.
W celu ułatwienia zrozumienia zasad działania poszczególnych zespołów i całego wyrobu
rysunki złożeniowe uzupełnia się często rysunkami schematycznymi. Na rysunku
złożeniowym przedmiot powinien znajdować się w położeniu jakie zajmuje przy jego
użytkowaniu, chyba że takiego określonego położenia nie ma.

Tabliczka na rysunku złożeniowym składa się z tabliczki podstawowej i wykazu części.

W przypadku dużej ilości części składowych wykaz części sporządza się na oddzielnych
arkuszach. Przy nadawaniu nazw częściom przedstawionym na rysunku należy stosować
przede wszystkim nazwy używane w Polskich Normach, a następnie nazwy powszechnie
przyjęte. Części składowe numeruje się na rysunkach najczęściej w ten sposób, że części
największe otrzymują numery najniższe, części specjalnie mniejsze – kolejne numery, a na
końcu części znormalizowane. Numery części wpisuje się na rysunku złożeniowym nad
liniami odniesienia, przy czym wszystkie numery pisze się równolegle do podstawy rysunku,
grupując je w rzędy poziome i pionowe.

Generalnie na rysunkach złożeniowych wymiarów nie podaje się. Wyjątek stanowią

wymiary charakterystyczne dla danego wyrobu oraz takie, jak długość, wysokość, itd. Na
rysunkach montażowych podaje się, w razie potrzeby wymiary, które mają być uzyskane przy
montażu, jeśli wzajemne położenie pewnych części może się różnić, a wymagane jest
określone położenie. Na rysunkach montażowych konieczne jest także czasem podanie
wymiarów dotyczących wspólnej obróbki dwóch lub więcej części po zmontowaniu.
Niekiedy na rysunku złożeniowym – dla lepszej orientacji rysuje się zarysy przedmiotów
przyległych albo pokazuje się krańcowe położenia ruchomych części.

4.4.1.6. Dokumentacja techniczno – ruchowa

Dokumentacja techniczno-ruchowa to instrukcja obsługi, która zawiera wszystkie

informacje niezbędne do transportu, przemieszczania, uruchamiania, eksploatacji,
konserwacji, demontażu, pozbywania się, jak również postępowania w sytuacjach
awaryjnych. Stanowi dopełnienie wymagań dyrektywy związanej z odpowiedzialnością
producenta za wyrób.

Dokumentacja techniczno-ruchowa zawiera wszystkie instrukcje określające prawidłowe

i bezpieczne użytkowanie. Powinna ostrzegać o ryzyku resztkowym, oraz zagrożeniach
związanych z niedozwolonymi sposobami eksploatacji.

Rysunki wykonawcze wyrobów maszynowych są elementem składowym dokumentacji

konstrukcyjnej. Na podstawie rysunku wykonawczego możliwe jest wykonanie przedmiotu

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego"

43

jednostkowego lub w małych ilościach. W zakładach realizujących produkcję seryjną
i masową na potrzeby technologiczne, tj. wykonawcze, opracowuje się dodatkową
dokumentację, w skład której wchodzą m.in. karta technologiczna, karta instrukcyjna obróbki
skrawaniem, karty montażu, karty normowania pracy i inne. Karta technologiczna jest
dokumentem opisującym proces technologiczny obróbki lub montażu, poczynając od
materiału wyjściowego do gotowego wyrobu. Zgodnie z normą PN-90/M-01166 karta
technologiczna powinna zawierać informacje (ujęte w bloki tematyczne) o obrabianym
przedmiocie, o materiale, o operacjach technologicznych w kolejności ich wykonywania oraz
blok danych porządkowo-legalizujący.
Na podstawie karty technologicznej, na której są wyszczególnione wszystkie operacje
w kolejności ich wykonywania, opracowuje się karty instrukcyjne obróbki skrawaniem.
Zgodnie z normą PN-91/M-01171 karta instrukcyjna obróbki powinna zawierać:
− oznaczenie przedmiotu, operacji i stanowiska pracy,
− wyszczególnienie zabiegów składających się na daną operację oraz parametry obróbki,

− wyszczególnienie uchwytów, przyrządów, narzędzi skrawających i pomiarowych,

używanych w danej operacji,

− szkic operacyjny obrabianego przedmiotu,
− blok danych porządkowo-legalizujący.

