Problemy rozwoju
i zacofania
ekonomicznego

Dlaczego jedne kraje są biedne,
podczas gdy inne są bogate?

Warszawa 2012

Marek Garbicz

Wydawca
Monika Pawłowska

Redaktor prowadzący
Janina Burek

Opracowanie redakcyjne
Renata Włodek

Redakcja, korekty i łamanie

www.wydawnictwojak.pl

Projekt graficzny okładki
Studio Kozak

ISBN 978-83-264-3955-1

Wydane przez:
Wolters Kluwer Polska Sp. z o.o.

Redakcja Książek
01-231 Warszawa, ul. Płocka 5a
tel. 22 535 82 00, fax 22 535 81 35
e-mail: ksiazki@wolterskluwer.pl

www.wolterskluwer.pl
Księgarnia internetowa www.profinfo.pl

ISBN PDF-a: 978-83-264-5263-5

Spis treści

Wstęp ....................................................................................................

Rozdział 1. Mierzenie satysfakcji i dobrobytu społecznego ................. 13

Rozdział 2. Mechanizmy budowania przewag i pułapki zastoju .......... 33

Rozdział 3. Strategie rozwoju – potrójne fiasko ................................... 65

Rozdział 4. Globalizacja na horyzoncie ............................................... 90

Rozdział 5. Nie ma dziś rozwiniętych krajów o zamkniętej

gospodarce ........................................................................ 108

Rozdział 6. Pod wpływem klimatu i w kleszczach malarii .................... 131

Rozdział 7. Izolacja geograficzna ........................................................ 156

Rozdział 8. Przekleństwo zasobów naturalnych ................................... 168

Rozdział 9. Kluczowa rola instytucji w rozwoju ................................... 182

Rozdział 10. Dlaczego istnieją złe instytucje? ........................................ 207

Rozdział 11. Studium przypadku: wahania wzrostu gospodarczego

w średniowiecznej Europie ................................................ 228

Zakończenie .......................................................................................... 241

Bibliografia ............................................................................................ 245

Indeks .................................................................................................... 253

Wstęp

W 2010 roku Polska, ze swym dochodem w wysokości 54 USD dzien-
nie (według parytetu siły nabywczej), znajduje się gdzieś wśród uboż-
szych członków klubu najbogatszych mieszkańców planety

. Oznacza

to, że wykazuje już ona wiele cech kraju rozwiniętego, ale ma także
sporo cech niedorozwoju. Mimo tego oczywistego dualizmu sytuacji
gospodarczej zainteresowania polskich ekonomistów są dość jedno-
stronnie skierowane na studiowanie wyłącznie doświadczeń krajów
wysoko rozwiniętych. Te zainteresowania bardziej jednak wyraża-
ją wygórowane ambicje niż przyziemne realia polskiej ekonomiki.
Nie mamy przecież pewności, że np. proces zbliżania się Polski do
unijnych gospodarek jest zapewniony automatycznie. Jest prawdą,
że w obrębie Unii Europejskiej procesy konwergencji postępują, ale
proces doganiania krajów wyżej rozwiniętych nie jest powszechny,
co m.in. znajduje wyraz w narastaniu nierówności ekonomicznych
w skali światowej.

Dlatego dla Polski kluczowy dziś problem to próba ustalenia źró-

deł naszego niedorozwoju gospodarczego i pytania o warunki oraz
szanse przezwyciężenia tego zacofania. Na te pytania główny nurt
współczesnej ekonomii odpowiada dość słabo. Do niedawna proble-
my rozwoju nie budziły w ogóle szczególnego zainteresowania eko-
nomistów, a zapewne także zainteresowania szerszej opinii publicznej
w krajach rozwiniętych. Dlaczego tak się działo? Bo to nie jest i nie
był zasadniczy problem dla Unii Europejskiej czy USA. Niedorozwój
jest kategorią względną i siłą rzeczy nie dotyczy tych, którzy repre-

Odpowiada to produktowi krajowemu brutto na głowę w wysokości nieznacznie

ponad 19 tys. USD rocznie. Według Banku Światowego to już kwalifikuje nas do grona
krajów o wysokich dochodach. Niemniej polski PKB na głowę wciąż znacznie ustępuje
średniej dla krajów rozwiniętych (ponad 37 tys. USD rocznie, czyli prawie dwa razy wię-
cej niż w Polsce). Źródło: World Development Indicators Database, World Bank, 1 July
2011.

Problemy rozwoju i zacofania ekonomicznego

zentują technologicznie rozwinięte centrum. W obszarze tych kra-
jów wzrost gospodarczy i postęp techniczny dokonuje się niejako sa-
moczynnie i w dużym stopniu spontanicznie. Badanie mechanizmów
wzrostu i rozwoju nie jest zatem priorytetem dla nauk ekonomicz-
nych w tych krajach ani też dla głównych ośrodków finansujących
badania ekonomiczne. Z tych względów to krótkookresowa równo-
waga ekonomiczna, a nie długookresowa dynamika gospodarki, była
do niedawna centralnym przedmiotem zainteresowania ekonomi-
stów-teoretyków i głównego nurtu ekonomii. Ekonomię teoretyczną
uprawia się niemal wyłącznie w krajach wysoko rozwiniętych, a bez
większego ryzyka można sądzić, że ponad 90% teoretyków mieszka
i tworzy w centrach rozwiniętego kapitalizmu. Ekonomia rozwoju
była tu uprawiana bardziej z potrzeb poznawczych niż dla bieżącej,
praktycznej użyteczności (oczywiście z punktu widzenia użyteczno-
ści społeczeństw bogatych). Można stąd wyprowadzić wniosek, że
inspiracji dla odpowiedzi na polskie problemy należy szukać także
poza głównym nurtem ekonomii, w szczególności – choć nie tylko –
w znaczących dokonaniach współczesnej ekonomii rozwoju, która
w ostatnich latach wypracowała kilka nowych, interesujących idei.

Ostatnio sytuacja zaczyna się jednak powoli zmieniać. Przyczy-

niają się do tego procesy globalizacyjne. Problemy energetyczne,
surowcowe i demograficzne, zmiany klimatyczne na Ziemi, eko-
nomiczne skutki terroryzmu światowego, AIDS, wzbierające fale
migracyjne ludności czy światowy wymiar kryzysu finansowego
– wszystko to sprawia, że w coraz większym stopniu postrzegamy
świat jako całość. Mamy też rosnące przekonanie, że „płyniemy
w jednej łodzi”. Zwiększa to zainteresowanie przyczynami nierów-
ności ekonomicznych, biedy i ubóstwa, gdyż te zjawiska, choć do-
legliwe głównie dla obszarów niedorozwoju, przestały być jedynie
lokalnymi problemami, a zaczęły być odczuwane w skali globalnej.
Fascynujące procesy przebiegają dziś także w obszarze krajów daw-
niej peryferyjnych. Po raz pierwszy od 200 lat dominująca tendencja
zaczyna się zmieniać. Dystans rozwojowy między Europą (i Amery-
ką Północną) a resztą świata, rosnący od czasu rewolucji przemy-
słowej, od dwóch, trzech dekad zaczął się stopniowo zmniejszać.
Pozycja krajów Zachodu wobec rosnącej potęgi ekonomicznej Chin,
Indii, Brazylii i innych szybko rozwijających się gospodarek dawne-
go Trzeciego Świata względnie słabnie, a geopolityczna mapa świata
szybko się zmienia, oddając nowy układ sił w globalnej gospodarce.
Musi to rodzić zwiększone zainteresowanie zarówno analizą me-

Wstęp

chanizmów tego przyspieszenia u jednych, jak i zwolnienia wzrostu
u drugich.

Wśród kluczowych kwestii, na które ekonomia winna przekonu-

jąco odpowiedzieć, znajduje się pytanie, jakie czynniki mają decydu-
jące znaczenie dla długookresowego wzrostu i rozwoju gospodarcze-
go. Czy zasadniczą rolę odgrywają czynniki wewnętrzne, zależne od
danego społeczeństwa i na które ma ono wpływ poprzez swą poli-
tykę i działania własnych obywateli? Czy też może jest przeciwnie:
proces rozwoju i perspektywy sukcesu ekonomicznego zależą od ja-
kichś czynników zewnętrznych? Zarówno w tej, jak i w wielu innych
kwestiach ekonomiści są bardzo podzieleni.

Oczywiście na wzrost gospodarczy możemy patrzeć jak na wy-

nik nakładów czynników produkcji. Niedorozwój ekonomiczny był-
by w tym świetle rezultatem niedostatecznego nasycenia gospodarki
kapitałem ludzkim i rzeczowym oraz technologiami. Gdyby usunąć
lukę technologiczną i kapitałową, to problemy zacofania gospodar-
czego i niskiej stopy życiowej rozwiązywałyby się automatycznie. Jest
to jednak rozumowanie, które niewiele wyjaśnia, gdyż pozostawia
otwarte pytania co do przyczyn, dla których luka technologiczna
i niedobory kapitału utrzymują się permanentnie i w długim okre-
sie. Należałoby sięgnąć do tzw. głębokich źródeł rozwoju/niedoro-
zwoju, pozwalających dotrzeć do mechanizmów odpowiedzialnych
za sukcesy i porażki procesów rozwojowych. Dlaczego do pewnych
krajów kapitał nie dopływa w dostatecznie dużej skali mimo ogrom-
nych, niezaspokojonych potrzeb? Dlaczego wewnętrzny poziom
oszczędności jest tam niski? Co blokuje rodzimą przedsiębiorczość
i innowacyjność?

Ponieważ opinie co do przyczyn tych zjawisk różnią się radykal-

nie, to pomocna tu może być klasyfikacja odmiennych szkół myśle-
nia, zaproponowana przez D. Rodrika

. Wskazuje on, że obecnie

trzy szkoły ekonomiczne zdominowały nasze myślenie na temat
mechanizmów napędowych (lub blokujących) pożądanej zmiany
społecznej i ekonomicznej oraz odpowiedzialnych za niedorozwój
ekonomiczny.

• Pierwsza z tych szkół zwraca uwagę na czynnik geograficzny, któ-

ry ma w pełni wymiar egzogeniczny. Klimat, zasoby naturalne

D. Rodrik, Institutions, Integration, and Geography: In Search of the Deep Deter-

minants of Economic Growth, [w:] In Search of Prosperity: Analytic Narratives on Eco-
nomic Growth, red. D. Rodrik, Princeton University Press, Princeton 2003.

Problemy rozwoju i zacofania ekonomicznego

i położenie geograficzne (np. bliskość rynków zbytu czy izolacja
terytorialna) mogą mieć znaczenie rozstrzygające dla szans roz-
wojowych danego kraju.

• Druga szkoła reprezentuje podejście instytucjonalne. W tym przy-

padku źródeł porażek upatruje się w obszarze złych, toksycznych
instytucji, nieefektywnych reguł gry ekonomicznej, które blokują
pożądany postęp. Problemem mogą być źle zabezpieczone prawa
własności, wysokie ryzyko w obrocie towarowym, problemy ko-
rupcji czy brak wielu instytucji redukujących koszty transakcyjne.
Zwolennicy tego podejścia sądzą zatem, że źródła niedorozwoju
mają raczej wewnętrzny charakter i nie należy ich szukać poza
daną gospodarką.

• Zgodnie z trzecim punktem widzenia warunkiem szybkiego roz-

woju jest integracja z gospodarką światową. Oznacza to stawkę
na rozwój handlu oraz możliwie pełne otwarcie własnej gospo-
darki, tj. przeprowadzenie liberalizacji na rynkach towarowych
i kapitałowych. Argumentuje się, że bardziej otwarte gospodarki
rozwijają się szybciej niż zamknięte.

Klasyfikacja D. Rodrika umożliwia zaprezentowanie głównych idei,

pomysłów i koncepcji, jakie współczesna myśl ekonomiczna ma dziś
do zaoferowania. Autor niniejszej książki przyjmuje ten punkt widze-
nia i wykorzystuje go do wyjaśnienia głównych źródeł ekonomiczne-
go niedorozwoju, ale i do pokazania, jak rodzi się sukces gospodarczy
i jakie mechanizmy utrwalają przewagi ekonomiczne.

Niemniej byłyby tu potrzebne dwa zastrzeżenia. Po pierwsze, całe

nasze dotychczasowe doświadczenie pokazuje, że zjawisko wzrostu
ekonomicznego jest bardzo skomplikowanym procesem. Jego urucho-
mienie i podtrzymywanie wymaga spełnienia jednocześnie wielu wa-
runków ekonomicznych, społecznych i politycznych. Nie jest to zmiana
o charakterze jednoczynnikowym, dlatego wszelkie próby poszukiwa-
nia Świętego Graala, jakiegoś kamienia filozoficznego czy cudownej
formuły wzrostu z reguły są skazane na niepowodzenie. Szybki rozwój
gospodarczy jest uwarunkowany istnieniem odpowiedniej infrastruk-
tury instytucjonalnej, która jednak musi uwzględniać różne lokalne
uwarunkowania, w tym geograficzne, a także zmiany technologiczne,
które popychają w kierunku integracji ze światem zewnętrznym. Tak
więc każda szkoła reprezentuje nie jakiś całościowy ogląd, ale opisu-
je jedynie jakiś ważny, acz wyodrębniony aspekt problemu rozwoju.

Wstęp

W tym sensie nie mamy tu do czynienia wyłącznie z rywalizującymi
z sobą podejściami teoretycznymi, ale raczej winniśmy traktować te
szkoły jako – do pewnego stopnia – komplementarne.

Po drugie, zaprezentowany wyżej podział czynników rozwoju

może się wydawać niezbyt konsekwentny. Gdyby znacznie uprościć
obraz sytuacji, można by argumentować, że procesy rozwojowe do-
konują się w obrębie dwóch kluczowych uwarunkowań: techniczno-
-przyrodniczych (geografia) oraz społecznych (instytucje). To przy-
roda nas ogranicza, gdyż to jej zasoby mamy przetwarzać na dobra
zaspokajające potrzeby społeczne. I to jakość instytucji określa, jak
ludzie w tym skomplikowanym dziele społecznego wytwarzania ko-
operują z sobą, zarówno tworząc nowe technologie, jak i posługując
się już dostępnymi. Problem integracji danego kraju z gospodarką
światową wydaje się jednak elementem jego infrastruktury instytu-
cji. Otwieranie się (lub nie) danej gospodarki na świat jest bowiem
funkcją prowadzonej przezeń polityki gospodarczej, systemu prawa
i ewentualnie norm społecznych wyznawanych przez daną zbioro-
wość. Wszystko to jest już zawarte w istniejącym systemie instytu-
cji i poniekąd stanowi jego część, a więc oddzielanie kwestii handlu
i integracji od reszty systemu instytucjonalnego wydaje się sztuczne
i niepotrzebne. Warto jednak bronić podejścia D. Rodrika w tym
względzie. Choć z formalnego punktu widzenia zarzut jest słuszny,
to z perspektywy poszczególnych gospodarek problem ich otwarcia
na świat zewnętrzny jawi się jako istotny i do pewnego stopnia samo-
istny czynnik rozwoju. Integracja ekonomiczna wyraża skłonność do
kooperacji danej gospodarki i jej podmiotów w wymiarze dużo szer-
szym niż tylko lokalny, regionalny. Historycznie rzecz biorąc, ludzie
bogacili się na różne sposoby: ekstensywnie zagospodarowując wol-
ne przestrzenie, podbijając innych i przejmując ich zasoby lub w spo-
sób bardziej wyrafinowany, tj. drogą wymiany, handlu. Pierwszy spo-
sób ma swe oczywiste ograniczenia, drugi – w ogóle nie zwiększa
zasobów w skali globalnej i jest jedynie ich redystrybucją przy użyciu
przemocy. Jedynie ta trzecia droga sprzyja długookresowo dobro-
bytowi wszystkich (potencjalnie) zaangażowanych stron. Jeśli zatem
analiza rozwoju nie jest prowadzona wyłącznie w wymiarze global-
nym – tj. z perspektywy całej ludzkości, lecz w układzie poszcze-
gólnych gospodarek narodowych – to warto uwzględnić stopień ko-
operacji czy rywalizacji tych gospodarek, wielkość ich narodowych
rynków zbytu, stopień przenikania przez granice nowych idei i tech-

Problemy rozwoju i zacofania ekonomicznego

nologii oraz migrację czynników produkcji. To samo w sobie bardzo
różnicuje sytuację i warunki rozwoju.

R. Lucas, dostrzegając wielkie nierówności społeczne między kra-

jami i ogromne różnice w tempie ich wzrostu gospodarczego, pogłę-
biające te różnice, napisał w jednym ze swoich artykułów, że „kiedy
zaczynasz o tym myśleć, trudno jest myśleć o czym innym”

. Dlacze-

go jedni są tak bogaci, a drudzy tak biedni? Dzisiejsze różnice mię-
dzy dochodami najbogatszych krajów i najbiedniejszych są jak 150:1.
Czy da się to jakoś wyjaśnić? I dlaczego tak wielu krajom i społeczno-
ściom nie udaje się wejść na ścieżkę rozwoju? O tym jest ta książka.

R. Lucas, On the Mechanics of Economic Development, „Journal of Monetary Eco-

nomics” 1988, Vol. 22, No. 1, s. 5.

Rozdział 1

Mierzenie satysfakcji i dobrobytu
społecznego

Kiedy turysta odwiedza Muzeum Egipskie w Kairze, wśród licznych
eksponatów może się natknąć na starożytną figurkę jakiegoś wiel-
moży egipskiego z bardzo wielkim, wyeksponowanym brzuchem. To
nie jest dzieło złośliwego artysty portretującego ówczesnego dygni-
tarza w sposób ośmieszający czy karykaturalny. Wprost przeciwnie,
egipski dostojnik został pokazany jako człowiek bogaty i żyjący do-
statnio, a więc człowiek sukcesu. Możność najedzenia się do syta
i niedoświadczanie głodu były w całym średniowieczu i starożytności
synonimem zamożności i dostatku.

Aż do czasów nowożytnych, a być może nawet do XX wieku,

istniał oczywisty związek między konsumpcją i produkcją żywności
przypadającą na głowę a dobrobytem. Wcześniej ogromna większość
ludzi znajdowała się na granicy fizjologicznego minimum w dostę-
pie do żywności i prowadziła wręcz rozpaczliwą walkę o przetrwa-
nie

. Poza wąską grupą uprzywilejowanych

pozostali cierpieli na

chroniczne niedożywienie, trapiły ich choroby, a średnia długość
ich życia ledwo przekraczała 30 lat. Nawet w stosunkowo wysoko
rozwiniętej Anglii i Francji oczekiwana długość trwania życia w mo-
mencie urodzenia przekroczyła 40 lat dopiero w połowie XIX wie-
ku

. Na ten niezwykle niski wskaźnik wpływała, co prawda, bardzo

R. Fogel szacuje, że 20% populacji Anglii i Francji z końca XVIII wieku o najmniej-

szym dostępie do żywności było tak niedożywionych, że nie było zdolne do jakiejkol-
wiek pracy, ci zaś, którzy pracowali, mieli relatywnie mało siły (R. Fogel, The Escape
from Hunger and Premature Death, 1700–2100, Cambridge University Press, Cambridge
2004, s. 33).

Wielkość tej grupy zapewne się zmienia, ale jest to z reguły nie więcej niż kilka procent

całej społeczności. Na przykład dysponujemy szacunkami, że w Bizancjum w 1000 ro-
ku n.e. 0,5% najbogatszych ludzi rozporządzało 56% całego dochodu społeczeństwa,
a 5% najbogatszych – 63% dochodu (por. B. Milanovic et al., Measuring Ancient Inequal-
ity, NBER Working Paper 2007, No. 13550).

R. Fogel, op. cit., s. 2.

Problemy rozwoju i zacofania ekonomicznego

wysoka stopa śmiertelności wśród dzieci, z reguły szacowana na
ok. 30%, ale i śmiertelność wśród dorosłych była znaczna. W swej
ogromnej masie ludzie niedojadali i żyli krótko. Te dwie kwestie po-
zostają zresztą w ścisłym związku. Przyczyny wysokiej śmiertelności
w historii są wciąż przedmiotem naukowych kontrowersji. Wiemy
jednak na pewno, że podstawowe znaczenie miała tu poprawa wyży-
wienia, choć nastąpiło to dość późno. Stereotypowe, potoczne wy-
jaśnienia przyczyn znacznego wydłużenia się obecnej długości życia
z reguły wskazują przede wszystkim na osiągnięcia medycyny i/lub
poprawę higieny. To z pewnością ważne powody, ale większość spe-
cjalistów wskazuje jednak na postęp w dziedzinie konsumpcji żyw-
ności i zwiększenie kaloryczności diety. Nastąpiło to jednak bardzo
późno.