4.4.1.7 Rysunek techniczny w dokumentacji technologicznej:

Rysunek operacyjny powinien obrazować czynności obróbkowe związane z jedną

operacją, tj. częścią procesu technologicznego, którą wykonuje jeden pracownik na jednym
stanowisku pracy.

Rysunek zabiegowy powinien obrazować tę część operacji technologicznej, którą

wykonuje się jednym narzędziem na jednej powierzchni obrabianego przedmiotu, przy
niezmiennych parametrach obróbki.
Rysunki

operacyjne

i zabiegowe powinny być opracowywane przy przestrzeganiu

określonych zasad:
1. Na wszystkich kartach instrukcyjnych dotyczących jednego przedmiotu szkice

operacyjne należy wykonywać w tej samej podziałce. Tylko drobne szczegóły można
przedstawiać w podziałce zwiększonej.

2. Obrabiany przedmiot należy przedstawić w położeniu obróbki, czyli takim jakie musi on

przyjmować podczas wykonywania na nim określonej operacji.

3. Powierzchnie obrabiane w określonej operacji czy zabiegu należy rysować linią ciągłą,

dwukrotnie grubszą od linii zarysu obrabianego przedmiotu.

4. Szkic operacyjny powinien zawierać niezbędne wymiary związane z daną operacją lub

zabiegiem, tolerancje wymiarów długości i kąta, odchyłki kształtu i położenia oraz
oznaczenia chropowatości obrabianych powierzchni.

5. Szkic operacyjny lub zabiegowy musi zawierać umowny, zgodny z PN-83/M-01152,

zapis dotyczący ustalenia i zamocowania przedmiotu. Można na nim umieścić sposób
ustawienia narzędzi w stosunku do obrabianych powierzchni.

Rysunki operacyjne i zabiegowe są w zasadzie dodatkiem do bardzo specyficznej i obszernej
dokumentacji technologicznej.

4.4.1.8. Gospodarka rysunkowa

Jakość gospodarki rysunkowej zależy w znacznej mierze od organizacji archiwum rysunków
i przyjętego systemu nawigacji rysunków. Właściwa dla danej jednostki organizacyjnej
numeracja rysunków umożliwia prawidłowe przechowywanie oryginałów rysunków i ich
konserwację oraz szybkie odszukiwanie ich w razi potrzeby ponownego użycia, jak
i gospodarkę odbitkami rysunków.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego"

44

Ze względu na to, że sposoby numerowania zależą od wielu czynników istnieje bardzo wiele
mniej lub bardziej rozpowszechnionych systemów numeracji rysunków.
Poprawnie zbudowany system numeracji rysunków powinien zawierać:
1) numery rysunków, które powinny być możliwie krótkie, gdyż każdy numer rysunku jest

wielokrotnie przepisywany lub rejestrowany;

2) system numeracji powinien być przejrzysty i łatwo zrozumiały dla użytkowników

„wytwórcy), dla którego przede wszystkim rysunki są przeznaczone; numer rysunku może
składać się z samych cyfr (numeracja cyfrowa) lub z cyfr i liter (numeracja mieszana).