C. Clark, wykorzystując zarówno własne badania, jak i ustalenia

W.S. Jevonsa

, wylicza, że średni dochód klas pracujących w Bizan-

cjum w czasach Justyniana był wyższy niż w Grecji i innych krajach
południowej Europy w latach 40. XX wieku

. A zatem w ciągu nie-

mal półtora tysiąca lat nie zarysował się istotny lub wręcz żaden po-
stęp w poziomie konsumpcji nieuprzywilejowanych grup społecznych.
Dysponujemy również dość dokładnymi szacunkami i wyliczeniami
dokonanymi dla Francji pierwszej połowy XIX wieku, dotyczącymi
płac realnych robotników

. Wynika z nich, że wydatki na żywność

stanowiły wówczas 65–70% budżetu domowego, przy czym wydatki
na chleb aż 30–50%. Po potrąceniu wydatków na ubranie, kosztów
mieszkania i podatków pozostawało jedynie 3% na zaspokajanie pozo-
stałych potrzeb. Z tych danych wynika niezbicie, że aż do połowy XIX
wieku realne płace pracowników – i to w kraju relatywnie rozwiniętym
w tym okresie – kształtowały się na poziomie minimum fizjologicz-
nego. Te z pewnością niepełne i niedoskonałe szacunki potwierdzają,
że ówczesne społeczeństwa, poza wyjątkowymi okresami prosperity,
znajdowały się w kleszczach pułapki Malthusa, spychającej dochody
większości ludności do poziomu minimum. Niedożywieni ludzie padali
często ofiarą chorób, które nie byłyby groźne dla zdrowego organizmu.
Wpływało to na obniżanie się oczekiwanego czasu życia. Cytowany

W.S. Jevons – na którego powołuje się C. Clark – pokazuje, że realne płace w Grecji

za czasów Aleksandra Wielkiego były mniej więcej na poziomie płac niewykwalifikowa-
nych robotników w XIX wieku.

C. Clark, The Conditions of Economic Progress, Macmillan, London 1960, s. 622.

Poniższe dane zaczerpnięto z: A. Emmanuel, Unequal Exchange. A Study of the Im-

perialism of Trade, „Monthly Review Press”, London 1972, s. 50.

1. Mierzenie satysfakcji i dobrobytu społecznego

wcześniej R. Fogel podaje

, że ok. 1875 roku średnia długość trwania

życia brytyjskiej elity przekraczała aż o 17 lat średnią dla całego kra-
ju. Dziś ta różnica, choć wciąż istnieje, zmniejszyła się do 4 lat, czyli
skurczyła się o 3/4. Czy był to wynik postępu medycyny? Raczej nie.
Co prawda, dostęp do nowoczesnej opieki zdrowotnej z pewnością
różnicował sytuację elity i klas pracujących w całym tym okresie, ale
nie na tyle, by wyjaśnić tak dużą różnicę. Natomiast poziom wyży-
wienia brytyjskiego społeczeństwa bardzo się wyrównał w ciągu tych
stu kilkudziesięciu lat. Jest to dość przekonująca przesłanka dotycząca
kluczowej roli poprawy wyżywienia jako czynnika odpowiedzialnego
za spadek śmiertelności i wydłużenie się życia. Widać zatem, że w całej
niemal historii ludzkości aż do czasów prawie współczesnych bogac-
two i dobrobyt społeczny można utożsamiać z wielkością konsumpcji
żywności. Potwierdzeniem tego są np. spotykane w różnych miejscach
wzdłuż Nilu urządzenia zbudowane w starożytnym Egipcie, zwane
nilometrami i służące do pomiaru wysokości wody w rzece. Wiemy,
że pomiar ten służył pośrednio ustaleniu wielkości przewidywanych
zbiorów żywności. Ze względu na szczególny charakter gospodarki
ówczesnego Egiptu, w której oczywiście dominowała produkcja rol-
na – skoncentrowana wzdłuż Nilu i zależna od corocznych wylewów
rzeki – nilometry były swoistymi narzędziami pomiaru produkcji („sta-
rożytnego PKB”), a w dalszej kolejności – pozwalały oszacować wiel-
kość wpływów podatkowych.

Dopiero rewolucja przemysłowa zapoczątkowała ucieczkę od

głodu i przedwczesnej śmierci. Od 1830 roku (jeśli ten rok przy-
jąć umownie za początek angielskiej rewolucji przemysłowej) do
dziś brytyjski produkt krajowy brutto (PKB) powiększył się 32 razy,
a PKB per capita 12 razy. Dzisiejszy PKB per capita w porównaniu
z początkiem XX wieku jest w przypadku Wielkiej Brytanii 4 razy
większy, Niemiec i USA – 5,5 razy, a Japonii aż 14 razy. Podobnie
w przypadku innych krajów rozwiniętych. Nawet gdybyśmy badali
jedynie kraje słabo rozwinięte, stanowiące wszak aż 4/5 całej świa-
towej populacji, to i tak dzisiejszy świat jest niewiarygodnie bogaty
w porównaniu z całkiem jeszcze nieodległą przeszłością. R. Easter-
lin

tak podsumowuje zmiany, jakie zaszły w okresie ostatniego pół-

wiecza, tj. od 1950 ro ku, w kręgu krajów słabo rozwiniętych:

R. Fogel, op. cit., s. 40.

R. Easterlin, The Reluctant Economist. Perspectives on Economics, Economic His-

tory, and Demography, Cambridge University Press, Cambridge 2004, s. 33–34.

Problemy rozwoju i zacofania ekonomicznego

• Materialny poziom życia przeciętnej osoby potroił się od 1950 ro -

ku, tj. mierzony PKB per capita rósł w tempie 2,5% średnio-
rocznie.

• Oczekiwane dalsze trwanie życia od urodzenia wydłużyło się

o 21 lat, tj. z 41 do 62 lat.

• Wskaźniki analfabetyzmu spadły o połowę – z 60% do 30%.
• O połowę spadły wysokie wskaźniki płodności, odpowiedzialne

za eksplozję demograficzną.

Są to dane przeciętne: według ocen FAO w 2010 roku ok. 1/7 lu-

dzi na świecie (ok. 1 miliarda) jest niedożywiona i cierpi głód. Warto
zatem mieć na uwadze, że postęp miał charakter dość nierównomier-
ny. Niezależnie od faktu, że nie wszystkie społeczeństwa doświadcza-
ły jego dobrodziejstw, ogólna poprawa sytuacji materialnej na świecie
w XX wieku nie ma precedensu, tym bardziej że poza Afryką Sub-
saharyjską, w której obraz jest dużo mniej optymistyczny, wszystkie
główne obszary świata jakoś partycypowały w tym postępie. Czy za-
tem ludzkość docenia ogromny wzrost dochodów i konsumpcji, jaki
stał się jej udziałem w ostatnich kilkudziesięciu latach? Czy fakt, że
jesteśmy na ogół zamożniejsi, powoduje nasze większe zadowolenie,
szczęście i satysfakcję? Jest to w praktyce pytanie o to, czy wzrost do-
chodów, produkcji na głowę mieszkańca czy też PKB per capita jest
dziś wystarczającą miarą wzrostu dobrobytu – dziś, kiedy ogromna
większość ludzi nie jest już zmuszona do ograniczania swych potrzeb
i aspiracji jedynie do zdobycia dostatecznego wyżywienia.

Kiedy władca małego Bhutanu zaczął od 1972 roku lansować swą

ideę szczęścia narodowego brutto (Gross National Happiness) jako
kompleksową miarę jakości życia i dobrobytu społecznego zamiast
koncepcji produktu krajowego brutto, wielu ekonomistów potrakto-
wało ten pomysł pobłażliwie jako niezbyt poważny. Szczęście jest ka-
tegorią tak subiektywną i ulotną, że jej pomiar nie jest łatwy. Z tego
względu użycie szczęścia w roli ekonomicznego narzędzia, jakiejś
wielkości operacyjnej do podejmowania decyzji w polityce gospo-
darczej, wydawało się mało realistyczne. Poza tym ekonomiści zde-
cydowanie preferują używanie kategorii dających się zobiektywizo-
wać

. Na początku zatem idea badania subiektywnego szczęścia była

Takie są przynajmniej deklaracje, nie należy jednak traktować ich zbyt poważnie.

Subiektywna koncepcja użyteczności stosowana w analizie gospodarstwa domowego jest
bowiem wyraźnym zaprzeczeniem takiego podejścia.

1. Mierzenie satysfakcji i dobrobytu społecznego

uważana za żart i ciekawostkę naukową. Dziś jednak cała kwestia
jest już traktowana bardzo poważnie, a „ekonomia szczęścia” może
być nawet postrzegana jako nowy dział dociekań ekonomicznych

I tak np. World Values Survey

prowadzi od dawna badania nad

subiektywnym postrzeganiem dobrobytu i jego uwarunkowaniami.
Z reguły polegają na odpowiedzi na pytania typu: czy uwzględniając
wszystkie okoliczności, jesteś dziś szczęśliwy (proponuje się cztero-
szczeblową drabinkę możliwych deklaracji co do stopnia szczęśliwo-
ści)? Alternatywnie pytania dotyczą satysfakcji w życiu (tu drabinka
jest dziesięcioszczeblowa)

. Pierwsze takie badanie przeprowadzono

w 1981 roku, a ostatnie – obejmujące już 97 krajów, w których żyje
88% ludności świata – w 2007. Wyniki uzyskiwane z tych i podob-
nych badań są intrygujące, ponieważ – przynajmniej w części – wca-
le nie są intuicyjne. Naturalne będzie np. pytanie o to, czy istnieje
korelacja między indywidualną zamożnością (dochodami) a subiek-
tywnym postrzeganiem dobrobytu. W tej kwestii mamy trzy główne
rezultaty:

• Po pierwsze, porównując osobników w danym kraju, dostrzega-

my, że szczęście i satysfakcja rosną wraz z ich dochodami.

• Po drugie, przeciętny poziom szczęścia w danym kraju pozostaje

na ogół bez zmian mimo wzrostu dochodów. Jest to tzw. para-
doks Easterlina. Zadał on intrygujące pytanie, czy w sytuacji, kie-
dy wszystkie dochody rosną, rośnie również szczęście wszystkich.
I udzielił nań negatywnej odpowiedzi.

• Po trzecie, w układzie krajów nie ma wyraźnej korelacji między

średnimi dochodami a szczęściem obywateli.

I tak np. biblioteka World Database of Happiness jest kopalnią wiedzy na temat ba-

dań i zebranych danych statystycznych dotyczących problematyki szczęścia.

World Values Survey (WVS) jest światową organizacją zrzeszającą uczonych pro-

wadzących badania nad zmianą systemów wartości oraz wpływem tych zmian na życie
społeczne i polityczne.

Oba wspomniane wyżej pytania nie są identyczne i mogą być odmiennie interpre-

towane przez respondentów. Dlatego w praktycznych badaniach staramy się wykorzy-
stywać oba podejścia. Subiektywna miara dobrobytu (Subjective Well-Being – SWB) jest
definiowana wówczas jako SWB = „satysfakcja z życia” – 2,5 x „szczęście”. Ta formuła
wykorzystuje 10-punktową miarę „satysfakcji z życia” (od najniższej satysfakcji = 1 do
maksimum = 10) oraz 4-punktową miarę „szczęścia” (od bycia bardzo nieszczęśliwym
= 1 do bycia bardzo szczęśliwym = 4). Dla znormalizowania miary i uwzględnienia róż-
nej kolejności przyrostu pożądanej cechy w obu miarach odejmujemy miarę „szczęście”
pomnożoną przez 2,5. Dzięki temu SWB jest rosnącą funkcją przyrostu satysfakcji.

Problemy rozwoju i zacofania ekonomicznego

O ile pierwszy wynik wydaje się zgodny z intuicją, o tyle dwa

pozostałe ustalenia są zaskakujące. Oznacza to, że w jakimś stop-
niu obiektywne zmiany dochodów i materialnej zamożności rozcho-
dzą się z subiektywnymi ocenami dobrobytu i poczuciem satysfakcji.
Kiedy np. w Belgii przeprowadza się takie badania w odstępie 20 lat
– a jest to okres, w którym płace realne w tym kraju mniej więcej
podwajają się – to reagujemy zdumieniem, gdy okazuje się, że re-
spondenci deklarują brak jakiejkolwiek zmiany w subiektywnym po-
czuciu dobrobytu. Widoczne jest, że sam wzrost gospodarczy, więk-
sza produkcja i konsumpcja dóbr, wyższe dochody i bogactwo nie
przekładają się jednoznacznie na subiektywne poczucie postępu. Jest
to dodatkowy, ważny argument – obok wielu innych znanych – po-
kazujący słabość PKB (per capita) jako syntetycznej miary dobrobytu.

Istnieją dwa wyjaśnienia paradoksu Easterlina. Pierwsze odwołu-

je się do teorii perspektywy

. Badani po prostu bardzo szybko przy-

zwyczajają się do osiągniętego poziomu życia i stopy życiowej, a kiedy
adaptujemy się do nowej sytuacji, zmienia to nasz punkt odniesienia.
W teorii perspektywy liczy się raczej zmiana niż poziom dochodów.
Eksperymenty wskazują, że respondenci pytani o pożądany przyrost
dochodów byli skłonni postrzegać 50-procentowy ich wzrost jako
satysfakcjonujący. Osiągnięcie tego pułapu lub nawet jego znaczne
przekroczenie nie wpływało jednak na zmianę charakteru deklaracji.
W nowej sytuacji 50-procentowy przyrost dochodu nadal był trakto-
wany jako satysfakcjonujący. Wiemy również, że takie przystosowa-
nie dotyczy nie tylko sytuacji, kiedy następuje poprawa materialnej
pozycji jednostek, ale także gdy jej dochody spadają, stan zdrowia
ulega pogorszeniu, a jej obiektywna sytuacja życiowa ulega degrada-
cji. Dostosowujemy się do każdej sytuacji i każdy nowy poziom do-
brobytu/ubóstwa traktujemy jako nowy punkt odniesienia, do które-
go przymierzamy następujące później zmiany. Nic dziwnego zatem,
że prowadzone badania nie wykazują, by ludzie – stając się zamoż-
niejszymi – subiektywnie czuli się bardziej zadowoleni z życia.

Istnieje jeszcze drugi ważny argument na rzecz paradoksu Easter-

lina. Mianowicie nasze poczucie dobrobytu jest społecznie uwarun-
kowane, względne i uzależnione od tego, co mają inni. W przeciwień-
stwie do rozważanej wcześniej przyczyny ludzie nie tyle chcieliby

Bardzo dobre i proste wprowadzenie do sposobu postrzegania zachowań ludzi,

zgodne z teorią perspektywy, można znaleźć w książce R. Frank, Mikroekonomia jakiej
jeszcze nie było, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2007, rozdz. 8.

1. Mierzenie satysfakcji i dobrobytu społecznego

mieć więcej (choć chcieliby!), nie tyle liczy się znaczny przyrost do-
chodów, poprawa sytuacji życiowej, zamożności i bogactwa (choć
liczy się!), ile raczej pragną mieć więcej niż inni. Jak ktoś kiedyś po-
wiedział: nie wystarczy być bogatym, chodzi o to, by innym było
gorzej. R. Easterlin odnotował więc, że szczęście (czyli subiektyw-
nie postrzegany dobrobyt, użyteczność) zmienia się zgodnie z kierun-
kiem zmian naszego własnego dochodu, ale odwrotnie proporcjo-
nalnie do zmian dochodu innych

. Bogactwo jest zresztą całkowicie

względną kategorią. Co to znaczy być bogatym czy ubogim? Czy np.
Bolesław Krzywousty był bogaty? W kontekście swojej epoki i cza-
sów, w których żył, zapewne był bogaty, ale jego zamożność jest zu-
pełnie znikoma w porównaniu z obecnymi czasami. Ile wtedy pro-
dukowano dóbr i rzeczy? A ile dziś? Oczywiście władca miał dostęp
do niemal wszystkiego, co w ówczesnej gospodarce wytwarzano,
ale ta gospodarka wytwarzała niezmiernie mało. Nie tylko w sen-
sie ilościowym, ale przede wszystkim – różnorodności i zdolności
do zaspokajania bardziej wyrafinowanych potrzeb. Możemy obecnie
dyskutować, ile różnych dóbr produkowała średniowieczna gospo-
darka, lecz nie było to zapewne więcej niż setki czy tysiące odmien-
nych produktów. Współczesna, rozwinięta gospodarka wytwarza na-
tomiast miliony różnych dóbr finalnych. Z tej perspektywy patrząc,
stopa życiowa i jakość życia przeciętnego Polaka jest o wiele wyższa
niż Krzywoustego

, a polski władca nie był wcale bogaty. Książę nie

miał wszak dostępu do antybiotyków, samochodu, telefonii komór-
kowej, Internetu czy elektryczności. Natomiast jego książęca pozycja
sytuowała go wysoko ponad innymi, i to pod każdym względem:
statusu społecznego, władzy, prestiżu, autorytetu, a także – mimo
wszystko – ogromnej przewagi materialnej w porównaniu z podda-
nymi. Mechanizmy rządzące zachowaniami ludzi są skomplikowa-

R. Easterlin, Will Raising the Incomes of All Increase the Happiness of All?, „Journal

of Economic Behavior and Organization” 1995, Vol. 27.

Możemy oszacować absolutny poziom dochodu Bolesława Krzywoustego. Przyj-

mijmy, że najniższy poziom konsumpcji (pułap fizjologicznego minimum) nie może być
niższy niż ok. 1 USD dziennie (według obecnego parytetu siły nabywczej). Stopień mak-
symalnych rozpiętości dochodów między najwyższymi a najniższymi dochodami w sta-
rożytności i średniowieczu kształtował się jak 1:100 (por. B. Milanovic et al., op. cit.).
Tym samym szacujemy, że maksymalna konsumpcja elity jest równoważna 100 USD
dziennie na osobę. Uwzględniając obecną siłę nabywczą dolara na poziomie 2 PLN/USD,
możemy wnioskować, że wysokość stopy życiowej Krzywoustego była mniej więcej rów-
noważna 6000 PLN miesięcznie, tj. nieco mniej niż dwukrotna średnia płaca miesięczna
w Polsce z 2011 roku.

Problemy rozwoju i zacofania ekonomicznego

ne i trudno tu o jednoznaczne rozstrzygnięcia. Co jest ważniejsze:
względna czy absolutna pozycja, jaką zajmujemy? Czy Krzywousty
chciałby zająć nasze miejsce i sięgnąć po nasz poziom dobrobytu, re-
zygnując ze swego uprzywilejowanego statusu społecznego władcy,
ze swej przewagi materialnej nad innymi? Tego nie wiemy, ale w żad-
nym razie nie możemy być pewni, że chciałby zostać np. menedże-
rem projektu w sieci handlowej wielkiego marketu z wyższą stopą
życiową niż w XII wieku.

Wiele eksperymentów i badań oraz potoczne doświadczenie

potwierdzają, jak ważna dla nas jest względna pozycja zajmowana
w strukturze społecznej i jak silnie nasze poczucie satysfakcji życio-
wej jest uwarunkowane społecznie. Często np. wybieramy mniejsze
korzyści finansowe w wymiarze absolutnym, jeśli poprawia to naszą
względną pozycję, rezygnując z większych korzyści, bo ceną jest po-
gorszenie się naszego statusu względem innych. Kiedy jedno z biur
turystycznych reklamuje wycieczkę „Tam, gdzie nie byli jeszcze
twoi sąsiedzi”, możemy być pewni, że to dobry i chwytliwy slogan.
A. Hirschman wprowadził do literatury pojęcie „efektu tunelowe-
go”

. Autor ten zaobserwował, jak silne frustracje targają kierow-

cami, którzy utknęli na pasie autostrady w tunelu, podczas gdy inni
kierowcy na innym pasie jadą. Sytuację tę postrzegają jako nieak-
ceptowalną, niewytłumaczalną i niesprawiedliwą, choć wcześniej,
kiedy wszystkie pasy były zablokowane i wszyscy musieli czekać
na wznowienie ruchu, jakoś godzili się z przymusowym postojem.
Oczywiście „efekt tunelowy” to metafora niezgody na niesprawied-
liwe różnicowanie.

A. Smith podejmuje jeszcze inny wątek, wskazując, że nie tylko

bogactwo, ale także ubóstwo jest społecznie uwarunkowane

. Nie

wydaje się, by lniana koszula była niezbędna do życia, skoro zapewne
i Rzymianie, i Grecy jakoś sobie dawali bez niej radę. Dziś jednak –
pisał A. Smith – szanujący się robotnik naraziłby się na wstyd i upo-
korzenie, pokazując się publicznie bez takiej koszuli. Ubóstwo i bieda
to nie tylko, albo nawet nie przede wszystkim, fizyczny brak i nie-
dostatek. To głównie poczucie, że się jest gorszym, mniej wartościo-
wym. To utrata poczucia własnej wartości. Możemy to odczuwać,

A. Hirschman, The Changing Tolerance for Income Inequality in the Course of Eco-

nomic Development, „The Quarterly Journal of Economics” 1973, Vol. 87, No. 4.

A. Smith, An Inquiry into the Nature and Causes of the Wealth of Nations, London

1776.

1. Mierzenie satysfakcji i dobrobytu społecznego

pojawiając się na przyjęciu w wytartym garniturku, ale także wtedy,
kiedy nasi znajomi spędzają urlopy w egzotycznych miejscach, a my
jeździmy na wakacje „tylko” do Góry Kalwarii.

W tej perspektywie paradoks Easterlina jest dość łatwo wytłuma-

czalny. Jeśli w danym społeczeństwie subiektywne poczucie wzro-
stu dobrobytu uwarunkowane jest głównie poprawą własnej pozycji
względem innych, to staje się oczywiste, że na poziomie makrospo-
łecznym nie jest możliwe przesuwanie się wszystkich w górę. Względ-
na poprawa pozycji jednych jest kompensowana pogarszaniem się
pozycji drugich. Łącznie skutkuje to brakiem zmiany średniego
wskaźnika dobrobytu lub co najwyżej jego nieznacznymi ruchami.