W najczęściej stosowanych systemach numeracji cyfrowej numery rysunków składają się
z kilku członów rozdzielonych kropkami lub krótkimi kreskami, z których:
− pierwszy zwykle określa rodzaj wyrobu i ewentualnie jego wielkość – jeśli przewiduje

się kilka wielkości, lub inną zmienną cechę charakterystyczną,

− drugi – numer zespołu,

− trzeci – numer części w zespole.
Jeżeli zachodzi potrzeba podziału niektórych zespołów na podzespoły, to między członami
określającymi zespół i część umieszcza się dodatkowy człon – numer podzespołu, a czasem
nawet dwa człony, gdy wyrób ma mieć skomplikowaną budowę i zespoły należy podzielić na
podzespoły pierwszego rzędu i te z kolei na podzespoły drugiego rzędu.
Ponieważ pożądane jest, aby wszystkie numery rysunków danego wyrobu miały jednakową
ilość cyfr, w przypadku gdy w skład zespołu wchodzą oprócz podzespołów pojedyncze części
– w ich numerach człon podzespołu ma cyfry 00.
W tego rodzaju systemach numeracji rysunków numery upraszczają się, jeżeli ilość części w
żądanym podzespole, podzespołów w zespole i zespołów w wyrobie nie przekracza
dziewięciu, wówczas bowiem wszystkie człony określające zespół, podzespół i część można
połączyć w jeden trzycyfrowy człon. Itd. 105.637 to 7 część w podzespole 3 zespołu 6,
numer105.630 oznacza podzespół 3 zespołu 6.
Półwyroby części maszynowych, jak odlewy czy odkuwki mają te same numery co części
gotowe, z dodatkową cyfrą lub literą na końcu numeru. Litera K oznacza odkuwkę części
(K – kute), L odlew części (L – lane), T oznacza wytłoczkę (T – tłoczone).

W numeracjach mieszanych niektóre cyfry, zwykle w członie określającym wyrób

(czasem i zespół), zastępuje się literami, itd. TR25W17 może oznaczać część 17 w zespole
W (wrzeciennik) tokarki rewolwerowej TR25.
Oznaczenia pomocy warsztatowych specjalnych (narzędzia, uchwyty, itd.) tworzy się zgodnie
z normą PN-63/M-01155 „Klasyfikacja i znakowanie pomocy warsztatowych specjalnych.
Podział i budowa symboli”.
Rysunki narzędzi, uchwytów, sprawdzianów i części znormalizowanych numeruje się
numerami odpowiednich norm lub symbolami czteroliterowymi z norm PN/M-02800-02815
„Klasyfikacja i znakowanie inwentarza narzędziowego”, uzupełniając oznaczeniami
wielkości.

4.5.1.9 Składanie i przechowywanie rysunków

Odbitki rysunków składa się na mniejsze formaty w celu ich przechowywania lub

przesyłania. Oryginały na kalce niszczą się przez składanie i rozkładanie i dlatego powinny
być przechowywane bez składania. Bardzo duże rysunki (powyżej A0) przechowuje się
zwykle w rurach rysunkowych, zwinięte.
Odbitki rysunków, które mają być wkładane do kopert lub teczek, składa się na format A4.
arkusze składa się w harmonijkę, najpierw wzdłuż linii prostopadłych do wierszy tekstu
w tabliczce rysunkowej, a następnie wzdłuż linii prostopadłych do poprzednich. Kolejność
załamań arkuszy wskazują liczby na rysunku 17.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego"

45

Rys. 17. Składanie kopii rysunków przeznaczonych do przechowywania w teczkach lub kopertach; [4, s.207]

Kopie rysunków przeznaczone do przechowywania w zeszytach lub skoroszytach mogą

być do nich wpinane bezpośrednio lub za pośrednictwem dodatkowego pasma taśmy, papieru
lub kartonu. Dodatkowo rysunki techniczne mogą być przechowywane w formie
elektronicznej na nośnikach elektronicznych (np. płyty CD), twardych dyskach itp.

4.4.1.10. Ewidencja rysunków i gospodarka rysunkami

Podstawą prawidłowej pracy archiwum rysunków jest ich właściwe ewidencjonowanie.

Służą do tego kartoteki rysunków i odbitek z nich wykonywanych oraz rejestr numerów
archiwalnych. Odbitki każdego rysunku są numerowane kolejno i ich numery wraz
z informacją komu i kiedy zostały wydane, wpisuje się na kartę odbitek danego rysunku.
W przypadku wprowadzenia zmiany na rysunku wykonuje się tyle samo odbitek, ile jest ich
w obiegu, numeruje się tymi samymi kolejnymi numerami i wymienia się wszystkie stare
odbitki na nowe. Oryginały rysunków wypożycza się z archiwum tylko w celu wprowadzenia
do nich zmian.

4.4.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Co to proces technologiczny?
2. Czym charakteryzuje się karta instrukcyjna?
3. Co zawiera karta technologiczna?
4. Z jakich elementów składa się proces technologiczny?
5. Jakie dokumenty wchodzą w skład dokumentacji technicznej?
6. Co to jest dokumentacja techniczno – ruchowa?
7. Co to jest rysunek operacyjny?
8. Co obrazuje rysunek zabiegowy?
9. Do czego służy dokumentacja warsztatowa?
10. Co to jest pomiar warsztatowy i w jakim celu jest wykonywany?
11. Z jakich członów składają się typowe systemy numeracji cyfrowej rysunków

technicznych?

12. Jakie są zasady archiwizacji rysunków technicznych?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego"

46

4.4.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Odczytaj informacje zawarte na rysunku śruby (załącznik 9). Skorzystaj z pytań

prowadzących przedstawionych poniżej:

A)

Jakiego rodzaju rysunkiem jest rysunek śruby?

B)

W jakiej podziałce jest wykonany?

C)

Co oznacza ta podziałka?

D)

Jakie są wymiary gabarytowe przedstawionego elementu?

E)

Ile wynosi tolerancja wymiaru Ø6H7 umieszczonego na rysunku?

F)

Jakie wymiary określają położenie otworu Ø6H7 w elemencie?

G)

Jaka jest chropowatość większości powierzchni?

H)

Co oznacza wymiar 1x45º umieszczony na rysunku?

I)

Jakie jest oznaczenie gwintu?

J)

Jaki zarys ma ten gwint?

K)

Jaka jest nazwa tego gwintu?

L)

Ile wynosi kąt zarysu tego gwintu?

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) zapoznać się ze wskazanymi przez nauczyciela fragmentami literatury,
2) odpowiedzieć na pytania przygotowane do ćwiczenia,
3) zadanie wykonać samodzielnie.

Wyposażenie stanowiska pracy:

− rysunek – załącznik 9.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego"

47

Załącznik 9

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego"

48

Ćwiczenie 2

W załączniku 10, na kolejnych rysunkach przedstawione są zespoły maszynowe złożone

z określonej liczby części. Przerysuj ten zespół w podziałce powiększającej tak, by wypełnić
przynajmniej format A3, przy zachowaniu proporcji wymiarowych, odczytaj oraz wykonaj
opis budowy i zasady działania zespołu.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) zapoznać się ze wskazanymi przez nauczyciela fragmentami literatury,
2) określić wymiary zespołu i proporcje,
3) ustalić skalę, w której należy odwzorować rysunek,
1) określić wymiary zespołu dla stosowanej skali,
2) wykonać rysunek na arkuszu formatu A3,
3) wykonać opis budowy i zasady działania zespołu,
4) zadanie wykonać samodzielnie.

Wyposażenie stanowiska pracy:

− przybory i przyrządy do rysowania,
− stoły kreślarskie,

− arkusze formatu A3.

Ćwiczenie 3

Przygotuj procedurę naprawy elementu nadwozia samochodowego, w oparciu

o dostarczoną dokumentację techniczną i procedury technologiczne montażu.

Sposób

wykonania

ćwiczenia

Aby

wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) zapoznać się ze wskazanymi przez nauczyciela fragmentami literatury,
2) zapoznać się z dokumentacją techniczno-ruchową pojazdu,
3) zapoznać się z instrukcją montażu,
4) zadanie wykonać indywidualnie.