Najbardziej zdumiewający jest jednak trzeci wynik, który sy-

gnalizuje słabą korelację między dochodami per capita a szczęściem
w układzie poszczególnych krajów

. Widać, że obywatele krajów

bogatych są niemal bez wyjątku szczęśliwi. Te wyjątki charakteryzu-
jące się niskimi wskaźnikami to niektóre kraje azjatyckie (Korea Po-
łudniowa, Tajwan, Singapur), ale także Grecja. Progiem zamożności,
który oddziela kraje raczej szczęśliwe, jest poziom PKB w wysokości
ok. 15–20 tys. USD per capita rocznie. Za tym progiem wzrost bo-
gactwa nie przyczynia się w istotny sposób do zwiększenia się su-
biektywnej satysfakcji z życia. Racjonalną strategią w przypadku tych
krajów byłoby zatem położenie większego nacisku nie tyle na dalsze
powiększanie produkcji i konsumpcji, ile raczej na problemy jakości
życia. Dla krajów biedniejszych korelacja między subiektywnym do-
brobytem a zamożnością i dochodami w zasadzie nie istnieje. W tej
grupie są zarówno szczęśliwi, jak i kraje względnie bogate, ale o ni-
skich wskaźnikach SBW.

Lista krajów szczęśliwych i nieszczęśliwych jest zdumiewająca.

Na pierwszych pozycjach o najwyższych wskaźnikach SBW znajduje
się wiele krajów z regionu Ameryki Łacińskiej, przy czym zmagająca
się z narkotykami Kolumbia zajmuje jedną z najwyższych lokat na tej
liście. Są tam wszystkie kraje skandynawskie, a poza czołówką znaj-
dują się Niemcy, Francja, Włochy, Hiszpania i Japonia. Polska zajmu-
je środkowe miejsce na liście, a wyprzedzają nas np. Wietnam i Filipi-
ny. Końcowe miejsca na liście zajmują prawie wszystkie kraje byłego
ZSRR (w tym: Armenia, Rosja, Białoruś, Ukraina, Mołdawia), ale

Odpowiedni wykres prezentuje R. Inglehart et al., Development, Freedom, and Ris-

ing Happiness. A Global Perspective (1981–2007), „Perspectives On Psychological Sci-
ence” 2008, Vol. 3, No.

4, s. 269.

Problemy rozwoju i zacofania ekonomicznego

także wszystkie kraje bałtyckie o relatywnie wysokiej zamożności.
Nie wiemy do końca, jak wyjaśniać te prawidłowości czy raczej pa-
radoksy. Istotnym argumentem będzie zapewne zwrócenie uwagi na
kwestie aspiracji. Poczucie satysfakcji jest dlatego w dużym stopniu
subiektywne, gdyż może być uzależnione od tego, jak wysoko stawia-
my sobie poprzeczkę, tj. jakie mamy oczekiwania względem otaczają-
cego nas świata. Jeśli te oczekiwania są niewielkie, to paradoksalnie
nawet bardzo biedni, pozbawieni dostępu do wielu dóbr ludzie będą
czuli się szczęśliwi

. C. Graham, pisząc swą książkę o szczęściu na

świecie, dała jej podtytuł „Paradoks szczęśliwych biedaków i przy-
gnębionych milionerów”

. Autorka zwraca np. uwagę, że wzrost go-

spodarczy może unieszczęśliwiać bogatych, bo biedni i tak na nic nie
liczą. Dla elit zmiany mogą być groźne, gdyż potencjalnie podkopu-
ją ich pozycję, grożą zepchnięciem w dół, obniżają status material-
ny względem innych. Grupy społeczne, które już uzyskały wysoką
pozycję w układzie społecznym, cechują się rosnącymi aspiracjami
i stosunkowo wysoką mobilnością w systemie. Szybkie tempo zmian
ekonomicznych nie tylko stwarza szanse na poprawę pozycji, ale tak-
że rodzi zagrożenia i frustracje związane z walką o utrzymanie do-
tychczasowego statusu. Ekonomia behawioralna podpowiada nam,
że porażka jest o wiele bardziej bolesna (w sensie ubytku użyteczno-
ści) niż radość z równoważnego materialnie sukcesu. Pod tym wzglę-
dem ludzie zajmujący niskie pozycje, nieuczestniczący w pożytkach
z rozwoju, mają dużo mniej powodów do obaw. Te dość zaskakujące
prawidłowości znajdują potwierdzenie w globalnych danych różnych
krajów, wskazujących na negatywną korelację między wzrostem eko-
nomicznym a szczęściem.

Rzeczywiście, badania nad subiektywnymi miernikami szczęścia

zaskakująco często prowadzą do mało intuicyjnych wyników. Jest to
ważna obserwacja i warto do niej powrócić w toku dalszych roz-
ważań, niemniej w tym miejscu należy odnotować, jakie są ostatnie
ustalenia dotyczące czynników kształtujących subiektywne poczucie

Niezmiernie zaskakujące – pod tym względem – dane podaje C. Graham. Przytacza

ona wyniki własnych badań z Afganistanu z 2009 roku, które sygnalizują, że mieszkańcy
tego kraju są niemal tak szczęśliwi jak mieszkańcy Ameryki Łacińskiej, czyli poziom ich su-
biektywnej satysfakcji z życia jest zdumiewająco wysoki. Nawet uwzględniając zastrzeżenia
autorki, że badania w tym kraju z oczywistych względów nie mogły być w pełni reprezen-
tatywne, wyniki odzwierciedlają zapewne niski poziom aspiracji respondentów (C. Gra-
ham, Happiness around the World, Oxford University Press, Oxford 2009, s. 74–84).

Ibidem.

1. Mierzenie satysfakcji i dobrobytu społecznego

szczęścia SBW w różnych krajach i kulturach czy mających wpływ
na nie. Wydaje się, że te ustalenia można sprowadzić do poniższych
dziewięciu kluczowych wyników

1. Ludzie bardzo szybko przystosowują się do nowej sytuacji, po-

strzegając ją jako nowy punkt odniesienia. Dotyczy to zarówno
zmian korzystnych, jak i niekorzystnych (takich jak spadek do-
chodów, pogorszenie się stanu zdrowia czy wzrost zagrożenia
przestępczością).

2. Pieniądze przynoszą szczęście w wymiarze indywidualnym, nie-

mniej kluczowym elementem są porównania z innymi. Liczy się
głównie względny sukces materialny i statusowy, a nie bezwzględ-
ny poziom zamożności.

3. Społeczeństwa jako całość nie wydają się szczęśliwsze, w miarę

jak stają się bogatsze.

4. W relacji do wieku krzywa SBW przyjmuje kształt litery U, tj.

najbardziej szczęśliwi są młodzi i starzy. Poziom SBW w średnim
wieku jest niższy.

5. Kobiety z reguły wykazują wyższe wartości SBW niż mężczyźni.
6. Szczęście wzrasta wraz z poziomem wyedukowania.
7. Wyższy poziom satysfakcji życiowej mają ludzie prowadzący ak-

tywne życie seksualne.

8. Silny pozytywny wpływ na poczucie szczęścia ma stan zdrowia.
9. Dwa czynniki najsilniej negatywnie wpływające na szczęście to

bezrobocie i rozwód.

Jak właściwie można oceniać wyniki i ustalenia ekonomii szczę-

ścia? Ile nowego wnoszą one do naszej wiedzy, a przede wszystkim
– potencjalnie – do polityki gospodarczej, jeśli miałaby się ona orien-
tować na te ustalenia? Czy byłoby rozsądnie zastępować dotychcza-
sowe miary dobrobytu nowym miernikiem (miernikami) szczęścia?
Odpowiedź nie może być jednoznaczna. Błędem byłoby zignoro-
wanie lekcji płynących z analizy subiektywnych ludzkich ocen. Je-
den przykład będzie tu instruktywny. W latach 60. ubiegłego wieku
A. Okun zaproponował użycie tzw. indeksu nieszczęścia (misery in-
dex) będącego swoistą miarą niepowodzeń gospodarki. Indeks był

Por. np. D. Blanchflower, International Evidence on Well-Being, IZA Discussion Pa-

per 2008, No. 3354.

Problemy rozwoju i zacofania ekonomicznego

wyliczany jako suma stopy inflacji i bezrobocia. Im wyższa była war-
tość wskaźnika, tym gorzej winna być oceniana gospodarka i poli-
tyka gospodarcza. Miara Okuna ewidentnie ujmowała dodatkowy
1% inflacji jako równoważnik jednoprocentowego wzrostu bezro-
bocia. Natomiast badania nad subiektywnymi źródłami nieszczęścia
postrzegają bezrobocie jako problem aż o cały rząd wielkości groź-
niejszy niż inflacja. Warto, by polityka gospodarcza wzięła ten wynik
poważnie pod uwagę, dotychczas bowiem wagi, jakie przypisuje się
obu negatywnym zjawiskom – inflacji i bezrobociu – preferują raczej
inflację jako główny cel do zwalczania.

Subiektywne miary dobrobytu, choć dają ciekawy wgląd w spo-

sób, w jaki ludzie postrzegają swe położenie ekonomiczne i społeczne,
nie mogą jednak zastąpić pewnych obiektywnych miar. Dopiero ich
użycie sprawia, że stąpamy po dostatecznie twardym gruncie, choć
oczywiście używane dotąd sposoby pomiaru, jak np. kategoria pro-
duktu krajowego brutto, mają znane i wielokrotnie opisywane man-
kamenty. Obecny kryzys ekonomiczny jeszcze dodatkowo wzmocnił
wątpliwości, czy będące dziś do dyspozycji metody globalnych ra-
chunków ekonomicznych są poprawne, dobrze oddają rzeczywistość
i stanowią właściwe drogowskazy dla podejmowanych decyzji. W lu-
tym 2008 roku prezydent Francji Nicolas Sarkozy powołał zespół
wybitnych specjalistów do przeanalizowania tego zagadnienia (dalej
nazywany Komisją)

. Motywem Sarkozy’ego w jakimś stopniu była

zapewne chęć pokazania się w roli intelektualnego przywódcy Za-
chodu, promocja Francji, ale również zrozumiała chęć jakiejś reakcji
na kryzys kapitalizmu. To, że ta inicjatywa wyszła z Europy, wynika
z tego, że zapewne jest ona w ogóle bardziej wrażliwa społecznie niż
Ameryka, stąd europejska inspiracja. Formalnie celem Komisji było
zidentyfikowanie słabości miernika PKB jako miary osiągnięć gospo-
darczych i postępu społecznego oraz rozważenie, jakie dodatkowe
informacje byłyby niezbędne do skonstruowania bardziej adekwat-
nych mierników, a także jakie alternatywne narzędzia pomiaru mo-
głyby być zastosowane. Obszerny raport sporządzony przez Komisję
jest bardzo interesujący i dlatego warto przyjrzeć się bliżej dokona-
nym w nim ustaleniom.

Zespół nosił nazwę The Commission on the Measurement of Economic Perfor-

mance and Social Progress. Kierowali nim J. Stiglitz, A. Sen i J.P. Fitoussi, a w skład ze-
społu wchodziło – obok kilkunastu uczonych – trzech laureatów Nagrody Nobla z dzie-
dziny ekonomii. Komisja przedstawiła swój raport końcowy 14 września 2009 roku.

1. Mierzenie satysfakcji i dobrobytu społecznego

Przede wszystkim Komisja wskazała, że dla potrzeb oceny wzro-

stu dobrobytu właściwy jest raczej pomiar efektów konsumpcyjnych
wzrostu gospodarczego niż samej produkcji. Jak wiadomo PKB mie-
rzy – w taki czy inny sposób – jedynie produkcję dóbr finalnych, a nie
to, czy potrzeby społeczne są zaspokajane i w jakim stopniu. Nawet
intuicyjnie wiemy, że dobrobyt społeczny (także w wymiarze indy-
widualnym) rośnie, gdy poprawia się stan zdrowia obywateli, spa-
da zachorowalność, wydłuża się czas życia, natomiast niekoniecznie
ten dobrobyt jest większy, gdy rejestruje się wzrost produkcji usług
i dóbr medycznych. To drugie może być warunkiem uzyskania po-
stępu w dziedzinie zdrowotności, ale także – sygnałem pogarszania
się stanu rzeczy. Tym samym bezpośredni pomiar efektów jest istot-
ny, liczenie PKB natomiast daje nam jedynie obraz wielkości nakła-
dów, jakie ponosimy na dany cel społeczny. Nie dotyczy to jedynie
obszaru zdrowia. Wzrost przestępczości będzie skutkował zapewne
zwiększoną podażą usług ze sfery bezpieczeństwa, tj. pojawią się do-
datkowi policjanci, będzie więcej patroli, zwiększą się zakupy sprzę-
tu na potrzeby kryminalistyki, nastąpi rozbudowa aparatu ścigania,
więziennictwa i systemu sądowniczego. Natomiast rosnąca przestęp-
czość bez wątpienia obniża poczucie bezpieczeństwa, a zatem do-
brobyt spada. Kiedy w społeczeństwie szerzy się narkomania i alko-
holizm, a także inne patologie społeczne, wtedy mamy poczucie, że
sytuacja pogarsza się. Paradoksalnie reakcja na te zjawiska pozor-
nie podnosi wartość PKB, bo wymusza dostarczanie jakichś usług
mających na celu ograniczenie tych patologii. Jeśli w społeczeństwie
następuje erozja kapitału społecznego, a relacje społeczne pogarsza-
ją się i słabną, to rosnąca armia prawników i oferowane przez nich
usługi mające rozładować konflikty społeczne są czynnikiem formal-
nie powiększającym PKB, tym samym zaś sztucznie zawyżającym po-
stęp. Ryzykując pewną przesadę, można rzec, że do pewnego stopnia
funkcjonuje tu reguła: im gorzej wygląda sytuacja, tym lepiej wypada
pomiar dobrobytu. Jeśli mierzy się jedynie nakłady, a zupełnie igno-
ruje efekty tych działań, to bardziej zanieczyszczone środowisko albo
dłuższy czas dojazdu do pracy skutkuje tym, że ilość dostarczanych
dóbr, neutralizujących te negatywne zjawiska, musi być odpowiednio
większa.

Propozycja komisji J. Stiglitza polega na tym, by mierzyć właśnie

efekty konsumpcyjne, i to na poziomie gospodarstwa domowego.
Trzeba otwarcie powiedzieć, że propozycja ta nie jest łatwa do wdro-
żenia. Główny powód to wysokie koszty takiego pomiaru i ogrom-

Problemy rozwoju i zacofania ekonomicznego

ne problemy z dotarciem do milionów potencjalnych respondentów.
Nie wydaje się, by gospodarstwa domowe odniosły się z entuzja-
zmem do perspektywy nałożenia na nie dodatkowych obowiązków
statystycznych. Postęp w zakresie technik informatycznych może to
jakoś zmienić, ale chyba nie w najbliższym czasie. Z kolei badania
reprezentacyjne nie dają pełnego obrazu stanu rzeczy. Niezależnie
jednak od tych trudności technicznych sama idea mierzenia efek-
tów zamiast produkcji wydaje się niemal rewolucyjna. Zauważmy
przy tym, że sugerowany pomysł jest wyrazem przekonania, iż we
współczesnym świecie związek między uruchomioną produkcją dóbr
i usług a uzyskanymi efektami konsumpcyjnymi nie jest tak jedno-
znaczny jak jeszcze w niedalekiej przeszłości. Autorzy raportu zwró-
cili uwagę na trzy bardzo ciekawe aspekty kształtujące poziom stopy
życiowej. Przede wszystkim uznali, że konieczne jest uwzględnienie
produkcji domowej. Dotychczas powszechnie uznawano, iż jest to
konieczny krok w przypadku krajów o niskim poziomie rozwoju,
jako że udział produkcji rynkowej jest w nich niewielki i bez takiej
korekty obraz ekonomicznej sytuacji wielu krajów, np. afrykańskich,
byłby zafałszowany. J. Stiglitz i inni zwrócili jednak uwagę – i poparli
to odpowiednimi wyliczeniami – że taka korekta jest jak najbardziej
celowa także w odniesieniu do najbardziej rozwiniętych krajów świa-
ta. Według ocen zawartych w raporcie Komisji praca domowa sta-
nowi 30–40% wartości konwencjonalnie mierzonego PKB w takich
krajach, jak Francja, Finlandia czy USA. Oczywiście, wskaźniki te są
zróżnicowane między krajami, np. w USA praca domowa ma rela-
tywnie niższą wartość niż w innych krajach rozwiniętych. Ponadto
obok pracy domowej także wartość czasu wolnego ma istotny wpływ
na poziom stopy życiowej. Ogólna konkluzja sprowadza się do tego,
że uwzględnienie ekonomicznej wyceny czasu wolnego niemal po-
dwaja poziom dochodów osobistych do dyspozycji w krajach rozwi-
niętych

. Jakie ma to znaczenie dla porównań międzynarodowych?

Te wszystkie argumenty nie są nowe. Od dawna pokazywano,

że proste porównania między USA a Europą (Unią Europejską), po-
zornie wskazujące na przewagę Stanów Zjednoczonych w dziedzinie
wzrostu gospodarczego i produktywności, w dużym stopniu zależą
od wyboru mierników. G. Irvin dość przekonująco dowodzi, że „to,

Ściślej rzecz biorąc, raport nie bada wszystkich krajów, ale jedynie wybrane pań-

stwa rozwinięte, i to one są podstawą formułowanych ocen. Zwraca się zatem uwagę,
by traktować wyniki jako szacunki pokazujące rząd wielkości.

1. Mierzenie satysfakcji i dobrobytu społecznego

iż USA są bogatsze, jest spowodowane przede wszystkim wyższym
poziomem zatrudnienia i tym, że Amerykanie przepracowują rocznie
ok. 20% godzin więcej niż Europejczycy. Jeśli uwzględnimy oba te
czynniki i przyjrzymy się PKB w 2005 roku w przeliczeniu na oso-
bę i przepracowaną godzinę, to nie ma niemal żadnej różnicy mię-
dzy Niemcami, Francją a USA”

. Różnice w czasie pracy to zarów-

no niższe bezrobocie w Ameryce, jak i krótsze urlopy oraz dłuższy
czas pracy. Można to interpretować jako konsekwencje odmiennego
wyboru modelu życia społecznego po obu stronach Atlantyku, np.
wybór dłuższych urlopów, ale w zamian za niższe dochody płacowe.
G. Irvin

skłania się jednak do przekonania, że jest to raczej rezultat

szczególnego, bardzo nierównego rozkładu dochodów w amerykań-
skim społeczeństwie. Stopy zatrudnienia w USA są bardzo zbliżone
do europejskich w przedziale wiekowym 25–55 lat. Różnice dotyczą
dopiero osób w bardzo młodym wieku i wieku okołoemerytalnym.
W obu przypadkach wyższa aktywność zawodowa tych pracowni-
ków jest wynikiem przymusu ekonomicznego (niskie emerytury, ni-
ski poziom wyedukowania młodzieży i w konsekwencji często pra-
ca w niepełnym wymiarze godzin). Jeśli dodatkowo uwzględni się
wyraźne różnice w skali podaży usług publicznych na korzyść Eu-
ropy, to nic dziwnego, że zaprezentowane w raporcie Stiglitza dane
dotyczące Francji i USA za 2005 rok wskazują, że o ile tradycyjnie
wyliczone dochody osobiste do dyspozycji francuskich gospodarstw
domowych są na poziomie zaledwie 2/3 amerykańskich dochodów,
o tyle po uwzględnieniu korekt, dotyczących m.in. czasu wolnego
i pracy w domu, wzrastają one w przypadku Francji aż do 87%, czyli
sygnalizują niemal parytet.

Jest jeszcze jeden aspekt problemu poruszony w raporcie Stigli-

tza: zależność stopy życiowej nie tylko od bieżących dochodów, ale
także od wcześniej zgromadzonego majątku. Na przykład dzisiejsza
Irlandia jest krajem, w którym PKB per capita jest wyższy od takiego
samego dochodu obywatela Wielkiej Brytanii (i to już od końca lat
90. XX wieku, czyli od ponad 10 lat). To zupełnie nowa sytuacja, UK
bowiem przez całe dziesięciolecia dominowała nad swą ubogą krew-
ną (w długim okresie nawet raczej półkolonią) – Irlandią. Niemniej

G. Irvin, Europe vs. USA: Whose Economy Wins?, „The New Federalist” 2006, Year XIX,

No. 3, http://www.federalist-debate.org/index.php/component/k2/item/300-europe-vs-
usa-whose-economy-wins? (dostęp: 22 czerwca 2012).

Ibidem.

Problemy rozwoju i zacofania ekonomicznego

nawet powierzchowna obserwacja wskazuje, że Wielka Brytania jest
zamożniejszym krajem. Doraźna przewaga Irlandii w dziedzinie bie-
żących dochodów nie może skompensować wieloletniej supremacji
UK zarówno co do poziomu, jak i tempa akumulacji zasobów. Dzięki
temu Wielka Brytania dysponuje dziś ogromnym, zakumulowanym
bogactwem w sferze infrastruktury technicznej i zasobów mieszka-
niowych, rozbudowanym potencjałem naukowym i badawczym itd.
Korzystanie z tego bogactwa pozwala czerpać obywatelom UK róż-
norakie pożytki, dostępne Irlandczykom w znacznie mniejszym stop-
niu mimo ich wyższych bieżących dochodów.

Dla wielu fachowców, ale także niespecjalistów, używanie synte-

tycznych mierników zamożności jest dyskusyjne, ponieważ mierniki
te ignorują kryjące się za średnimi nierówności dochodowe i mająt-
kowe. To stare pytanie: czy lepszym sposobem pomiaru dobrobytu
jest np. użycie średniej (arytmetycznej) płacy, czy raczej płacy me-
dianowej. Jeśli dochody są słabo zróżnicowane wewnątrz danej spo-
łeczności, to obie wielkości – średnia i mediana – są położone blisko
siebie i problem znika. Jeśli jednak mamy do czynienia z głębokimi
nierównościami w rozkładzie dochodów, to średni dochód jest wy-
soki, przesunięty w kierunku strefy bogatych, natomiast poziom do-
chodu dzielący populację na pół (mediana) jest bardzo niski. Wte-
dy zdecydowana większość populacji znajduje się poniżej średniego
dochodu i może kwestionować walor takiego miernika dobrobytu.
Dość rozsądnie brzmi wówczas postulat, by to medianę uznać za lep-
szy wskaźnik poziomu dobrobytu. Taki byłby argument formalny.

Istnieje jeszcze jeden powód, by bardzo poważnie potrakto-

wać kwestię rozkładu dochodów i przypadek silnych nierówności.
W 2009 roku wielkie wrażenie wywarła publikacja dwóch amery-
kańskich naukowców R. Wilkinsona i K. Pickett (żadne z nich nie
jest zresztą ekonomistą), dotycząca związku między skalą nierów-
ności społecznych w krajach rozwiniętych a ich sytuacją społeczną
i ekonomiczną

. Autorzy badali bogate kraje (ok. 20 krajów) o pro-

dukcie krajowym brutto powyżej 18 tys. USD rocznie. Sens ich wy-
wodów polega na pokazaniu, że społeczeństwa o bardziej równym
podziale dochodów niemal zawsze funkcjonują lepiej, skuteczniej
rozwiązują różne problemy społeczne, stwarzają bardziej przyjazne
środowisko społeczne itd. Pokazano to na ponad dziesięciu różnych

R. Wilkinson, K. Pickett, The Spirit Level. Why Greater Equality Makes Societies

Stronger, Bloomsbury Press, New York 2009.

1. Mierzenie satysfakcji i dobrobytu społecznego

wskaźnikach, takich jak: długość trwania życia, śmiertelność nie-
mowląt, liczba morderstw i ciąż nastolatek, osiągnięcia edukacyjne,
otyłość, choroby psychiczne, wrogość i rasizm, wielkość kapitału
społecznego i inne. Na podstawie danych, skrupulatnie zebranych
i przytoczonych przez R. Wilkinsona i K. Pickett, niepożądane war-
tości tych wskaźników są dodatnio skorelowane z rosnącym pozio-
mem nierówności. Nawet kiedy PKB per capita dość szybko rośnie,
to jeśli procesowi temu towarzyszą rosnące nierówności, jest niemal
pewne, że ma to negatywny wpływ na wiele z wyżej wymienionych
zjawisk patologicznych. Weźmy np. początkową fazę rozwoju ka-
pitalizmu w USA i Anglii. Mimo wzrostu produkcji notowano tam
spadek długości trwania życia robotników, bo koszt społeczny eks-
pansji przemysłowej był dla klas pracujących ogromny. Skracanie się
długości trwania życia było skutkiem rosnącej gęstości zaludnienia
w miastach, tragicznych warunków mieszkaniowych i higienicznych,
silnych migracji zwiększających prawdopodobieństwo zachorowań
oraz epidemii. Autorzy Spirit Level formułują nawet tezę, że różnice
w oczekiwanej długości trwania życia między krajami rozwiniętymi
nie są wcale funkcją absolutnego standardu życiowego, ale odczu-
wanego poziomu depresji, izolacji, poczucia braku bezpieczeństwa
oraz potrzeb związanych ze względnym ubóstwem. Tezę tę zdaje się
potwierdzać A. Sen

, który porównał różnice w stopach przeżycia

między mężczyznami w Chinach, Indiach (stan Kerala) oraz czarnych
mieszkańców USA

. Chińczycy i Hindusi, mimo że o wiele ubożsi

niż czarni Amerykanie, mają większe szanse na przeżycie 75 lat niż ci
ostatni (5–10 punktów procentowych większe). Przyczyna, zdaniem
A. Sena, tkwi nie tylko we względnej deprywacji czarnych pod wzglę-
dem dochodów w porównaniu z białymi. Są oni także w bezwzględ-
nie gorszej sytuacji niż Chińczycy i Hindusi w sensie warunków życia
umożliwiających osiągnięcie wieku starczego, takich jak pomoc so-
cjalna, opieka medyczna, stan prawa i porządku, przemoc.

Jak duże znaczenie ma kwestia równości i nierówności docho-

dowych, pokazuje analiza danych dotyczących wydłużania się ży-
cia w Anglii i Walii w XX wieku. Największe przyrosty notuje się
w okresie I i II wojny światowej

, co jest informacją budzącą praw-

dziwe zdumienie, biorąc pod uwagę wielkość strat w ludziach. Jed-

A. Sen, Development as Freedom, Anchor Books, New York 1999, s. 22.

Dane dotyczą pierwszej połowy lat 90. XX wieku.

Dane przytaczam za: A. Sen, op. cit., s. 50.

Problemy rozwoju i zacofania ekonomicznego

nakże obie wojny oznaczały też bardzo silny rozwój różnych dzia-
łań socjalnych, takich jak subsydiowanie i reglamentacja żywności
(w warunkach deficytu siłą rzeczy zakładająca dość równe przydzia-
ły), w miarę jednakowy dostęp do opieki medycznej i tym podobne
kroki zwiększające szanse wszystkich na przeżycie. Zawsze jest tak,
że niskie wskaźniki długości życia dotyczą głównie najbiedniejszych.
Oni są najgorzej odżywieni i pozbawieni skutecznej opieki medycznej,
a są to kluczowe czynniki skracające średnią długość życia. W okresie
II wojny światowej przypadki ostrego niedożywienia w Anglii niemal
znikły, a samo zjawisko głodu bardzo się zmniejszyło. Jeśli ktoś ma
jeszcze wątpliwości co do tego, że najsłabsi, najbiedniejsi i najbar-
dziej wykluczeni stanowią podstawowy obszar, w którym pogarsza-
ją się wszelkie wskaźniki społeczne, niech porówna aktualne stopy
śmiertelności niemowląt w USA i na Kubie. Dla Kuby one wynoszą
4 zgony na 1000 urodzeń żywych, podczas gdy w USA są znacznie
wyższe i wynoszą 7 zgonów

. Dlaczego kubańskie wskaźniki są ko-

rzystniejsze niż amerykańskie, mimo że PKB per capita jest w USA
ponad osiem razy wyższy niż na Kubie? Nawet uwzględniając fakt,
że zapewne kubańska służba zdrowia jest najlepsza na całym konty-
nencie latynoamerykańskim, to i tak środki materialne, jakimi dys-
ponuje, są znacznie skromniejsze niż w USA. Otóż nie ulega wątpli-
wości, że relatywnie wysoka śmiertelność nie dotyczy dzieci z rodzin
zamożnych Amerykanów czy nawet klas średnich. To rezultat ogra-
niczonego dostępu do opieki medycznej przede wszystkim ludności
kolorowej, imigrantów, osób z dołu drabiny dochodowej i innych
pozbawionych ubezpieczenia zdrowotnego. Poprawa lub pogorsze-
nie tych i podobnych wskaźników następuje w rytmie zmian w poło-
żeniu najbiedniejszych grup społecznych.

W kontekście nadchodzącej przyszłości mamy jeszcze dwa istotne

problemy do rozważenia przy okazji konstruowania odpowiednich
mierników dobrobytu. Jednym z nich jest pytanie o sens dalszego
zwiększania konsumpcji indywidualnej w sytuacji osiągnięcia, po-
wiedzmy, wielkości PKB per capita powyżej 50 tys. USD. Czy przy-
najmniej część tej produkcji nie jest wytwarzaniem ekonomicznych
śmieci pochłaniających rzadkie i wyczerpujące się zasoby? Czy nie
jest to produkcja społecznie szkodliwa? Czy jednostronna presja na
produkowanie bez końca różnych dóbr w celach ostentacyjnego kon-

Dane Banku Światowego za 2009 rok. Dla Polski wskaźniki są także lepsze niż

w USA i wynoszą 6 zgonów na 1000.

1. Mierzenie satysfakcji i dobrobytu społecznego

sumowania winna być rejestrowana jako postęp i wzrost dobrobytu?
Oczywiście to nie znaczy, że w takim świecie wzrost konsumpcji jest
w ogóle pozbawiony sensu. Nie ma przecież powodu ograniczać roz-
woju nauki, postępów medycyny, rozwoju systemów edukacyjnych,
rozbudowy systemów transportowych i informatycznych, działalno-
ści inżynieryjnej itd. Warto jednak zauważyć, że w znacznym stop-
niu mówimy tu o przesuwaniu się od konsumpcji indywidualnej do
zbiorowej.

Drugi problem to skutki globalizacji i potężne efekty zewnętrzne,

jakie to zjawisko wywołuje. Współczesny wielki biznes działa na nie-
spotykaną wcześniej skalę, narodową i ponadnarodową, dysponuje
ogromną władzą i wpływem ekonomicznym oraz operuje w długim
horyzoncie planowania. Nie ma wątpliwości, że w globalizującym się
świecie, którego istotnym składnikiem i kreatorem są wielkie kor-
poracje, te ostatnie – kierując się prywatną logiką i interesem – ge-
nerują w systemie wielorakie i potężne efekty zewnętrzne. Rozziew
między rachunkami społecznymi a prywatnymi jest faktem znanym
od dawna, ale nigdy przedtem nie rodziło to, potencjalnie, tak da-
leko idących konsekwencji. Czy np. wytwarzanie – bardzo opłacal-
nej dla producenta – śmieciowej żywności, szkodliwej dla zdrowia
i prowadzącej do chorobliwej otyłości, winno być traktowane jako
przyrost korzyści społecznej? Kto miałby to stwierdzać i jak efekty
tej produkcji należałoby usuwać z rachunków społecznych? W jakim
stopniu oferowanie pseudousług finansowych, z jakimi mieliśmy do
czynienia w ostatnich latach, kiedy ta wirtualna produkcja usług oka-
zała się ekonomicznie katastrofalna zarówno dla interesów jedno-
stek, jak i w wymiarze społecznym, miałoby powiększać PKB? A co
z ogłupiającą reklamą? Co z produkcją niszczącą krajobraz, środowi-
sko przyrodnicze, różnorodność kulturową? Ale nie tylko korporacje
są źródłem efektów zewnętrznych. Takimi zjawiskami są też narasta-
jące problemy demograficzne, masowe migracje, światowa przestęp-
czość i terroryzm, handel narkotykami, masowa turystyka, proble-
my środowiska naturalnego i klimatu, wyczerpywanie się zasobów
surowcowych i energetycznych oraz wiele podobnych. Niezależnie
od sposobu, w jaki te efekty zewnętrzne są przenoszone, rosnący sto-
pień współzależności między różnymi podmiotami i sektorami go-
spodarki powoduje, że nawet lokalne zaburzenia mogą mieć dziś
globalne skutki, a bardzo odległe zdarzenia oddziaływać ze znaczną
siłą. W świecie rosnącej wrażliwości systemów ekonomicznych na
zakłócenia władze publiczne coraz częściej muszą rozstrzygać, czy,

Problemy rozwoju i zacofania ekonomicznego

kiedy i w jakiej skali interweniować w celu minimalizowania skut-
ków efektów zewnętrznych. Czy np. rząd powinien ograniczać pro-
dukcję śmieciowej żywności, wspierać wartościowe programy kultu-
ralne, radiowe i telewizyjne, zmuszać obywateli do obowiązkowych
szczepień na świńską grypę, subsydiować nierentowne linie kolejowe
lub ratować upadające banki? Dla potrzeb praktycznych dobrze by-
łoby mieć miernik pozwalający prawidłowo podejmować takie de-
cyzje. Nie powinniśmy jednak mieć złudzeń: na razie stymulowanie
konsumpcji jest głównym motorem napędowym kapitalizmu, nawet
jeśli jest to marnotrawna konsumpcja.

Rozdział 2

Mechanizmy budowania przewag
i pułapki zastoju

Niełatwo jest odpowiedzieć na pytanie, dlaczego niektóre gospodar-
ki rozwijają się bez problemu, podczas gdy w innych następują zaha-
mowania, blokady, a nawet regres. Próba wyjaśnienia fenomenu roz-
woju za pomocą jednego czynnika na pewno prowadzi na manowce.
Dlatego proponuje się tu bardziej kompleksowe spojrzenie na pro-
blemy rozwoju jako proces rozgrywający się w polu oddziaływania
trzech zjawisk: (1) korzyści (efektów) skali, (2) defektów koordyna-
cji działań społecznych oraz (3) efektu słabego ogniwa. To jest oczy-
wiście dość arbitralny dobór czynników sprawczych, ewidentnie nie-
pełny, ale moim zdaniem pozwala on uchwycić główne mechanizmy
różnicowania się poziomów rozwoju gospodarczego między społecz-
nościami, budowania przewag ekonomicznych i wpadania w pułapki
stagnacji.

Gospodarka nie jest po prostu zbiorem Robinsonów pracujących

w izolacji na odległych od siebie bezludnych wyspach. Nie jest rów-
nież sumą indywidualnych wysiłków pojedynczych producentów.
Gdyby tak było, ludzkość nigdy nie osiągnęłaby takiego poziomu
technologii, wydajności i stopnia zaspokojenia potrzeb, jakim dziś
dysponujemy. Robinsonowie byliby skazani na „wszystkoizm” w pro-
dukcji, musieliby wytwarzać każde dobro, jakie tylko jest potrzeb-
ne do konsumpcji. Jak bardzo zróżnicowany mógłby być wówczas
nasz koszyk konsumpcyjny? Albo jak efektywnie Robinson produ-
kowałby te wszystkie dobra? Każdy na własną rękę – z braku innych
możliwości – dokonywałby również usprawnień technologicznych.
Jak daleko można zajść tą drogą w pojedynkę? To jest wizja prostej,
prymitywnej technologicznie i niewydajnej gospodarki. Wyobraźmy
sobie jednak, że na wyspie pojawia się Piętaszek. To niezwykle kom-
plikuje sytuację. Nowy aktor nie wnosiłby niczego do naszych roz-
ważań jedynie wówczas, gdyby w ekonomii nie istniały korzyści ska-
li. Wtedy, po pojawieniu się Piętaszka, można by mówić co najwyżej

Problemy rozwoju i zacofania ekonomicznego

o zdublowaniu możliwości produkcyjnych gospodarki, a działania
kolektywne stanowiłyby jedynie prostą sumę zachowań jednostek.
W przypadku jednak rosnących korzyści skali kooperacja zwięk-
sza efektywność, podnosi wydajność i produkcję, granice produkcji
zaś przesuwają się. Jak wiadomo, współpraca Piętaszka i Robinsona
w działalności produkcyjnej wcale nie jest oczywista i stanowi tylko
jeden z możliwych scenariuszy. Jeśli natomiast do kooperacji nie do-
chodzi lub jest ona niedostateczna, to system gospodarczy pracuje
poniżej swych możliwości produkcyjnych. Rzecz w tym, że ten drugi
scenariusz jest o wiele bardziej prawdopodobny niż pierwszy, gdyż
kooperacja pozwala, co prawda, sięgnąć po korzyści skali, ale speł-
nienie warunków pozwalających na efektywną kooperację jest spo-
łecznie bardzo trudne.

Bez wątpienia kluczowym czynnikiem przewag krajów techno-

logicznie przodujących są korzyści skali. Te korzyści występują za-
równo w obszarze technologicznym (w sferze produkcji), jak i in-
stytucjonalnym. Duże rynki pozwalają wykorzystać lepsze i bardziej
konkurencyjne technologie. Technologie dużej skali produkcji są
natomiast niedostępne dla krajów słabiej rozwiniętych, o płytkich
rynkach zbytu. Krótka seria produkcyjna jest droga, a przewaga no-
woczesnej technologii ujawnia się dopiero przy dużej sprzedaży. Ska-
zuje to biedne kraje na stosowanie rozwiązań ekonomicznych lokal-
nie tańszych, ale globalnie gorszych. Kraje bogate, opierając się na
dużych, własnych, narodowych rynkach towarowych, uzyskują więc
ewidentną przewagę w handlu międzynarodowym. Oczywiście wy-
soka wydajność produkcji, właściwa dla nowoczesnych i wielkoseryj-
nych technologii, zapewnia wysoki poziom dochodu na mieszkańca
i wysoki poziom płac oraz kreuje rynki o dużym potencjale popyto-
wym. Początkowe przewagi są w ten sposób utrwalane i stale odtwa-
rzane. Jednocześnie rozwijanie dużej skali produkcji bardzo sprzyja
stałemu udoskonalaniu produkcji i postępowi technicznemu.

Korzyści skali ujawniają się także w obszarze infrastruktury in-

stytucjonalnej. Nowoczesna gospodarka wymaga podziału pracy,
specjalizacji i wymiany, czyli kooperacji. To, czy ta kooperacja jest
efektywna i w jakim stopniu ludzie są motywowani, by współdzia-
łać z sobą, czy dominują zachowania produktywne czy może raczej
pasożytnicze, zależy w ogromnym stopniu od społecznych reguł gry.
Produkcja czy gospodarowanie nie jest tym samym procesem czy-
sto technicznym, ale par excellence społecznym. Jednak proces bu-
dowy instytucji społecznych i ekonomicznych jest w znacznym stop-

2. Mechanizmy budowania przewag i pułapki zastoju

niu endogeniczny i pozostaje funkcją stopnia rozwoju – bogate kraje
mają po prostu lepsze instytucje. Przyczyna jest dość prosta: ochrona,
np. praw własności, jest kosztowna. Sprawne funkcjonowanie syste-
mu prawa i egzekucja prawa wymagają dużych nakładów, na które
stać jedynie kraje zamożne. Wiele rynków do efektywnego działa-
nia wymaga zastosowania mechanizmów regulacyjnych i pojawie-
nia się różnorakich podmiotów pośredniczących. Jest to kosztowne
i usprawiedliwione jedynie w warunkach dużego natężenia transak-
cji. W przypadku płytkich rynków koszty regulacji są często prohibi-
cyjnie wysokie. Rynki te działają, ale z reguły w sposób ułomny lub
mniej efektywny. Istnieją więc oczywiste granice efektywnego naśla-
downictwa w obszarze instytucjonalnym.

Znaczenie tej kwestii jest o tyle istotne, że – jak pokazujemy da-

lej – ze względu na komplementarność rozwiązań instytucjonalnych
nie wystarcza, by kraje słabiej rozwinięte wdrażały i przyswajały so-
bie jedynie niektóre instytucje krajów przodujących, wprowadzają
bowiem te instytucje i te reguły gry, które zastosować mogą. A jeżeli
decydujące znaczenie ma najsłabsze ogniwo? Jeżeli nie da się braku
niektórych instytucji lub nieefektywnego funkcjonowania jakichś in-
stytucji substytuować lepszym działaniem w innej sferze instytucjo-
nalnej? Niestety, wydaje się, że właśnie tak jest – co ujawnia drugie
źródło upośledzenia krajów niedorozwiniętych: obok technologicz-
nego zacofania także nieuchronne odstawanie w sferze rozwiązań in-
stytucjonalnych.

Kwestia niedorozwoju stawia pod znakiem zapytania także ideę

jedynej, optymalnej równowagi makroekonomicznej. Koncepcja rów-
nowagi w ekonomii nie jest jej własnym pomysłem; jest to raczej idea
zrodzona na gruncie fizyki czy ewentualnie w obrębie innych nauk
przyrodniczych. Dla ekonomisty równowaga jest swoistym atrak-
torem, punktem przyciągania. Oznacza to, że równowaga jest z defi-
nicji stabilna, tj. wszelkie zaburzenia tej równowagi są automatycznie
niwelowane przez powrót systemu do punktu równowagi. Jednocześ-
nie przyjmuje się, że rynkowe mechanizmy alokacyjne zapewniają takie
rozmieszczenie zasobów pomiędzy różne podmioty, że poszczególne
czynniki produkcji zostają użyte w najbardziej efektywnych zastoso-
waniach. Dzięki tej właściwości gospodarki stabilna równowaga jest
jednocześnie optymalna w sensie Pareto. Gdyby gospodarka stano-
wiła jedynie sumę podmiotów mikroekonomicznych, to taka stabilna
i optymalna równowaga byłaby zapewne możliwa. Wraz jednak z roz-
szerzaniem się wielkości rynków, rosnącym stopniem współzależno-

Problemy rozwoju i zacofania ekonomicznego

ści między podmiotami i pogłębiającym się społecznym podziałem
pracy ujawniają się defekty koordynacji w zachowaniach podmio-
tów. Ich źródłem są potencjalnie oportunistyczne postawy ludzi oraz
dążenie podmiotów do unikania ryzyka wynikającego z tych postaw
i zachowań. Głębokość społecznego podziału pracy jest dodatnio sko-
relowana z poziomem postępu technicznego i istniejącymi korzyścia-
mi skali w gospodarce. Z jednej więc strony wzrost produkcyjności
czynników produkcji jest uwarunkowany korzyściami skali, z drugiej
jednak – rosnące korzyści skali wzmacniają prawdopodobieństwo po-
jawienia się błędów koordynacji. Staramy się pokazać, że w sytuacji
niedorozwoju prawdopodobieństwo pojawienia się defektów koordy-
nacji może wzrastać. Defekty koordynacji są jedną z głównych przy-
czyn ujawniania się wielopunktowych stanów równowagi. Pojawia się
wówczas kwestia uszeregowania tych stanów względem ich społecznej
użyteczności i pytanie o gwarancje, że system nie zbiega do „gorszej”
równowagi.