Wyposażenie stanowiska pracy:

− dokumentacja techniczno ruchowa pojazdu,

− przybory do pisania,
− załącznik 10

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego"

49

Załącznik 10

Ćwiczenie 4

Wykonaj szkic operacyjny do procesu częściowej wymiany słupka i przedniej części

progu w elemencie nadwozia za pomocą spawania doczołowego w osłonie gazowej.

Sposób

wykonania

ćwiczenia

Aby

wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) wykonać szkic elementu nadwozia,
2) na przygotowanym szkicu oznaczyć miejsca, w których będzie wykonana operacja

spawania, zgodnie z zasadami oznaczania spoin,

3) zadanie wykonać indywidualnie.

Wyposażenie stanowiska pracy:

− elementy nadwozia samochodowego,

− stoły kreślarskie,

− zestaw norm,
− przybory i przyrządy do rysowania.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego"

50

4.4.3. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak Nie

1) zastosować i odczytać systemy numeracji rysunków technicznych?

…

…

2) opracować rysunek podzespołu (zespołu)?

…

…

3) odczytać budowę i zasadę działania wyrobu przedstawionego na

rysunku?

…

…

4) opracować wykaz części do rysunku podzespołu?

…

…

5) odczytać informacje zawarte w karcie instrukcyjnej i technologicznej?

…

…

6) przygotować kartę instrukcyjną?

…

…

7) zastosować i odczytać systemy numeracji rysunków technicznych?

…

…

8) zastosować zasady przechowywania i archiwizowania rysunków

technicznych?

…

…

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego"

51

Załącznik 11

Nr zespołu

Arkusz
Arkusz

Pomoce warsztatowe

nr
zab.

Nazwisko

Nr zmiany

Nazwisko

Data, podpis

Data, podpis

Powinno być

Zabiegi

Zamiast

Opracował

Sprawdził

Gł Technolog

narzędzia

pomoce miernicze

przyrządy

Urządzenie - stanowisko robocze

Nr rysunku

Nr operacji

karta instrukcyjna spawania

Nazwa i typ wyrobu

Nazwa Operacji

Nazwa części

Nazwa Zakładu

Nr katalog.

Rodzaj

elektrody

otuliny

Średn.

Elektr.

(mm)

Szybkość

posuwu drutu

Napięcie

natężenie

prądu

Lp

„Projekt wspó

łfinansowan

y ze

środków Europejskiego Funduszu Spo

łecznego”

51

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego"

52

5. SPRAWDZIAN OSIĄGNIĘĆ

INSTRUKCJA DLA UCZNIA

1) Przeczytaj uważnie instrukcję.
2) Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi.
3) Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.
4) Test zawiera 20 zadań. Do każdego z nich podane są 4 możliwe odpowiedzi. Tylko jedna

jest poprawna.

5) Udzielaj odpowiedzi tylko na załączonej karcie odpowiedzi, stawiając w odpowiedniej

rubryce znak „X”. W przypadku pomyłki należy błędną odpowiedź zaznaczyć kółkiem,
a następnie ponownie zakreślić poprawną odpowiedź.

6) Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania.
7) Jeśli udzielenie odpowiedzi będzie ci sprawiało trudność, wtedy odłóż jego rozwiązanie

na później i wróć do niego, gdy zostanie ci wolny czas.

8) Na rozwiązanie testu masz 40 minut.

ZESTAW ZADAŃ TESTOWYCH

1) Podstawowy arkusz rysunkowy A4 ma wymiary:

a) 307

×430.

b) 210

×297.

c) 420

×594.

d) 313

×436.

2) Widoczne krawędzie i zarysy przedmiotu na rysunku technicznym zaznaczane są:

a) kreskowaną cienką.
b) grubą punktową.
c) grubą ciągłą
d) cienką ciągłą.

3) Linia punktowa gruba służy do:

a) oddzielania widoku od przekroju.
b) rysowania osi i płaszczyzn symetrii rzutów i przekroju.
c) zaznaczania powierzchni podlegających obróbce cieplnej.
d) urwania rzutów przedmiotów.

4) Na rysunku technicznym, wymiarując element, wymiar 25 mm zapiszemy jako:

a) 25 mm.
b) 25.
c) 2,5 cm.
d) 0,25 m.

5) Rzutowaniem najczęściej stosowanym w rysunku technicznym jest:

a) rzutowanie aksonometryczne.
b) rzutowanie prostokątne.
c) rzutowanie obrazowe.
d) rzutowanie techniczne.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego"

53

6) W rysunku technicznym przekrój stosujemy, aby:

a) przedstawić powierzchnię zewnętrzną przedmiotu.
b) dokładnie pokazać przedmiot z jego prawego boku.
c) przedstawić wewnętrzny zarys przedmiotu.
d) pokazać na rysunku niewidoczne zarysy, znajdujące się wewnątrz elementu.

7) Rysunek wykonawczy powinien zawierać:

a) tolerancje kształtu i położenia i oznaczenia chropowatości powierzchni.
b) wszystkie konieczne wymiary oraz wymagania dotyczące obróbki cieplnej,

wykańczającej.

c) jedynie konieczne wymiary wraz z ewentualnymi tolerancjami.
d) konieczne wymiary z ewentualnymi tolerancjami, tolerancje kształtu i położenia,

oznaczenia chropowatości powierzchni oraz wymagania dotyczące obróbki cieplnej.

8) Podstawowe zasady wymiarowania wskazują, iż:

a) rysunek wykonawczy powinien zawierać tylko wymiary niezbędne do

jednoznacznego określenia jego kształtu.

b) nie należy powtarzać tych samych wymiarów na różnych rzutach przedmiotu.
c) nie należy zaznaczać wymiarów oczywistych.
d) wszystkie odpowiedzi są prawidłowe.

9) Rysunek przedstawia element w rzucie:

a) aksonometrycznym.
b) izometrycznym.
c) obrazowym.
d) Prostokątnym

10) W przypadku tolerowania prostoliniowości w przestrzeni pole tolerancji ma postać:

a) walca.
b) Prostopadłościanu.
c) warstwy między dwoma płaszczyznami.
d) mogą pojawić się trzy wymienione rodzaje pola tolerancji.

11) Tolerancja położenia to:

a) dopuszczalna nieprostopadłość płaszczyzn.
b) różnica położenia rzeczywistego danego obiektu i jego położenia nominalnego.
c) największa dopuszczalna odchyłka położenia.
d) obszar, w którym powinien zawierać się tolerowany element.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego"

54

12) Przekrój na rysunku technicznym zaznacza się:

a) zaczerniając jego powierzchnię.
b) kreskując liniami falistymi.
c) kreskując równoległymi liniami ciągłymi cienkimi pod kątem 45

° do zarysu

przedmiotu.

d) krzyżykami.

13) Aby właściwie uzupełnić rysunek

należy wstawić rysunek:
a.

b

c

d

14) Pomijanie wymiarów kątowych wynoszących 0

° lub 90° w wymiarowaniu rysunku

technicznego stanowi realizację zasady:

a) nie powtarzania wymiarów.
b) grupowania wymiarów.
c) opisywania wymiarów.
d) pomijania wymiarów oczywistych.

15) Zasada grupowania wymiarów polega na tym, że:

a) wymiary jednego elementu oraz wymiary zewnętrznych i wewnętrznych powierzchni

zamieszczone na jednym rzucie powinny być zgrupowane.

b) wymiary jednego elementu oraz wymiary zewnętrznych i wewnętrznych powierzchni

zamieszczone na każdym rzucie powinny być zgrupowane.

c) wymiary nie powinny się powtarzać.
d) wymiar powinien być podany tylko raz, w miejscu, w którym jest najbardziej

zrozumiały.