Oczywiście naturalne jest pytanie, jak wielki może być obszar

rosnących korzyści skali w gospodarce. Tradycyjne gałęzie – rolnic-
two, rybołówstwo, górnictwo, wydobycie surowców i ich wstępna
przeróbka – stanowią typowe przypadki, w których niekorzyści ska-
li dominują. Dla wielu jednak nowoczesnych sektorów gospodarki
efektywność produkcji rośnie w miarę wzrostu skali wytwarzania.
Dotyczy to tych rodzajów produkcji, w których wprowadzenie na
rynek nowego wyrobu wiąże się z wysokimi, utopionymi nakłada-
mi na badania naukowe i wdrożenie. Efekt skali jest tym silniejszy,
im większy jest udział kosztów stałych: przy ich dużym udziale i po-
większaniu wielkości produkcji poniesiona porcja stałych kosztów
„rozsmarowuje się” niejako na coraz większą liczbę wytworzonych
sztuk. Ze względu na założoną niewielką rolę kosztów zmiennych,
które w związku z tym specjalnie się nie liczą, łączne jednostkowe
koszty wytwarzania spadają wraz ze skalą produkcji. Pozwala to fir-
mom na obniżanie cen sprzedaży i bardzo skuteczną konkurencję
z rywalami. Na przykład producent oprogramowania komputerowe-
go ma produkt, którego koszt produkcji niemal w 100% składa się
z kosztu stałego. W praktyce są to koszty poniesione na opracowanie
pierwszego egzemplarza oprogramowania, czyli pracy fachowców
programistów. Powielenie tego pierwszego egzemplarza i robienie
kolejnych kopii kosztuje znikomo mało w porównaniu z oryginałem.
Im więcej można sprzedać, im większy będzie rynek zbytu na takie
produkty, tym tańszy będzie produkt. Podobnie dzieje się w prze-

2. Mechanizmy budowania przewag i pułapki zastoju

myśle farmaceutycznym. Opracowanie i wypróbowanie oryginalne-
go leku wiąże się z ogromnymi kosztami

. Te koszty obejmują wy-

selekcjonowanie z wielu tysięcy potencjalnie skutecznych związków
chemicznych poszukiwanej substancji czynnej, leczniczej, co jest nie-
zwykle pracochłonne i kosztowne. Konieczne jest także wyelimino-
wanie w toku niezwykle żmudnej i kosztownej procedury przypad-
ków, kiedy dana substancja ma groźne skutki uboczne. Prowadzi się
więc wieloletnie próby laboratoryjne na zwierzętach i ludziach, by
ostatecznie osiągnąć sukces. Osoby mające nieszczęście chorować na
rzadkie schorzenia są pechowcami. Choć ogólne koszty wyprodu-
kowania leków na rzadkie i często występujące choroby są zbliżone,
to mała liczba pacjentów i płytki rynek czyni terapię prowadzoną
w tych warunkach niezwykle drogą: ceny leków są wysokie, gdyż
koszty jednostkowe dostarczenia leku do odbiorcy nie mogą być ni-
skie. Branże i gałęzie, w których występują korzyści skali, są nader
liczne w świecie nowoczesnych technologii i rozwiniętej gospodarki.
Można tu wymienić przykładowo takie dziedziny, jak przemysł lot-
niczy, zbrojeniowy czy samochodowy, transport rurociągowy gazu
i ropy naftowej, przemysł filmowy, badania naukowe czy wydawanie
gazety codziennej.

Ogromne znaczenie mają także procesy uczenia się wytwórców

w związku z produkcją

. Nie możemy nie doceniać tej kwestii. Po-

czątkowo nowo wprowadzane technologie są niedoskonałe. W toku
produkcji i sprzedaży gromadzi się stale nowe doświadczenia, coraz
lepiej opanowujemy produkcję, spada liczba błędów, braków i po-
myłek. Robotnicy wprowadzają drobne usprawnienia produkcyjne.
Inżynierowie i konstruktorzy sukcesywnie udoskonalają technolo-
gię, poprawiając i modyfikując ujawniające się słabości i niedoróbki.
To cała fala drobnych, ale jednocześnie masowych zmian, w których
biorą udział wszyscy uczestnicy procesu produkcyjnego i marketin-
gowego: robotnicy, menedżerowie, projektanci, konstruktorzy, dys-
trybutorzy itd. Wszyscy się uczą i technologia staje się coraz bardziej

W literaturze przedmiotu oceny, ile średnio kosztuje wyprodukowanie oryginalne-

go specyfiku, z oczywistych powodów bardzo się różnią. Według dominujących szacun-
ków średni koszt badań i wprowadzenia oryginalnego leku wynosił w 2005 roku ok.
1,3 mld USD (Pharmaceutical Industry Profile 2011, PhRMA, Washington 2011). Oceny
krytyków, którzy uważają te wyliczenia za zawyżone, są wyraźnie niższe i wykazują koszt
od kilkunastu do kilkuset milionów USD. W każdym jednak przypadku są to bardzo wy-
sokie koszty stałe.

W literaturze przedmiotu zjawisko nazywane learning by doing.

Problemy rozwoju i zacofania ekonomicznego

perfekcyjna zarówno pod względem jakości wyrobów, jak i w sensie
rosnącej efektywności i opłacalności dla producenta. Oczywiście ta
krzywa uczenia się ma swoje granice, niemniej im większa produk-
cja, tym większe pole obserwacyjne dla doskonalenia technologii.
Firma, która nastawia się na dużą i realizowaną przez lata produk-
cję, ma motywację, by stale usprawniać swoje wyroby i techniki wy-
twarzania. Dlatego wejście na krzywą uczenia się technologii jest
szczególnie atrakcyjne dla dużych firm. Małe firmy, wytwarzające
niewielką liczbę produktów, mają dość ograniczone szanse groma-
dzenia doświadczeń i mało bodźców ekonomicznych, a zapewne
i środków, by usprawniać technologię. Duże firmy mają także inne
liczne przewagi ekonomiczne, np. większą zdolność do pozyskiwa-
nia kapitału z rynku, możliwość dywersyfikacji dostawców, warunki
do lepszego rozłożenia ryzyka biznesowego czy lepszego zarządza-
nia zapasami.

Te wszystkie przesłanki decydują o tym, że w obszarze korzyści

skali duża firma jest bardziej konkurencyjna od małego przedsięwzię-
cia, produkuje taniej. Im więcej wytwarzasz, tym twoje przeciętne
koszty produkcji są niższe. Taki świat jednak nie jest już światem
z podręcznika: w świecie korzyści skali konkurencja rynkowa kom-
pletnie się załamuje. Pojawia się tendencja do monopolizacji i wypie-
rania mniejszych firm. Nie ma warunków do utrzymania się na rynku
wielu producentów, i to nie dlatego, że wielkie rekiny pożerają małe
płotki, a wielcy siłą wypierają je z rynku, lecz ponieważ płotki wy-
twarzają drożej, są niekonkurencyjne i ich oferta nie znajduje nabyw-
ców. To dość istotne wyjaśnienie źródeł przewag dużych korporacji
zagranicznych nad małymi, lokalnym firmami krajów rozwijających
się. Wielkie korporacje budują swoje pozycje na wielkich rynkach
światowych i rozwijają produkcję na ogromną skalę. Narodowe ryn-
ki krajów rozwijających się, z reguły dość płytkie i z niskim popytem,
nie stanowią tu żadnej przeciwwagi.

Przejdźmy teraz do znacznie ważniejszego argumentu zaprezen-

towanego przez W. Arthura

, który w swoim czasie wzbudził wiele

kontrowersji. Referując główne tezy jego rozumowania, przyjmijmy,
że rozważamy gałąź produkcji charakteryzującą się silnymi efekta-
mi skali, np. dlatego, że produkcja wyrobów w tej gałęzi cechuje się
wysokimi kosztami stałymi, co powoduje stałą obniżkę kosztów jed-
nostkowych w miarę rozszerzania się wielkości produkcji i sprzedaży.

W. Arthur, Positive Feedbacks in the Economy, „Scientific American” 1990, No. 262.

2. Mechanizmy budowania przewag i pułapki zastoju

Niech w analizowanej gałęzi funkcjonują dwie firmy oferujące róż-
ne dobra o zbliżonych parametrach jakościowych. Jakość dóbr jest
zatem porównywalna, ale nabywcy – mimo że produkty są bliskimi
substytutami – dobra rozróżniają. Obie firmy A i B korzystają z ro-
snących przychodów względem skali. Zakładamy jednak, że funkcja
kosztów jednostkowych firmy B dla tych samych wielkości produkcji
przyjmuje niższe wartości niż dla drugiej firmy. Można powiedzieć,
że przedsiębiorstwo B produkuje taniej niż A. Dla obu firm kosz-
ty jednostkowe maleją wraz z wyższą produkcją. Niech oba przed-
siębiorstwa wyznaczają swe ceny jako narzut (procentowy i co do
wielkości identyczny) na swe koszty jednostkowe. W omawianym
przypadku wcale nie jest pewne, że B uzyska sukces rynkowy. Gdyby
firmie A udało się z jakichkolwiek powodów uzyskać – choćby tylko
przejściowo – większą sprzedaż niż B, wówczas wobec niższych kosz-
tów przeciętnych może ona zaproponować niższą cenę i wyrugować
z rynku firmę B. Przejściowa przewaga na rynku droższej firmy ma
wszelkie szanse na utrwalenie się. Teoretycznie nabywcy powinni być
zainteresowani przesunięciem się w kierunku wyrobów B. Gdyby to
masowo zrobili, a produkcja B odpowiednio by wzrosła, to koszty
i ceny uległyby dla nabywców istotnej obniżce. Ale tu ujawnia się de-
fekt koordynacji. Takie działanie w postaci zwiększenia zakupu dóbr
B nie może mieć charakteru indywidualnego, bo indywidualny prze-
skok nie zmienia przecież warunków produkcji firmy B, a zatem każ-
dy pojedynczy nabywca musiałby płacić więcej. Zmiana zachowań
nabywców musi objąć przynajmniej pewną minimalną, progową licz-
bę osób, by stała się społecznie opłacalna. Barierą dla takiej zmiany
są z reguły zbyt wysokie koszty transakcyjne. Ich wielkość rośnie do-
datkowo wskutek niepewności co do kształtu kosztów wytwarzania
obu firm. Zdecydowana większość nabywców nie ma przecież żadnej
wiedzy o zastosowanych technologiach produkcji i ewentualnych ko-
rzyściach ze skali, które mogą zaoferować konkurenci.

W świecie korzyści skali przewagę ma więc ten, kto dysponuje

większym rynkiem. Im wyższa wielkość produkcji i sprzedaży, tym
niższe jednostkowe koszty produkcji. Przy porównywalnej jakości
produktu obca, nawet droższa technologia, wsparta jednak zmaso-
waną kampanią reklamową i własnym, wielkim rodzimym rynkiem,
okaże się tańsza, bo uzyska nieporównanie większą skalę wytwarza-
nia. Argument, że to, co efektywne, samo się przebije, dotyczy świata
małych firm i niekorzyści skali. W tych okolicznościach np. promo-
wanie polskich firm nie musi być promowaniem nieefektywności,

Problemy rozwoju i zacofania ekonomicznego

ale sposobem zapewnienia im trwałej zdolności do konkurowania.
Pozostawione same sobie, słabsze kapitałowo, polskie firmy prze-
grywają niekoniecznie dlatego, że mają gorsze produkty i technolo-
gie. W świecie korzyści skali charakter konkurencji ulega zasadniczej
zmianie: teoretycznie rzecz biorąc, niezbyt efektywne, ale potężne
kapitałowo firmy mogą całkowicie zdominować dużo efektywniej-
sze, ale mniejsze i słabsze podmioty. W. Arthur podaje dwa przykłady
zablokowania rynku produktami o niższych parametrach technicz-
nych tylko dlatego, że w pierwszej fazie rozwoju rynku ich producen-
ci uzyskali niewielką przewagę ilościową. Dotyczy to magnetowidu
i jego dwóch standardów: VHS i Betamax oraz maszyny do pisania
w standardzie QWERTY. W obu przypadkach, zdaniem Arthura, wy-
bór rynku padł na gorsze rozwiązanie (QWERTY i VHS), ale odwrót
był już niemożliwy ze względu na defekt koordynacji

Widać więc, że z korzyściami skali spotykamy się w wielu klu-

czowych obszarach gospodarki. Zawodzą w nich tradycyjne meto-
dy konkurowania, a stereotyp, że wygrywa najlepszy, nie zawsze się
sprawdza. Świat korzyści skali jest światem silnych, ale niekoniecznie
efektywnych. W tej konfrontacji podmioty z krajów słabiej rozwinię-
tych z reguły stoją na straconych pozycjach. Gospodarki charaktery-
zujące się rosnącymi przychodami względem skali nie mają na ogół
jednego stanu równowagi. To, w jakim stanie i w jakiej równowadze
rynek zostanie ustabilizowany, a nawet zablokowany, może być dzie-
łem czystego przypadku i historycznych uwarunkowań.

Reguła, że wygrywa większy, dotyczy nie tylko przedsiębiorstw,

ale przede wszystkim rynków. To właściwie rozstrzygający element
sytuacji: duże, gęste rynki wypełnione popytem zamożnych konsu-
mentów i wielkich, bogatych firm są efektywniejsze niż małe, płytkie
rynki z niskim popytem. Dlaczego przedsiębiorstwa lepiej się czu-
ją na dużym rynku i dlaczego taki rynek zapewnia im niższe koszty
wytwarzania? Jest kilka przyczyn tego stanu rzeczy. Pierwsza kwe-
stia wiąże się z niepodzielnością technologii. Niektóre rozwiąza-
nia techniczne są opłacalne dopiero po przekroczeniu pewnej skali
rynku, określonego minimalnego popytu. Czy istnieje ekonomiczny
sens budowy stukilometrowej linii kolejowej do małego miasteczka

Ocena trafności tych przykładów jest sporna. W okresie późniejszym kwestiono-

wano ich zasadność, fakt ten nie jest jednak najważniejszy. Ważna jest sama możliwość
wystąpienia takich przypadków. Z oczywistych powodów możemy w ogóle nie wiedzieć
o wielu z nich.

2. Mechanizmy budowania przewag i pułapki zastoju

zamieszkanego przez kilkuset mieszkańców, typowego dla rolnicze-
go krajobrazu np. środkowej Afryki i pozbawionego jakichś szcze-
gólnych walorów, jak choćby cennych zasobów naturalnych? Takie
przedsięwzięcie nie ma racjonalnego, ekonomicznego uzasadnienia,
poza ewentualnie jakimiś racjami politycznymi. Podobnie zaopatrze-
nie w gaz ziemny słabo zaludnionego regionu, oddalonego od źródeł
pozyskania tego surowca, zupełnie się nie opłaca. Gaz ziemny wyma-
ga transportowania gazociągami, których budowanie jest sensowne
wtedy, gdy odbiór gazu jest odpowiednio duży. Koszt przesyłu gazu
to aż w 90% koszty stałe

, czyli niezależne od przesyłanych ilości

surowca. Tylko ok. 10% to zmienne koszty związane z tłoczeniem
i stratami w przesyle – proporcjonalnymi do wielkości transporto-
wanego gazu. Jeśli liczba odbiorców gazu jest zbyt mała lub braku-
je dużego nabywcy, to budowanie takiego gazociągu mija się z ce-
lem. Także w przypadku innych elementów infrastruktury, takich jak
zasilanie w wodę, dostawy energii elektrycznej i cieplnej, transport
drogowy i lotniczy, mamy podobną sytuację. Obszary słabo zalud-
nione lub biedne są ekonomicznie nieatrakcyjne z punktu widzenia
inwestycji w infrastrukturę. W rezultacie działające na takim terenie
przedsiębiorstwa są w fatalnej sytuacji. Dziurawa infrastruktura ra-
dykalnie podnosi koszty ich funkcjonowania lub wręcz uniemożliwia
produkowanie wielu dóbr. Transport jest drogi, wodę trzeba dowo-
zić z dużych odległości, a przerwy w dostawach energii elektrycznej
wskutek sypiącej się, nierozbudowywanej i nieremontowanej sieci
elektroenergetycznej dezorganizują produkcję. W tym samym czasie
firmy działające na dużych rynkach nie obawiają się, że jakieś ele-
menty infrastruktury technicznej nie będą istnieć czy będą niedostęp-
ne. Jeśli tylko znamy określoną technologię, to pojemność rynku nie
jest żadną przeszkodą w jej pojawieniu się. Odmiennie jest na małych
rynkach – ich wielkość stanowi zawsze potencjalny czynnik blokują-
cy rozwój infrastruktury technicznej. Zwróćmy przy tym uwagę, że
problem nie ma charakteru jedynie zero-jedynkowego. Przykładowo
w dużej aglomeracji miejskiej może się rozwijać komunikacja lotnicza
z wieloma portami świata, bo liczba pasażerów uzasadnia taką różno-
rodność połączeń. W małych miastach – jeśli w ogóle uruchamia się
transport lotniczy – regułą jest bardzo mała siatka połączeń do kilku
najważniejszych i niezbyt oddalonych portów lotniczych. Z punktu

Są to przede wszystkim koszty amortyzacji, koszty kapitałowe oraz koszty konser-

wacji i remontów gazociągów.

Problemy rozwoju i zacofania ekonomicznego

widzenia komfortu, szybkości i kosztów podróżowania przedsiębior-
cy z dużej aglomeracji są w o wiele lepszej sytuacji niż przedsiębior-
cy z małego miasta. Jedni i drudzy korzystają z tej samej technologii
transportu, ta sama technologia jest niby dostępna dla wszystkich, ale
jakość usługi jest różna – na korzyść tych pierwszych.

Dodatkowy kłopot polega na tym, że nie wszystkie rynki rozwi-

jają się w warunkach niskiej gęstości popytu i zaludnienia. Na przy-
kład usługi ubezpieczeniowe zostaną zaoferowane dopiero wtedy,
gdy liczba klientów wzrośnie powyżej pewnego pułapu, mała licz-
ba ubezpieczających się nie daje bowiem możliwości odpowiedniego
zdywersyfikowania portfela ubezpieczeniowego. Dla firmy ubezpie-
czeniowej taka sytuacja jest zbyt ryzykowna, by mogła ona oferować
polisy. W warunkach niskiej koncentracji popytu nie rozwijają się też
usługi w dziedzinie dystrybucji i handlu. Wyspecjalizowany pośred-
nik handlowy nie pojawi się, jeżeli rynek nie będzie odpowiednio sze-
roki, a dostawcy dość liczni. Można to pokazać na prostym przykła-
dzie. Przyjmijmy, że w regionie jest grupa zbieraczy grzybów, którzy
następnie oferują swe zbiory na leśnej drodze przejezdnym turystom.
Niech porcja grzybów ma dla zbieracza wartość 10 PLN, a koszt jej
sprzedaży (czas stracony na czekanie na klientów) wynosi 2 PLN.
Pośrednik handlowy, skupujący grzyby, żąda od grzybiarzy 200 PLN
jako rekompensaty za swe usługi pozwalające zbieraczom oszczędzać
czas oczekiwania na klientów. Jeśli skorzystanie z pośrednika ma być
korzystne dla grzybiarzy, to zgodzą się oni na jego usługi tylko wte-
dy, gdy będą one kosztować nie więcej niż 2 PLN za porcję. A zatem,
by usługi dystrybucyjne zostały zaoferowane i przyjęte, lokalny obrót
grzybami musi być nie mniejszy niż 100 porcji. Przy mniejszych obro-
tach rynek pośredników zaniknie. Bardzo typowa jest także sytuacja
usług remontowych i naprawczych. Każdy z potencjalnych warsz-
tatów naprawczych ma przecież swój próg rentowności, czyli mini-
malną wielkość produkcji i sprzedaży, poniżej której nie jest w sta-
nie utrzymać się na rynku. Liczba klientów i ich zamożność jest tu
kluczowa, ponieważ rozstrzyga, czy próg rentowności zostanie prze-
kroczony, czy nie. Utrzymanie się przy życiu naprawczych warszta-
tów samochodowych, zakładów naprawy sprzętu gospodarstwa do-
mowego, usług elektrycznych, hydraulicznych czy stolarskich zależy
całkowicie od wielkości lokalnego rynku, tj. od wielkości popytu na
te usługi. Podobnie rzecz się ma z gastronomią, usługami prawnymi,
maglowaniem bielizny i wieloma innymi. Na małych rynkach pod-
mioty świadczące te usługi nie powstają lub ciągle się pojawiają, ale

2. Mechanizmy budowania przewag i pułapki zastoju

szybko znikają, zadławione przez zbyt niski popyt. Świat dużych ryn-
ków pozwala natomiast na nieskrępowany rozwój tych wszystkich,
a także wielu innych różnorodnych usług, całkowicie nieznanych lub
nieoferowanych na rynkach małych. Różnica między płytkimi ryn-
kami a rynkami z dużą koncentracją popytu jest zatem fundamen-
talna: te pierwsze są „dziurawe”, niepełne i niekompletne. Wywie-
ra to oczywisty wpływ na efektywność gospodarowania na każdym
z nich. Próg rentowności na małych rynkach ogranicza także głę-
bokość specjalizacji. Wiemy, że im bardziej wyspecjalizowane usługi
i produkty, tym mniej jest nabywców. Płytki rynek oznacza, że żaden
wąsko wyspecjalizowany dostawca nie osiągnie progu rentowności
w swoim asortymencie. Dlatego możliwe są dwa scenariusze: albo
zamknięcie danej linii biznesowej i firmy, albo rozszerzenie oferty na
kilka różnych dziedzin usługowych, by utrzymać się na powierzch-
ni. W tym ostatnim przypadku firmy na małych rynkach będą ra-
czej uniwersalne i słabo sprofilowane. Od najmniejszych, rodzinnych
przedsiębiorstw wymagana jest wszechstronność, czego nie daje się
na ogół pogodzić z wysoką jakością świadczonej pracy. Jest to kolej-
ny problem lokalnej przedsiębiorczości w obszarach niskiego popy-
tu, w których musimy wybierać między brakiem rynku na określone
dobra a rynkami oferującymi obniżoną jakość tych dóbr. Małe rynki
uniemożliwiają zbyt głęboką specjalizację, na dużych – taka bariera
nie istnieje, skutkując tam wyższą jakością oferty i niższymi koszta-
mi. Skoro już rozważamy problem specjalizacji, warto zwrócić uwagę
także na motywację do specjalistycznego kształcenia się. Niewielkie
rynki i mała gospodarka nie tworzą zachęt w tym kierunku. Liczba
dostępnych miejsc pracy jest ograniczona, a popyt na pracę kieruje
się w stronę prac prostych. Wąska specjalizacja zawodowa jest bar-
dzo ryzykowna, bo istnieje duże prawdopodobieństwo, że nikt nie
zgłosi na nią zapotrzebowania. Uniwersalne wykształcenie na rela-
tywnie niskim poziomie może być preferowane ze względu na cha-
rakter rynku pracy. Tu nie chodzi nawet o to, że zdobycie kwalifi-
kacji np. fizyka jądrowego w Burkina Faso jest nieracjonalne, gdyż
w tym kraju nie ma energetyki nuklearnej ani potrzeby zatrudniania
takich specjalistów. To jest oczywiste i zapewne mieszkańcy Burkina
Faso nie podejmują takich wysiłków. Problem polega na inwestowa-
niu w ogóle w jakikolwiek wyspecjalizowany kapitał ludzki w małej
i biednej gospodarce. Nigdy nie wiadomo, jakie kwalifikacje osta-
tecznie okażą się tam potrzebne. Niskie prawdopodobieństwo za-
trudnienia wysoko wykwalifikowanego fachowca połączone z wy-

Problemy rozwoju i zacofania ekonomicznego

sokim kosztem inwestycji w taki zaawansowany kapitał ludzki czyni
tę inwestycję zupełnie nieopłacalną. Co innego w dużej, zamożnej
gospodarce, którą cechuje różnorodność profilu wytwórczego, no-
woczesność bazy produkcyjnej i wysoki popyt na specjalistów. Ryzy-
kując pewną przesadę, można rzec, że w takiej gospodarce nie da się
popełnić błędu w wyborze specjalizacji zawodowej. Taka gospodarka
zatrudni potencjalnie każdego fachowca, co ogromnie zwiększa mo-
tywację do kształcenia i podaż kadr wysoko kwalifikowanych. Widać
doskonale dodatnie sprzężenie zwrotne między rozwojem gospodar-
ki a zasobem wyspecjalizowanych kadr, choć mechanizm ten zostaje
uruchomiony dopiero w rozwiniętej gospodarce.

Ma to znaczenie także w dziedzinie polityki przemysłowej i na-

ukowej. Mówi się często – i jest to jeden z głównych zarzutów pod
adresem takiej polityki – że nie sposób przewidzieć, w jakich dzie-
dzinach kraj powinien się specjalizować. Jak można prognozować
nowe odkrycia naukowe? Jak ex ante ustalić wybór przyszłościowych
gałęzi produkcji oraz nośników przyszłego sukcesu technologiczne-
go i biznesowego? Duży kraj jest tu jednak w komfortowej sytuacji:
niczego nie musi wybierać! Dysponując ogromnymi zasobami i środ-
kami finansowymi, może rozwijać się szerokim frontem, idąc niejako
we wszystkich kierunkach. Specjalizacja pojawia się dopiero ex post
jako wynik ujawniających się sukcesów sektorowych, które są na-
stępnie rozwijane. Porażki są wbudowane w tę strategię, ale koszty
niepowodzeń są z nadwyżką kompensowane przez wygrane. Mniej-
sze kraje muszą jednak ryzykować, nie stać je na zbyt szeroki front.
W rezultacie błędy i porażki są w takich warunkach nieuchronne,
a przewaga dużej ekonomiki rysuje się jak na dłoni.

Korzyści skali są także widziane przez pryzmat efektów aglome-

racyjnych. Efekt ten wyjaśnia, dlaczego produkcja jest z reguły skon-
centrowana, a nie rozproszona terytorialnie. To zrozumiałe, że okre-
ślając granice rynku, musimy brać pod uwagę koszty transportu. Jeśli
są one bardzo wysokie, to w istocie separują poszczególne regiony
od siebie, tworząc odrębne rynki i segmentując przestrzeń ekono-
miczną. W tym sensie terytorium jest sposobem definiowania rynku
przez wyznaczanie jego granic i pojemności. Nie jest więc obojętne,
jak geograficznie ulokowani są wytwórcy i nabywcy. W dużych sku-
piskach ludzkich, miejskich aglomeracjach czy zagłębiach przemy-
słowych koszty transakcyjne są wyraźnie niższe niż w rozproszonym
środowisku ekonomicznym. Ten efekt działa tylko do pewnego stop-
nia, ponieważ w miarę rosnącej gęstości zaludnienia i postępującej

2. Mechanizmy budowania przewag i pułapki zastoju

koncentracji aktywności ekonomicznej powiększają się inne koszty
produkcji. Nadmierne zagęszczenie powoduje rosnące koszty trans-
portu, ogromny wzrost cen gruntów i czynszów, pogarszanie się sta-
nu środowiska naturalnego oraz utrudnienia w dostępie do wielu
mediów wskutek przeciążenia istniejącej infrastruktury technicznej.
Jeśli jednak koncentracja produkcji nie przekracza pewnych krytycz-
nych wartości, korzyści z lokalizacji produkcji w dużych aglomera-
cjach są ewidentne. Kosztów transakcyjnych nie należy w żaden spo-
sób lekceważyć. Są one związane z funkcjonowaniem podmiotów
w warunkach niepewności i ograniczeń informacyjnych, wynikają
z przełamywania tej bariery informacyjnej i zarządzania ryzykiem.
Według różnych szacunków wartość kosztów transakcyjnych w go-
spodarce ma ten sam rząd wielkości co właściwe koszty samej pro-
dukcji, czyli w przybliżeniu ok. połowy PKB

. Na pierwszy rzut oka

wydaje się to wręcz niewiarygodne, że tylko połowę lub nawet mniej
stanowią właściwe, bezpośrednie koszty związane z produkcją, tyle
samo zaś to koszty związane z zawieraniem transakcji. Fakt ten poka-
zuje, jak potencjalnie silny jest efekt aglomeracyjny, efekt przestrzen-
nej koncentracji produkcji, jeśli wpływa na spadek kosztów zawiera-
nia transakcji. Ważna jest sama bliskość fizyczna podmiotów, które
z sobą kooperują, dostarczają sobie nawzajem surowce, półproduk-
ty i różne komponenty oraz kupują finalne wyroby. Poszukiwanie
dostawców jest w małej przestrzeni geograficznej bardzo ułatwione,
podobnie jest w przypadku szukania odbiorców. Już w średniowiecz-
nych miastach producenci poszczególnych asortymentów lokowali
się przy tej samej ulicy noszącej odpowiednią nazwę, np. szewców,
bednarzy, tkaczy itd. Udając się na ulicę Szewską, nabywca miał peł-
ny przegląd różnych wyrobów i asortymentów obuwniczych, pod-
czas gdy na ulicy Młynarskiej wybierał pieczywo. Koszty poszuki-
wań odpowiedniego specjalisty, fachowca i producenta zawsze były
relatywnie niskie w dużym mieście, a zarazem wielkość rynku gwa-
rantowała, że taki specjalista się zawsze znajdował. Istniał również
odpowiedni wybór między producentami. Wraz z rozwijającą się go-
spodarką i stale pogłębiającym się podziałem pracy zwiększa się po-

Szacunki dla Polski mówią nawet o wyższych wartościach: w 2002 roku koszty

transakcyjne stanowiły ponad 67% polskiego PKB. Zob. A. Sulejewicz, P. Graca, Kształ-
towanie się poziomu kosztów transakcyjnych w Polsce w latach 1996–2002, [w:] Wzrost
gospodarczy w krajach transformacji: konwergencja czy dywergencja?, red. R. Rapacki,
PWE, Warszawa 2009.

Problemy rozwoju i zacofania ekonomicznego

tencjalnie różnorodność oferty oraz poszerza się asortyment bliskich
substytutów używanych czynników produkcji. Im większa gospodar-
ka, im większa pojemność rynku, tym bardziej zróżnicowana podaż
i wyższy poziom specjalizacji wśród wytwórców. Pozwala to na uzy-
skanie wyższej jakości produkcji i większej sprawności procesów wy-
twórczych. Małe rynki są tu w dużo gorszej sytuacji: operujący na
nich producenci albo muszą godzić się na niższą jakość lokalnych do-
staw wobec mniejszego wyboru wśród miejscowych poddostawców,
albo kupować w odległych miejscach, płacąc w każdym przypadku
spadkiem konkurencyjności.

Dolina Krzemowa, typowy i bodaj najbardziej znany przykład

klastra gospodarczego, ukazuje jeszcze jedno źródło przewagi dużej
koncentracji produkcji i potencjału naukowego w regionie. Miano-
wicie taka koncentracja niezwykle ułatwia wymianę informacji. Jeden
z autorów opisał to jako sytuację, gdy „sekrety produkcji unoszą się
w powietrzu”. Nie chodzi tu jednak o szpiegostwo przemysłowe, ale
o intensywność kontaktów między przedsiębiorcami, krążenie infor-
macji o nowych pomysłach, nowych uruchomieniach i wynalazkach.
Silny związek sektora biznesowego z naukowym inspiruje obie strony
i przyspiesza postęp techniczny, ale wzmaga także konkurencję. W ta-
kim świecie wdrożenia innowacji są dużo szybsze, łatwiejsze i tańsze
jest uzyskanie wsparcia sektora badawczego w rozwiązywaniu nowych,
trudnych problemów technologicznych. Korzysta także sektor nauko-
wo-badawczy śledzący z bliska realizowane projekty biznesowe i po-
dejmujący najpilniejsze – z punktu widzenia produkcji – zagadnienia
oraz najbardziej dochodowe i przyszłościowe idee badawcze.

Szczególnym przypadkiem korzyści skali jest zjawisko strategicz-

nej komplementarności. Polega ono na tym, że wraz z rosnącą licz-
bą osób (podmiotów) podejmujących określony rodzaj aktywności,
opłacalność i korzyści z niej zwiększają się. Opłacalność inwestowa-
nia w środki trwałe rośnie wraz z rosnącą liczbą uruchamianych in-
westycji. Im więcej osób uczy się określonego języka i włada nim,
tym bardziej celowe i użyteczne jest jego poznawanie. Im więcej wo-
kół nas jest osób wykształconych, tym bardziej korzystne jest zdo-
bywanie wyższych kwalifikacji. W skali mikroekonomicznej efekty
sieciowe prowadzą do strategicznej komplementarności, kiedy np.
użyteczność telefonu czy Internetu idzie w parze z powiększającą się
liczbą użytkowników tych mediów komunikowania się. G. Myrdal
znakomicie ujął i pokazał ten fenomen na poziomie gospodarki, kie-
dy pisał: „Powstanie nowego biznesu lub powiększenie już istniejące-

2. Mechanizmy budowania przewag i pułapki zastoju

go poszerza rynek dla innych, jak dzieje się to na ogół wraz ze wzro-
stem dochodów i popytu. Rosnące zyski powiększają oszczędności,
ale w tym samym czasie inwestycje idą do góry jeszcze bardziej, co
dalej popycha popyt i zyski. Proces ekspansji generuje dodatnie efek-
ty zewnętrzne korzystne dla podtrzymania swej kontynuacji”

W świecie strategicznej komplementarności mała grupa aktywi-

stów nie ma motywacji, gdyż jej działania przynoszą na ogół stra-
ty i są nieefektywne, a w najlepszym razie są niskodochodowe lub
opłacalne jedynie dla bardzo nielicznych, szczególnie uprzywilejo-
wanych. Niech ilustracją skutków fenomenu komplementarności bę-
dzie niewielka grupa plantatorów owoców, która pojawiła się w re-
gionie. Dotychczas nie uprawiano tu owoców i ten rodzaj produkcji
jest nowy. Owoce są przeznaczone na eksport i nie będą zbywane na
miejscu. Kiedy produkcja rozszerza się i przybywa kolejnych hodow-
ców owoców, wówczas koszty produkcji ulegają obniżeniu i staje się
ona bardziej opłacalna. Duża produkcja powoduje, że pojawiają się
wyspecjalizowani pośrednicy handlowi, buduje się i udrożnia kanały
dystrybucyjne, opłacalne stają się kampanie marketingowe poszerza-
jące rynki zbytu, rozbudowuje się system transportu i obróbki owo-
ców. Oferuje się specjalistyczne usługi ubezpieczeniowe, a w okolicy
instalują się firmy zajmujące się doradztwem agrotechnicznym. Pre-
zentuje się szeroką ofertę usług i produktów w dziedzinie ochrony
roślin, plantatorzy zyskują propozycje innowacji produktowych, no-
wych sadzonek i gatunków, zgłaszają się wytwórcy wyspecjalizowa-
nych maszyn i urządzeń pożytecznych w nowoczesnych plantacjach.
Wreszcie sami plantatorzy nabywają doświadczenia, wymieniając
między sobą informacje. Wszystkie te działania i zmiany wokół plan-
tacji skutkują malejącymi kosztami jednostkowymi, bo pozwalają się-
gnąć po bardziej efektywne sposoby produkowania, transportowa-
nia i sprzedawania albo też powiększają rynek zbytu, czyniąc biznes
owocowy bardziej zyskownym. Graficznie obraz sytuacji regionalne-
go producenta można przedstawić tak jak na ilustracji 2.1.

Po pierwsze, zwróćmy uwagę, że krzywa reakcji jest nachylona

dodatnio, co sygnalizuje relację strategicznej komplementarności: im
więcej produkują inni, tym bardziej skłania to typowego plantato-
ra, by się do nich przyłączyć. Reakcja produkcyjna plantatorów (dla
uproszczenia zakładamy, że wszyscy są identyczni) ma jednocześnie

G. Myrdal, Economic Theory and Underdeveloped Regions, Duckworth, London

1957, s. 25.

Problemy rozwoju i zacofania ekonomicznego

iREDNIA

2EAKCJA

(

Ilustracja 2.1. Funkcja reakcji typowego plantatora na decyzje produkcyjne in-
nych hodowców. Linia przecinana o nachyleniu 45° reprezentuje stany równo-
wagi na rynku (brak motywu do zmiany decyzji produkcyjnych)

charakter nieliniowy. Jest to dość prawdopodobny scenariusz. Przy
małej lub średniej produkcji owoców w regionie zachęty do urucho-
mienia produkcji własnej czy rozszerzenia już prowadzonej nie są
duże ze względu na wysokie koszty prowadzenia biznesu. Stąd krzy-
wa reakcji jest na początku niemal pozioma, z małym nachyleniem
dodatnim. Dopiero od pewnej wielkości średniej produkcji pojawia
się silny impuls pobudzający i krzywa przyjmuje ostre dodatnie na-
chylenie odzwierciedlające rosnącą poprawę wskaźników opłacal-
ności produkcji, wynikającej z efektów skali. Wreszcie przy dużym
nasyceniu produkcją korzyści ze skali słabną, pozytywne bodźce do
wzrostu produkcji spadają, a krzywa przyjmuje ponownie bardziej
płaskie położenie. Przy takim charakterze reakcji plantatorów na za-
chowania innych mamy trzy stany równowagi na rynku, oznaczone
jako L, N i H. Punkt przecięcia się krzywej reakcji z linią 45° wyra-
ża stan równowagi w tym sensie, że produkcja poszczególnego pod-
miotu (przypominamy, że każdy jest taki sam) zrównuje się w tych

2. Mechanizmy budowania przewag i pułapki zastoju

punktach ze średnią produkcją (czyli produkcją typowego plantato-
ra). Niemniej tylko stany L i H są lokalnie stabilne. Niewielkie, lokal-
ne odchylenie się produkcji od L czy H uruchamia proces powrotu
do tych stanów, co na ilustracji zaznaczono strzałkami. Jeśli jesteśmy
np. w obszarze między N a H, to motywacja do wysokiej produkcji
ze strony poszczególnych firm jest duża i średnia produkcja owoców
wzrasta, co skłania do dalszego rozszerzania skali wytwarzania przez
plantatorów. To prowadzi do kolejnego podniesienia się średniej ak-
tywności produkcyjnej, dalszej fali wzrostu w przypadku indywi-
dualnych firm itd. aż do osiągnięcia poziomu H. Wielkość produk-
cji N, choć jest teoretycznie stanem równowagi, stanowi niestabilny
punkt równowagi. Niewielkie nawet zakłócenie produkcji popycha
system albo w kierunku niskiej produkcji L, albo w kierunku dużej
aktywności wytwórczej H. Ostatecznie w średnim lub długim okre-
sie lokalna gospodarka (rynek) znajdzie się albo w punkcie L, albo H.
Strategiczna komplementarność może zatem generować wiele sta-
nów równowagi. Jest zupełnie oczywiste, że te stany równowagi nie
są neutralne społecznie i ekonomicznie. Wysoki poziom produkcji H
jest stanem pożądanym, podczas gdy równowaga w postaci niskiej
produkcji L jawi się jako pułapka niedorozwoju, z której trudno jest
wyjść, gdyż żadna pojedyncza firma nie ma motywacji czy bodźca, by
zwiększać produkcję poza granice dotychczasowej aktywności.

Nie ma powodu, by zawsze zakładać nieliniowy charakter krzy-

wej reakcji. Strategiczna komplementarność może także prowadzić
do jednego stanu równowagi, tak jak na ilustracji 2.2, gdzie zało-
żono liniową zależność aktywności producentów od zachowań in-
nych. Problemem jest jednak przypadek wielopunktowych stanów
równowagi, ponieważ pojawia się defekt koordynacji jako mecha-
nizm utrzymujący gospodarkę, rynek czy lokalny układ ekonomiczny
w zamrożonym stanie ubóstwa i stagnacji.

Zjawisko to zostało zauważone przez ekonomistów dość daw-

no. Przyczyną, dla której układ gospodarczy utkwił w niepożądanym
punkcie L (jak na ilustracji 2.1) jest zbyt niski poziom kooperacji
ze strony uczestników gry ekonomicznej. Gdyby aktywność ekono-
miczna przekroczyła pułap N, wówczas cały układ automatycznie
i spontanicznie poszybowałby w kierunku H i osiągnął ten wysoki
poziom produkcji, ale warunkiem takiej zmiany sytuacji jest przekro-
czenie krytycznego punktu N. Wymaga to zsynchronizowanego, jed-
noczesnego ruchu zainteresowanych podmiotów, a to z praktycznego
punktu widzenia jest nieprawdopodobne. Działania plantatorów są

Problemy rozwoju i zacofania ekonomicznego

indywidualne, rozproszone, a koordynacja działań trudna, kosztowna
i niepozbawiona ryzyka dla uczestników. Dlatego jeśli nie pojawi się
jakiś potężny czynnik integrujący, koordynujący czy wręcz narzucają-
cy sposób zachowania podmiotów, szanse na wyrwanie się z pułapki
ubóstwa są nikłe. W 1943 roku P. Rosenstein-Rodan sformułował
ideę „wielkiego pchnięcia”

. Odwołując się do ówczesnych realiów

krajów Europy Wschodniej, zwrócił on uwagę, że szanse uprzemy-
słowienia tego zacofanego regionu wymagają rozwiązania podsta-
wowego dylematu: jak uruchomić proces industrializacji w sytuacji,
gdy barierą produkcji jest zbyt niski popyt? Używając jego przykła-
du: czy wybudowanie pojedynczej, dużej fabryki butów jest racjonal-
ne, skoro płace zatrudnionych tam robotników nie wystarczają na
wykupienie całej produkcji? Co innego gdyby jednocześnie powsta-
ło wiele takich fabryk wytwarzających różne towary konsumpcyjne
i zatrudniających wielu pracowników. Wtedy wszyscy tworzyliby po-
tencjalny rynek zbytu dla budującego się i rozwijającego przemysłu
dóbr konsumpcyjnych, a ten z kolei zgłaszałby zapotrzebowanie na
produkty sektora inwestycyjnego. Podejście P. Rosensteina-Rodana
wskazuje, że społeczna krańcowa korzyść z rozwoju gałęzi jest dużo
wyższa niż korzyść prywatna. To, co doraźnie zupełnie nie kalku-
luje się indywidualnemu przedsiębiorcy, jest w perspektywie opła-
calne i racjonalne w rachunku społecznym. Wynika to z tego, że:
„główną siłą sprawczą inwestowania są oczekiwania co do zysku in-
dywidualnego przedsiębiorcy, oparte na doświadczeniach przeszło-
ści. Niemniej to doświadczenie przeszłości jest częściowo bez znacze-
nia, ponieważ cała struktura ekonomiczna regionu ma się zmienić”

Dlatego trudno liczyć na spontaniczność, a zatem potrzebny jest ze-
wnętrzny czynnik koordynujący. Dla P. Rosensteina-Rodana jest nim
państwo, państwowy organ planujący. Tylko taki podmiot ma wy-
starczającą informację makroekonomiczną, a sam proces planowania
zmniejsza ryzyko inwestycyjne dla indywidualnych podmiotów. Idea
„wielkiego pchnięcia” jest oczywiście krytykowana, zwłaszcza przez
przeciwników polityki przemysłowej, ale problem nie sprowadza się
jedynie do roli państwa jako czynnika pobudzającego rozwój i wy-
chodzenie z pułapki niedorozwoju. Taką funkcję spełnić może duży
podmiot prywatny wkraczający na mały, lokalny rynek i wyrywający

P. Rosenstein-Rodan, Problems of Industrialisation of Eastern and South-Eastern Eu-

rope, „The Economic Journal” 1943, Vol. 53, No. 210/211.