16) Rysunek złożeniowy:

a) nie podaje wymiarów za wyjątkiem wymiarów charakterystycznych,
b) może dla lepszej orientacji zawierać zarysy przedmiotów przylegających oraz być

uzupełniony rysunkami schematycznymi.

c) zawiera numerację części składowych zespołu.
d) wszystkie odpowiedzi są prawidłowe.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego"

55

17) Przedstawiony poniżej rysunek docisku górnego jest:

a) rysunkiem wykonawczym,
b) rysunkiem zestawieniowym
c) rysunkiem zabiegowym
d) rysunkiem schematycznym

Rys. do pytania 17

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego"

56

18) Rysunek z pytania 17 wykonany jest podziałce, co ona oznacza:

a) 1:2 co oznacza, że docisk jest przedstawiony na rysunku dwa razy większy niż

w rzeczywistości.

b) 2:1 co oznacza, że docisk jest przedstawiony na rysunku dwa razy mniejszy niż

w rzeczywistości.

c) 2:1 co oznacza, że docisk jest przedstawiony na rysunku dwa razy większy niż

w rzeczywistości.

d) 1:2 co oznacza, że docisk jest przedstawiony na rysunku dwa razy mniejszy niż

w rzeczywistości

19) Na rysunku z pytania 17 występują przekroje:

a) przekrój poprzeczny.
b) półwidok – półprzekrój.
c) przekrój cząstkowy.
d) przekrój łamany.

20) Wybierz zdanie fałszywe: W układzie pasowań normalnych wałków i otworów przyjęto

następujące założenia:

a) pasowania tworzy się według zasady stałego otworu lub stałego wałka.
b) w prasowaniach części maszyn stosuje się klasy dokładności od 5 do 12.
c) dokładności wykonania wałków i otworów nie różnią się między sobą o więcej niż

cztery klasy.

d) pasowania podzielono na luźne, mieszane i ciasne.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego"

57

KARTA ODPOWIEDZI

Imię i nazwisko.............................................................................................................................

Posługiwanie się rysunkiem technicznym

Zakreśl poprawną odpowiedź

Nr zadania

Odpowiedź Punkty

1 a b c d

2 a b c d

3 a b c d

4 a b c d

5 a b c d

6 a b c d

7 a b c d

8 a b c d

9 a b c d

10 a b c d

11 a b c d

12 a b c d

13 a b c d

14 a b c d

15 a b c d

16 a b c d

17 a b c d

18 a b c d

19 a b c d

20 a b c d

Razem:

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego"

58

6. LITERATURA

1. Buksiński T, Szpecht A.: Rysunek techniczny. Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne,

Warszawa 1985

2. Burcan J.: Podstawy rysunku technicznego, Wydawnictwa Naukowo-Techniczne,

Warszawa, 2006

3. Cypko J., Cypko E.: Podstawy technologii i organizacji naprawy pojazdów

mechanicznych. Wydawnictwa Komunikacji i Łączności, Warszawa 1989

4. Dobrzański T.: Rysunek techniczny maszynowy. Wydawnictwa Naukowo-Techniczne,

Warszawa 2002

5. Grudziński L.: AutoCAD czyli komputerowy rysunek techniczny. Komputerowa Oficyna

Wydawnicza HELP, Michałowice 2006

6. Katalog Polskich Norm 2004, Polski Komitet Normalizacyjny, Warszawa
7. Lewandowski T.: Rysunek techniczny dla mechaników. Wydawnictwa Szkolne

i Pedagogiczne, Warszawa 2006

8. Lewandowski T.: Zbiór zadań z rysunku technicznego dla mechaników. Wydawnictwa

Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1998

9. Mały poradnik mechanika. Wyd. 18. WNT, Warszawa 1996

Źródła internetowe:

10. www.eNormy.pl
11. http://www.integram.com.pl/