Ibidem, s. 206.

2. Mechanizmy budowania przewag i pułapki zastoju

go ze stagnacji. Podobnie rolę czynnika koordynującego mogą wziąć
na siebie lokalne władze. Trzeba zdawać sobie sprawę, że niemal każ-
de regionalne zacofanie czy lokalne wysokie bezrobocie można po-
traktować jako swoisty defekt koordynacji.

Ilustracja 2.2. Liniowa funkcja reakcji typowego plantatora na decyzje produk-
cyjne innych hodowców

Kraje peryferyjne gospodarczo są częściej narażone na defekty

koordynacji. Rozważmy pewien lokalny przypadek atrakcyjnego tu-
rystycznie miasteczka. Nazwijmy to fikcyjne miasto Bellaforte. Choć
ma ono liczne zabytki oraz długą i ciekawą historię, odwiedza go nie-
wielu turystów. W tym samym czasie inne miasteczko – Mezzovilla
– jest miejscem pielgrzymek turystycznych, mimo że pod względem
zabytków wyraźnie ustępuje Bellaforte. Nie siląc się na zbyt daleko
idące uogólnienia, załóżmy, że turyści, odwiedzając miasto, kieru-
ją się jedynie dwoma kryteriami: walorami historyczno-krajobrazo-
wymi (zabytki, muzea, atrakcje widokowe) oraz szerokością palety
usług oferowanych w mieście (restauracje, kawiarnie, sklepy z pa-
miątkami, hotele i miejsca noclegowe, możliwości spędzania czasu

2EAKCJA

(

iREDNIA

Problemy rozwoju i zacofania ekonomicznego

wolnego). Na pierwszy czynnik nie mamy wpływu

, drugi zaś zależy

od aktywności gospodarczej samych mieszkańców. Zakładamy, że im
większa i bardziej zróżnicowana oferta, tym większe zainteresowa-
nie turystów przyjazdem. Wszystkie usługi dla turystów i mieszkań-
ców dostarczane są przez podmioty ekonomiczne z Bellaforte, przy
czym występuje różnicowanie usług, tj. każda firma dostarcza nie-
co odmienny rodzaj usługi, nawet gdy dotyczy to substytutów. Dla
uproszczenia przyjmujemy, że wielkość produkcji każdej firmy jest
identyczna. Tym samym przy przyjętych założeniach większa podaż S
oznacza zarazem więcej podmiotów produkujących i większe zróżni-
cowanie oferty produkcyjnej. Jeśli przez N oznaczymy liczbę produ-
kujących podmiotów, to podaż usług dla turystów i mieszkańców jest
wprost proporcjonalna do liczby podmiotów aktywnych w produk-
cji: S(N) = B·N, gdzie stała B > 0. Niech popyt na usługi turystyczne
Bellaforte, wyrażający się liczbą przybywających turystów i/lub ich
wydatkami w mieście, opisuje funkcja H(S) = A·F(S), gdzie A – ozna-
cza stałą, niezmienną atrakcyjność turystyczną miejscowości (zabyt-
ki), S zaś – zmienną podaż dostępnych usług. Parametr A mierzący
atrakcyjność Bellaforte pośrednio wyznacza gotowość turystów do
odwiedzin miasta, choć jest ona uzależniona od zamożności turystów.
Przy mniejszej zamożności obywateli tak samo atrakcyjny zabytek bę-
dzie odwiedzany mniej licznie niż przy większej zamożności. Funkcję
popytu turystów i mieszkańców na usługi, zależną od liczby podmio-
tów, można przedstawić jako D(N) = H(S) + M = A·F(B·N) + M,
gdzie M oznacza popyt mieszkańców (M = const.). Zakładamy, że
popyt na usługi wzrasta, gdy zwiększa się zróżnicowanie i wielkość
oferty usługowej. Ilustracja 2.3 prezentuje wzajemne relacje popy-
towo-podażowe na rynku usług turystycznych w mieście. Podaż S
stanowi funkcję liniową, jako że podaż jest proporcjonalna do liczby
produkujących podmiotów. Natomiast kształt funkcji popytu sygna-
lizuje zależność nieliniową: popyt D początkowo rośnie wolno, po
przekroczeniu pewnej progowej wartości oferty usługowej dynamika
D przyspiesza, by ponownie dla dużych wartości N zwolnić. Uzasad-
nieniem takiego przebiegu zmian w popycie, zależnym od oferty po-
dażowej, są zmiany w jego strukturze.

Ściśle biorąc, pośrednio mamy taki wpływ, dokonując renowacji i konserwacji za-

bytków, lokując placówki muzealne, realizując odpowiednią politykę w zakresie plano-
wania przestrzennego itp. Ponieważ jednak nie jesteśmy w stanie zmienić ani historii, ani
krajobrazu, będziemy dla uproszczenia zakładać, że takiego wpływu nie mamy.

2. Mechanizmy budowania przewag i pułapki zastoju

Ilustracja 2.3. Popyt i podaż na usługi turystyczne w Bellaforte i Mezzovilla

Dla niskich wartości N głównymi nabywcami usług są sami

mieszkańcy miasta; ze względu na niewielką ofertę usług – mimo po-
siadanych zabytków – miasto jest zbyt mało atrakcyjne dla turystów.
Do pewnego momentu rozszerzająca się paleta nowych usług wciąż
nie jest w stanie w znaczącym stopniu przyciągnąć dodatkowych tu-
rystów poza wąską grupą zdeklarowanych miłośników Bellaforte.
Przekroczenie krytycznego poziomu N powoduje, że do miasta za-
czynają przybywać ci turyści, dla których same walory zabytkowe to
za mało i którzy oczekują (i tym razem te oczekiwania są spełniane)
innych, uzupełniających propozycji spędzania czasu wolnego i roz-
rywki. Przyspieszenie turystyczne będzie jednak przejściowe, gdyż
dalszy wzrost N będzie już coraz słabszy ze względu na efekt nasyce-
nia potrzeb, a być może także – na rosnące zatłoczenie miejscowości
zniechęcające do przyjazdów.

Z ilustracji 2.3 wynika, że rynek ma trzy stany równowagi od-

powiadające równości popytu i podaży. W otoczeniu punktów N

i N

równowaga rynkowa jest stabilna, co powoduje, że niewielkie

0OPYT

0ODA

Problemy rozwoju i zacofania ekonomicznego

zaburzenie (wahnięcie w poziomie liczby podmiotów N) powodu-
je powrót do stanu równowagi. Zakładamy, że mechanizm dosto-
sowań na rynku działa według reguły

'N = a [D(N) – S(N)], a > 0.

W przypadku gdy popyt jest większy od podaży, lokalni przedsię-
biorcy uruchamiają nowe podmioty i nową podaż, lokalne firmy na-
tomiast są likwidowane, gdy podaż jest nadmierna. Równowaga N

jest niestabilna. Nawet minimalne zaburzenie w otoczeniu N

po-

woduje, że rynek „zsuwa się” albo w kierunku stanu N

, albo N

W praktyce mamy zatem dwa stany stabilnej równowagi, bynajmniej
nierównorzędne. Równowaga N

jest gorsza, gdyż oznacza niższy po-

ziom produkcji, dochodów i zatrudnienia, mniejszą zamożność re-
gionu, niższe podatki oraz małe wydatki publiczne na cele lokalne.
Jednocześnie równowaga N

jest poniekąd naturalna, gdyż wyzna-

cza ją przede wszystkim miejscowy popyt. To na te potrzeby naj-
pierw orientują się lokalni przedsiębiorcy, decydując o uruchomieniu
swych firm, i to miejscowy popyt jest najbardziej trwałym punktem
odniesienia ich poczynań.

Przejście do pożądanego stanu N

jest możliwe, ale uwikłane

w defekt koordynacji. Nowe firmy i nowa podaż powstałyby wtedy,
gdy pojawiliby się nowi turyści. Nowi turyści natomiast nie mają in-
teresu, by odwiedzać Bellaforte, z powodu jego zbyt ubogiej oferty
usług turystycznych. Popyt zależy od wielkości zgłoszonej podaży,
a odpowiednio duża podaż jest niemożliwa bez odpowiednio dużego
popytu. Żaden pojedynczy przedsiębiorca lokalny nie uruchomi do-
datkowej firmy, ponieważ taki niewielki przyrost oferty turystycznej
z jego strony nie stworzy istotnej zachęty do wzrostu popytu. Żywio-
łowe, indywidualne i izolowane działania po stronie podaży nie są
więc w tych okolicznościach realne. Sygnalizuje to granice sponta-
nicznych dostosowań typu rynkowego. Zwróćmy jednak uwagę, że
wystarczy przekroczenie poziomu N

w zakresie liczby dostawców,

by rynek samoczynnie przesunął się do stanu N

. Jakiś czynnik ze-

wnętrzny musiałby jednak przejąć rolę koordynującą. W tych wa-
runkach rolę tę mogłaby odegrać władza publiczna, duży podmiot
gospodarczy o znacznym potencjale kapitałowym lub przypadkowy
czynnik mody (casus Mezzovilla). Odnotowano wyżej, że funkcja po-
pytu jest zależna od atrakcyjności turystycznej regionu, którą repre-
zentuje parametr A. Jeśli jednak parametr ten ma wyrażać popytowe
skutki walorów turystycznych, to musi on także pośrednio uwzględ-
niać zwyczaje i obyczaje obywateli związane ze spędzaniem czasu
wolnego, w tym ich turystyczne inklinacje. Wszystkie te kwestie są

2. Mechanizmy budowania przewag i pułapki zastoju

ściśle połączone z zamożnością potencjalnych turystów, a rosnące
dochody mieszkańców skutkują wyższymi wartościami A.

Ilustracja 2.4. Popyt na usługi turystyczne w bogatym społeczeństwie

Rozpatrzmy zatem przypadek opisany graficznie na ilustracji 2.3,

zakładając jako jedyną zmianę wzrost wartości parametru A w funk-
cji popytu D. Przedstawiono to na ilustracji 2.4. Funkcja podaży jest
identyczna, funkcja popytu D zaś przesunięta wyżej w stosunku do jej
przebiegu na ilustracji 2.3. Taka zmiana przebiegu funkcji odzwier-
ciedla wzrost popytu nabywców wskutek zwiększenia się ich zamoż-
ności. Teraz jednak istnieje tylko jeden punkt równowagi: stabilny
stan N

. Rynek spontanicznie osiąga pożądany, wysoki pułap pro-

dukcji i zatrudnienia. Ten prosty przykład pokazuje, że zamożne spo-
łeczności mogą w pewnych sytuacjach uniknąć defektu koordyna-
cji lub go zminimalizować. Gdyby tak rzeczywiście było, wówczas
uzasadniona byłaby teza, że rynkowe mechanizmy samoregulacyjne
mogą być sprawniejsze, a zawodność rynków mniejsza w obszarze

0OPYT

0ODA

Problemy rozwoju i zacofania ekonomicznego

wysoko rozwiniętego centrum gospodarczego. Byłaby również praw-
dziwa równoległa teza: niedorozwój zwiększa zawodność rynków.

Korzyści skali są jednym z najistotniejszych źródeł przewag kra-

jów rozwiniętych nad ekonomicznymi peryferiami. Występowanie
efektu skali czyni realnym pojawienie się wielopunktowych stanów
równowagi w gospodarce i groźbę ugrzęźnięcia systemu w „gorszej”
równowadze. Im niższy poziom rozwoju, tym bardziej jest to praw-
dopodobne.

Na źródła przewag krajów wysoko rozwiniętych sporo światła

rzuciła ostatnio idea wysunięta przez M. Kremera w teorii słabe-
go ogniwa (teoria pierścienia uszczelniającego – O-ring theory)

W wielu nowoczesnych dziedzinach produkcji kluczem do sukcesu
jest niezawodność wszystkich czynników produkcji. Orkiestra sym-
foniczna składająca się niemal z samych wirtuozów odniesie drama-
tyczną porażkę artystyczną, jeśli jeden z muzyków będzie fałszował.
W tradycyjnej ekonomii przyjmuje się szerokie możliwości substytu-
cji między czynnikami, podczas gdy realia ekonomiczne każą raczej
myśleć w kategoriach komplementarności, tak jakby decydowało
najsłabsze ogniwo. Jakości nie da się w znaczący sposób substytu-
ować przez ilość. Wychodząc z tych założeń, M. Kremer przyjął od-
mienną postać funkcji produkcji dla przedsiębiorstwa. Obok kapitału
K firma wykorzystuje także n różnych rodzajów pracy Q

, odpowia-

dających np. różnym funkcjom pełnionym przez pracowników. Dla-
tego w dalszym ciągu przyjmiemy, że każda funkcja jest wykonywana
przez jednego pracownika. O ile nakład kapitału jest interpretowa-
ny tradycyjnie, o tyle wyrażenia Q

reprezentują jakość (niezawod-

ność) pracy typu i. Perfekcyjne wykonanie zadania i oznacza Q

= 1,

w przypadku zaś całkowitego niepowodzenia Q

= 0. Można temu

nadać interpretację probabilistyczną: jeśli firma zatrudnia n pracow-
ników, to wartość Q

wyraża oczekiwany stopień wywiązania się

i-tego pracownika z wykonania zadania. Załóżmy, że produkcja firmy
Y(K, Q

)

dana jest przez (2.1):

M. Kremer, O-Ring Theory of Economic Development, „The Quarterly Journal of

Economics” 1993, Vol. 108, No. 3, s. 551–575. Nazwa teorii nawiązuje do przyczyn
katastrofy wahadłowca „Challenger”.

Oczywiście w przypadku probabilistycznej interpretacji zmiennych Q

Y reprezentu-

je nie samą produkcję, ale raczej wartość oczekiwaną produkcji. Przy założeniu neutral-
nego stosunku do ryzyka firmy wyniki, jakie uzyskuje się, traktując Y jako produkcję, nie
różnią się od przypadku, gdy Y jest wartością oczekiwaną produkcji. Stąd dalej Y będzie
interpretowana jako produkcja.

2. Mechanizmy budowania przewag i pułapki zastoju

Y(K, Q

) = A K

... Q

(2.1)

gdzie: K – nakład kapitału, 0 < a < 1, stała A zaś to produkcyjność
pojedynczego pracownika w przypadku perfekcyjnego wykonania
zadania dla jednostkowego nakładu kapitału.

Postać funkcji (2.1) oznacza, że krańcowa produkcyjność i-tego

pracownika rośnie, gdy wzrasta jakość pozostałych pracowników

W rezultacie dobór pracowników w firmach dokonuje się w taki spo-
sób, iż najlepsi są kojarzeni z najlepszymi, gorsi z gorszymi itd. Opty-
malnym rozwiązaniem dla każdej firmy jest sytuacja, gdy zatrudnia
się pracowników o identycznej jakości

. Można to łatwo pokazać

dla prostego przypadku, kiedy liczy się jedynie czynnik pracy. Niech
H i L to pracownicy o wysokiej i niskiej jakości (kwalifikacjach). Do
dyspozycji jest czterech pracowników – dwóch H i dwóch L. Funk-
cja produkcji ma postać Y = Q

. Skojarzenie mieszane pracow-

ników daje produkcję łączną w wysokości 2HL, skojarzenie „czyste”
zaś produkcję H

+ L

. Ponieważ H

z L, to zachodzi:

(H – L)

= H

– 2HL + L

> 0, to H

+ L

> 2HL,

a zatem bardziej opłaca się kojarzyć pary według równych kwalifi-
kacji (jakości). Równocześnie skoro wyższa jakość zapewnia wyższą
produktywność, to konkurencja na rynku pracy gwarantuje dopływ
wysoko kwalifikowanych pracowników do tych firm, które już ta-
kich pracowników zatrudniają.

Dla jakich wartości zmiennych Q

firma maksymalizuje zysk?

Funkcja zysku Z(K, Q

) ma postać:

Z(K, Q

) = A K

... –

∑

(

)

w Q

– r

(2.2)

gdzie w(Q

) i r to ceny pracy i kapitału. Funkcja w(Q

) jest rosnąca

względem Q

, gdyż wyższym kwalifikacjom odpowiada rosnące wy-

nagrodzenie.

Z warunku na maksimum funkcji Z otrzymujemy dla płacy:

Ponieważ zachodzi

(

)

≠

∂

∂ ∂

∏

j i

A K

Formalny, krótki dowód dla tej tezy (dla przypadku nieco prostszej funkcji produk-

cji) jest dostępny w: K. Basu, Analytical Development Economics. The Less Developed
Economy Revisited, MIT Press, London 2003. Zaprezentowany poniżej wywód odwo-
łuje się raczej do intuicji.

Problemy rozwoju i zacofania ekonomicznego

w (Q) = B

n/(1–a)

stała B > 0, dla wszystkich i Q

= Q (2.3)

oraz dla krańcowej produkcyjności pracy:

D · Q

n/(1–a)-1

stała D > 0.

(2.4)

Dla wniosków formułowanych przez M. Kremera równości

(2.3) i (2.4) są kluczowe. Jeśli bowiem zachodzi n

t 2, to zarów-

no produkcyjność krańcowa, jak i płace rosną wykładniczo wraz ze
wzrostem kwalifikacji Q. Stanowi to wyjaśnienie ogromnych różnic
w produkcyjności pracy, jakie występują między krajami rozwinięty-
mi a rozwijającymi się. Przyjmując np. n = 10 (10 zadań, funkcji wy-
konywanych w typowym przedsiębiorstwie) i tylko 10-procentową
przewagę kraju rozwiniętego w średnim poziomie kwalifikacji (ja-
kości) pracowników, otrzymujemy dla a = 0,5 ponad sześciokrotną
różnicę krańcowej produkcyjności na niekorzyść kraju zacofanego.
Wyjaśnia to także ogromne różnice w wynagrodzeniach pracowni-
ków o takich samych kwalifikacjach. Wiemy również, że produktyw-
ność i-tego robotnika wzrośnie z samego faktu współpracy z inny-
mi bardziej produktywnymi pracownikami. Taki pracownik ma silny
motyw do migracji do strefy pozwalającej mu pracować z bardziej
produktywnymi – nawet gdy jego własne kwalifikacje pozostają bez
zmiany – gdyż wzrost wydajności będzie gratyfikowany wyższymi
dochodami.

Ponadto supremacja rozwiniętego centrum wzrasta wraz z rosną-

cym stopniem złożoności produkcji i jej technologiczną nowocze-
snością. Praktycznym tego wyrazem jest wydłużanie się okrężnych
dróg produkcji, specjalizacja i konieczność pogłębionej kooperacji,
czyli wzrost liczby zadań n. Wysoki stopień złożoności wymusza
wzrost Q i tym samym pogłębia przewagę krajów technologicznie
przodujących. Ten mechanizm powoduje również swoistą specjali-
zację między krajami: im kraj wyżej rozwinięty, tym wyższa produk-
tywność produkcji, co ułatwia wysysanie z gospodarki światowej wy-
soko kwalifikowanych kadr. Wynika to niedwuznacznie z równości
(2.3). Elastyczność płac względem jakości pracy jest wysoka i wy-
nosi n/(1 – a) > 1. Oznacza to, że wysokiej jakości zatrudnianych
kadr odpowiada wysoka gotowość (i możliwość) firm płacenia wy-
sokich wynagrodzeń. Zgrupowanie tych kadr – z kolei – pozwala
na rozwijanie najnowocześniejszych i bardzo rentownych, choć za-
razem wysoce ryzykownych technik produkcyjnych. Uruchamia to

2. Mechanizmy budowania przewag i pułapki zastoju

mechanizm dodatniego sprzężenia zwrotnego. Działa on także w od-
niesieniu do krajów słabiej rozwiniętych, z tym że tu systematycznie
pogłębia dystans i utrwala zacofanie. Wiele nowoczesnych, a więc
i ryzykownych technologii, jest w praktyce niedostępnych dla tych
krajów. Niska jakość pracowników nie gwarantowałaby zadowala-
jącej, minimalnej produkcyjności pracy, nawet mimo niższych płac.
Z tego punktu widzenia dla świata niedorozwoju niższe technologie
są bezpieczniejsze

Jeden aspekt powyższych wywodów może wywoływać wątpli-

wości. Postulowana funkcja produkcji odnosi się do przedsiębiorstw,
a mechanizm doboru kadr działa w taki sposób, iż firmy zatrudniają
pracowników o jednakowych (zbliżonych) kwalifikacjach, są to jed-
nak mechanizmy mikroekonomiczne.

Dlaczego zatem przenosimy to rozumowanie na szczebel gospo-

darki światowej? Co stoi na przeszkodzie, by te same mechanizmy
operowały wewnątrz poszczególnych krajów i różnicowały sytuację
w układzie firm, branż czy regionów? Kwestia ta ma trzy aspekty:
liczy się dotychczasowa historia i stan wyjściowy gospodarki, jakość
instytucji ekonomicznych oraz ograniczenia podażowe pracy. Za-
cznijmy od tego ostatniego wątku. Można postawić tezę, że sytuacja
kraju rozwiniętego jest na ogół uprzywilejowana w kwestii kształce-
nia i edukacji ze względu na korzyści skali wynikające z wielkości ryn-
ku i zamożności konsumentów. Indywidualnie inwestujemy bowiem
w edukację i nasz kapitał ludzki jedynie wtedy, gdy jest to opłacalne.
Jeśli hipoteza M. Kremera jest słuszna, to stopa zwrotu z inwestycji
w kapitał ludzki, wyznaczona przez poziom przyszłych płac, jest do-
datnio skorelowana z produkcyjnością naszej pracy, a ta zależy od
jakości i kwalifikacji współpracowników. Nawet bardzo duże inwe-
stycje w kapitał ludzki nic nie dadzą, gdy nasze kwalifikacje ulokuje-
my w firmie zatrudniającej personel niskiej jakości, zgodnie bowiem
z kształtem funkcji produkcji (2.1) decydujące znaczenie ma czynnik
komplementarności. Zauważmy, że gdyby funkcja produkcji miała
np. postać Y = A K

+ Q

+ ... + Q

), wówczas wysoka jakość

pracy jednych pracowników mogłaby w dużym stopniu zastępować

Z perspektywy teorii Kremera widać, jak naiwną (współcześnie) jawi się teoria

kosztów komparatywnych Ricarda jako narzędzie opisu pożądanych kierunków specja-
lizacji. Wybór tradycyjnych dziedzin produkcji jest gwarancją utrwalenia zacofania, a nie
racjonalną decyzją. Inna sprawa, że w praktyce może nie być żadnego wyboru. Wtedy
jednak nie mówimy o wyborze, ale o nieuniknionej konieczności.

Problemy rozwoju i zacofania ekonomicznego

słabe wyniki innych

. Gdy jednak rozstrzyga najsłabsze ogniwo, tj.

najmniej wydajny czynnik produkcji, wówczas wysokie indywidual-
ne nakłady na edukację są usprawiedliwione jedynie wtedy, kiedy jest
wysokie prawdopodobieństwo znajdowania na rynku pracy innych
o równie wysokim poziomie kapitału ludzkiego. Duże rynki produk-
cyjne (thick markets) zdecydowanie jednak zwiększają prawdopodo-
bieństwo wysokiego zapotrzebowania na jakość pracy, gdyż na rynku
funkcjonuje wiele firm o bardzo zróżnicowanej strukturze produkcji,
a poziom zatrudnienia jest wysoki. Uruchamia to dodatnie sprzęże-
nie zwrotne działające wtedy, gdy duże prawdopodobieństwo wza-
jemnego dopasowania się pracowników o wysokiej jakości zapewnia
opłacalność inwestycji w edukację, co z kolei poprzez Kremerowską
funkcję produkcji stymuluje wzrost produktywności, zwiększa do-
brobyt i rozwija rynki ponownie zgłaszające duże zapotrzebowanie
na wysoką jakość pracy. Zamożni stają się jeszcze bogatsi i utrwa-
lają swą przewagę. Na płytkich rynkach towarowych inwestowanie
w edukację jest natomiast ryzykowne, gdyż popyt na pracę jest niski,
a szanse dla wyedukowanych na dobór współpracowników o rów-
nie wysokich kwalifikacjach – nie najwyższe. W rezultacie sytuacja
w krajach rozwiniętych, o dużych rynkach, i w krajach zacofanych
z płytkimi i ubogimi rynkami nie jest symetryczna. Nawet przy zało-
żeniu, że systemy edukacyjne działałyby w obu grupach krajów ana-
logicznie i nie istniałyby różnice w jakości i zasobności szkół, a pu-
bliczne wydatki na ucznia (studenta) byłyby identyczne

, to w takim

stopniu, w jakim inwestycje w kapitał ludzki są uzależnione od in-
dywidualnych decyzji i prywatnego rachunku ekonomicznego, po-
jawia się asymetria w strukturze kwalifikacji z charakterystycznym
skrzywieniem na niekorzyść wysokich kwalifikacji w krajach ekono-
micznie upośledzonych. Różnice w strukturze budowanego kapitału
ludzkiego między obszarami bogatymi a biednymi wynikają zatem
z wewnętrznych mechanizmów rządzących inwestowaniem w edu-
kację, ale są oczywiście wzmacniane przez procesy migracyjne. Po-
czątkowe niewielkie różnice w poziomie rozwoju (także pojawiające
się jako efekt czysto przypadkowy) mogą być zmultiplikowane po-
przez uruchomienie mechanizmu dodatniego sprzężenia zwrotnego.

Produkcyjność krańcowa w tym przypadku jest stała

∂

A K

i nie zależy

od jakości innych pracowników.

Założenie czysto hipotetyczne, bo przecież wiadomo, że bogate kraje mają wyższe

bezwzględne nakłady na edukację przypadające na jednego mieszkańca.

2. Mechanizmy budowania przewag i pułapki zastoju

W tym sensie czynnik historyczny odgrywa tu swoją rolę

. Jedno-

cześnie państwo może ten efekt historycznie uwarunkowanych sła-
bości ekonomicznych częściowo neutralizować przez odpowiednią
politykę kształcenia

Chociaż M. Kremer zbudował swą teorię słabego ogniwa dla

analizy czynnika pracy i do tych potrzeb ją wykorzystał, to wydaje
się, że można ją także zinterpretować znacznie szerzej, trzonem kon-
cepcji jest bowiem idea komplementarności czynników i warunków
produkcji. Tak jak czynniki wytwórcze muszą wystąpić łącznie i ich
jakość może być rozstrzygająca dla efektywności produkcji, tak też
należy zapewne potraktować rolę instytucji ekonomicznych tworzą-
cych warunki i determinujących sprawność procesów wytwórczych.
Tradycyjnie jednak wpływ instytucji ujmuje się łącznie i np. w funk-
cji produkcji Kremera wpływ ten może być mierzony wartością pa-
rametru A. Infrastruktura instytucjonalna gospodarki nie jest jednak
jakąś jedną wszechogarniającą regułą postępowania, ale raczej ze-
społem formalnych i nieformalnych reguł gry ekonomicznej, sple-
cionych z sobą oraz razem określających dostępne i efektywne spo-
soby działania poszczególnych podmiotów. Wydaje się przy tym, że
to właśnie wynik nakładania się na siebie różnych regulacji, norm,
zwyczajów, tradycji i wyznawanych systemów wartości określa sku-
teczność określonych zachowań, zarówno na poziomie mikroeko-
nomicznym, jak i makrogospodarczym. W praktyce można sobie to
wyobrazić następująco. Załóżmy, że firma X decyduje się wprowa-
dzić na rynek nową odżywkę dla dzieci o wysokich walorach użyt-
kowych. Warunkiem powodzenia biznesowego przedsięwzięcia jest:
(1) uzyskanie niezbędnych zezwoleń potwierdzających walory od-
żywki i wykluczających ryzyko zdrowotne (przyjmijmy, że udziela
ich jakaś władza certyfikująca), (2) uzyskanie dostępu do środków
inwestycyjnych. W naszym prostym przykładzie zrealizowanie jedne-
go z warunków niczego nie rozwiązuje, konieczne jest zarówno po-
zyskanie certyfikatu bezpieczeństwa, jak i kredytu bankowego. Speł-
nienie każdego z nich może być zagrożone: pozyskiwanie zezwoleń
władz może odwlekać się wskutek procedur biurokratycznych, braku
środków materialnych i niedoinwestowania instytucji certyfikującej,
praktyk korupcyjnych i lobbystycznych, niekompetencji personelu,

Czynnik nazywany we współczesnej ekonomii rozwoju path dependance.

Oczywiście uwaga ta nie ma charakteru ogólnego i odnosi się jedynie do kwestii

kapitału ludzkiego w opisanym tu aspekcie.

Problemy rozwoju i zacofania ekonomicznego

wadliwych rozwiązań prawnych i organizacyjnych, wysokich kosz-
tów czy dyskryminacji firmy X. Z kolei rynek pieniężny i kapitało-
wy może również działać niesprawnie, np. ze zbyt wysokimi koszta-
mi pozyskania pieniądza, nadmiernie wyśrubowanymi standardami
ryzyka kredytowego, wysoką asymetrią informacyjną itp. Wystarczy
niespełnienie jednego z warunków, by skazać projekt na fiasko. Bar-
dzo tanie i korzystne warunki finansowania przedsięwzięcia nie za-
stąpią braku zezwoleń lub przedłużającej się zwłoki w ich pozyska-
niu. I odwrotnie – szybkie uzyskanie certyfikatu nie łagodzi skutków
braku finansowania. Dlatego hipoteza, którą tu stawiamy (a która
jednocześnie jest uogólnieniem rozumowania M. Kremera), polega
na założeniu komplementarności wielu rozwiązań instytucjonalnych.
Niskie koszty rozwoju i wysokie stopy zwrotu z zaangażowanych
środków uzyskują gospodarki, których infrastruktura instytucjonal-
na jest bogata, w miarę kompletna i wszechstronna. Poszczególne
instytucje ekonomiczne nie funkcjonują przy tym niezależnie i obok
siebie, ale tworzą sieć wzajemnie uzupełniających się, komplemen-
tarnych reguł gry. Właśnie dlatego jakość całej sfery instytucjonalnej
zależy zarówno od jakości poszczególnych instytucji, jak i od tego,
na ile są wzajemnie z sobą „zgrane”

. Formalnie dla opisu tej sy-

tuacji parametr A w funkcji produkcji może być przedstawiony jako
A = A (B

... B

), gdzie B

reprezentuje jakość poszczególnych m

instytucji ekonomicznych wpływających na efektywność produkcji

W przypadku komplementarności instytucji łatwiej zrozumieć

kolejne źródło przewag krajów wysoko rozwiniętych względem pe-
ryferii ekonomicznych. Te drugie mogą nawet dość skutecznie imi-
tować wiele rozwiązań instytucjonalnych krajów centrum. Problem
polega na tym, że z reguły nie jest to możliwe w pełnym spektrum
instytucjonalnym, kraje bogate mogą mieć bowiem w wielu przypad-
kach – ze względu na korzyści skali – lepsze instytucje. Nie musi
to dotyczyć wszystkich obszarów, ale wystarczy, że dotyczy niektó-
rych. Weźmy przykład giełdy papierów wartościowych. W Warsza-
wie może być ona technicznie i prawnie zorganizowana analogicznie
jak we Frankfurcie czy Londynie, ale te dwie ostatnie obsługują bo-

Moment wejścia Polski do Unii Europejskiej był dogodny do obserwacji tej kwe-

stii. W wyniku presji czasu i nawału prac legislacyjnych przy przyjmowaniu wielu ak-
tów prawnych pojawiło się dużo błędów i przeoczeń. Każde z nich mogło mieć istotny
wpływ na zdolność polskich firm do konkurowania na rynku europejskim.

przyjmuje wartości z przedziału [0;1], gdzie 0 odpowiada pełnej niesprawności

instytucji, 1 zaś stanowi perfekcyjnemu.

2. Mechanizmy budowania przewag i pułapki zastoju

gate i rozwinięte rynki europejskie i światowe, a giełda warszawska
– w zasadzie lokalny rynek polski. Dla wielu niemieckich inwesto-
rów koszty transakcyjne związane z zaangażowaniem się w opera-
cje na giełdzie warszawskiej i rynku polskim mogą być nieopłacalne.
Te koszty mają niejako charakter kosztów utopionych, są w dużym
stopniu jednorazowe (set-up costs) i ponoszone na spenetrowanie
dotychczas nieznanego rynku. Mogą być usprawiedliwione jedynie
wówczas, gdy korzyści z transakcji na takim rynku są długotrwałe
i dostatecznie wysokie, to zaś jest wątpliwe ze względu na rozmiary
rynku. Te same rezultaty (i bez tych kosztów) można zapewne osiąg-
nąć, działając na dużej, znanej już sobie od lat giełdzie z dostępem do
akcji spółek z całego świata.

Ponadto duże rynki oferują z reguły lepszą informację. To także

rezultat korzyści skali. Wielość podmiotów dokonujących transak-
cji na dużych rynkach kreuje popyt na liczne analizy rynku, badania
ekonomiczne i oceny koniunktury. Tym samym powstaje cały rynek
usług analitycznych, na którym oferują swą podaż profesjonalne fir-
my doradcze i instytucje naukowo-badawcze. Ponieważ kupujących
usługi jest wielu, koszty produkcji tych usług dla klienta mogą być ni-
skie. W rezultacie koszty transakcyjne pozyskiwania informacji ule-
gają obniżeniu, jest także zredukowane ryzyko gospodarcze. Ten seg-
ment rynku nie pojawia się natomiast w przypadku małych i płytkich
rynków. Są one bowiem zbyt szczupłe, by wygenerować odpowiedni
popyt na tanie usługi. Małe rynki nie pozwalają także na uformowa-
nie się wyspecjalizowanych podmiotów–pośredników. Podobnie jak
w przypadku informacji podnosi to koszty transakcyjne wytwórców.

Jeśli chodzi o kategorię korzyści skali, zmieniają charakter kon-

kurencji, zapewniając przewagę temu, kto ma siłę ekonomiczną po-
zwalającą mu choćby przejściowo zagarnąć większy rynek, a nie –
podmiotom bardziej efektywnym ekonomicznie. Przeświadczenie, że
efektywność zapewnia sukces rynkowy – przynajmniej w świecie ko-
rzyści skali – niekoniecznie uzyskuje potwierdzenie.

W nowoczesnych sektorach gospodarki, w których kluczowym

warunkiem sukcesu jest niezawodność i jakość i które charaktery-
zuje zatem wysoka komplementarność czynników produkcji oraz
rozwiązań instytucjonalnych, spełnienie warunku jednoczesnej, wy-
sokiej jakości wszystkich tych czynników i instytucji jest tym mniej
prawdopodobne, im wyższy jest poziom niedorozwoju. Teoria słabe-
go ogniwa M. Kremera sygnalizuje przy tym, że stan niedorozwoju
ma wszelkie cechy stanu reprodukującego się. Uzyskanie przewagi

Problemy rozwoju i zacofania ekonomicznego

ekonomicznej przez niektóre kraje uruchamia bowiem mechanizmy
dodatniego sprzężenia zwrotnego, które segregują zasoby pracy
w układzie międzynarodowym w sposób utrwalający lub nawet po-
głębiający tę przewagę.

Wreszcie błędy koordynacji są zapewne częstym przypadkiem

w warunkach niedorozwoju i rzadziej pojawiają się w obszarze boga-
tego centrum technologicznego. Skłania to do przyjęcia hipotezy, że
neoklasyczny (czyli podręcznikowy) opis gospodarki ma o wiele wię-
cej wspólnego z realiami krajów rozwiniętych niż z opisem gospoda-
rek ekonomicznych peryferii.

Rozdział 3

Strategie rozwoju – potrójne fiasko

Pierwsze pytanie, jakie staje przed krajem ekonomicznie zacofanym,
to pytanie o wybór drogi rozwoju. Zbudowanie własnej bazy przemy-
słowej jest kluczowe, mówimy bowiem o krajach, w których domi-
nuje rolnictwo, dodatkowo na ogół cechujące się niską wydajnością,
ogromnym przeludnieniem i wykorzystujące jedynie prymitywne
techniki produkcji. Niska produktywność gospodarki jest odpowie-
dzialna za bardzo niską stopę życiową mieszkańców, znaczne obszary
nędzy i ubóstwa, niedożywienie oraz brak dostępu do wielu kluczo-
wych usług, takich jak podstawowa edukacja i opieka zdrowotna.
Aby zmienić tę sytuację, konieczne jest uruchomienie produkcji prze-
mysłowej, która dotychczas albo w ogóle nie istniała, albo jest je-
dynie w powijakach. Na pierwszy rzut oka wydaje się, że w takiej
sytuacji należy zacząć od modernizacji rolnictwa, by podnieść jego
wydajność i zwiększyć produkcję żywności. Gdy w rolnictwie poja-
wią się nadwyżki produkcji, można je będzie eksportować i pozyski-
wać dewizy na niezbędne zakupy z importu. Ponadto można będzie
uwolnić część ludzi dotąd zatrudnionych w rolnictwie, by stopniowo
przesuwać zasoby pracy do rozbudowywanego przemysłu. W rze-
czywistości kolejność rzeczy jest raczej odwrotna, gdyż nie bardzo
da się unowocześnić rolnictwo bez pomocy przemysłu. Dopiero roz-
budowa odpowiednich gałęzi przemysłu pozwala na kierowanie du-
żych strumieni maszyn i urządzeń, środków transportu, nawozów
sztucznych, środków ochrony roślin oraz innych niezbędnych dóbr
z przemysłu dla potrzeb produkcji rolnej. Rolnictwo wymaga także
postępu agrotechnicznego, nowych rodzajów upraw, nowoczesnych
metod hodowli oraz edukacji producentów. Niezbędna jest także roz-
budowa infrastruktury produkcyjnej, takiej jak: drogi i koleje, elek-
tryfikacja, łączność czy irygacja. Wszystko to, potencjalnie, pośrednio
lub bezpośrednio zależy od stanu bazy przemysłowej. Przy tym poja-
wiają się dwa podstawowe warunki wykonania tych zadań. Po pierw-

Problemy rozwoju i zacofania ekonomicznego

sze, to rolnictwo musi sfinansować niezbędne inwestycje w przemy-
śle. Przynajmniej początkowo konieczna akumulacja może pochodzić
tylko z „wyciśnięcia” nadwyżki ekonomicznej wytworzonej w rolnic-
twie (tj. wysokiego opodatkowania produkcji rolnej) i skierowania
jej na cele industrializacji. Obiektywnie musi się to odbywać kosztem
samego rolnictwa, którego produktywność jest i tak bardzo niska
i które niewiele tej nadwyżki wytwarza. Po drugie, rozwój przemysłu
wymaga zmian w strukturze zatrudnienia i stopniowego przechodze-
nia dotychczas zatrudnionych w produkcji rolnej do miast, do pracy
w zakładach przemysłowych. Pojawia się jednak pytanie o wpływ,
jaki wywrze to na samą produkcję żywności. Czy nie uszczupli przy-
padkiem zasobów rolnych kraju, niezbędnych do wyżywienia robot-
ników przemysłowych? W tej sprawie od początku ekonomiści się
spierali. A. Lewis

uważał, że przesunięcie robotników z rolnictwa

do przemysłu nie będzie miało negatywnego wpływu na produkcję
żywności ze względu na istniejące przeludnienie w sektorze rolnym.
Sprowadzało się to do tezy, że część ludzi nominalnie zatrudnionych
i pracujących w rolnictwie była tak naprawdę zbędna. Ujmując to
bardziej profesjonalnie, A. Lewis sądził, że krańcowa produkcyjność
pracy w rolnictwie krajów słabo rozwiniętych wynosiła zero. Gdyby
miał on rzeczywiście rację, to zmiany strukturalne byłyby znacznie
ułatwione, a rozwój przemysłu nie napotykałby żadnej bariery żyw-
nościowej. Pogląd ten miał jednak swoich krytyków, do których na-
leżał m.in. T. Schultz. Wykorzystując swoisty eksperyment naturalny
w postaci wybuchu ostrej epidemii grypy w Indiach w latach 1918–
1919, wykazał on, że wywołana przez grypę wysoka śmiertelność
wśród hinduskich producentów rolnych spowodowała jednak spa-
dek podaży płodów rolnych w tym okresie

. Oczywiście ten spadek

nie powinien nastąpić, gdyby grypa wyeliminowała jedynie nadwyż-
kę siły roboczej. Skoro produkcja spadła, najwidoczniej produkcyj-
ność krańcowa pracy była jednak dodatnia.

Mamy zatem do czynienia z dwoma warunkami skutecznej indu-

strializacji, które tworzą potencjalnie coś na kształt błędnego koła.
Unowocześnienie gospodarki wymaga kapitału i zasobów pracy,

Arthur Lewis (1915–1991), urodzony na Karaibach, laureat Nagrody Nobla z eko-

nomii z roku 1979. Problem ten analizował w swym artykule z 1954 roku Economic
Development with Unlimited Supplies of Labour, „Manchester School”.

Theodore W. Schulz (1902–1998). Paradoksalnie Schulz – krytyk Lewisa – otrzymał

Nagrodę Nobla jednocześnie z nim, tj. w 1979 roku. Między innymi właśnie ten kry-
tyczny względem Lewisa dorobek Schultza został doceniony przez Komitet Noblowski.

3. Strategie rozwoju – potrójne fiasko

ale też żywności, by wykarmić pracujących w przemyśle. Aby stwo-
rzyć sektor przemysłowy, trzeba sięgnąć po nadwyżki wypracowane
w rolnictwie, a nadwyżki te trudno uzyskać bez modernizacji rolnic-
twa, do której potrzeba rozwiniętego przemysłu.

Po co industrializacja?

Istnieje jeszcze jeden problem, który warto rozważyć. Czy w ogóle
należy się uprzemysławiać? Dlaczego mielibyśmy stawiać znak rów-
ności między modernizacją a budową przemysłu? Odpowiedzi na te
pytania muszą uwzględniać kontekst historyczny. Problem ten za-
pewne inaczej wyglądał w latach 50. i 60. ubiegłego wieku, tj. za-
raz po II wojnie światowej, kiedy doszło do dekolonizacji i wiele
nowych, niepodległych krajów zaczęło stawiać swoje pierwsze sa-
modzielne kroki. Inaczej pewnie patrzymy na tę kwestię dziś. W po-
łowie XX wieku w większości krajów rozwiniętych przemysł wciąż
dominował w ich gospodarkach, jeśli rolę sektora mierzyć udzia-
łem w zatrudnieniu. Jedynie w nielicznych gospodarkach, takich jak
USA, usługi zatrudniały więcej pracowników niż przemysł. W póź-
niejszym okresie, zwłaszcza po 1970 roku, w krajach OECD udział
przemysłu w rynku pracy zaczął, co prawda, wyraźnie się zmniejszać
na korzyść usług, ale nawet wtedy nie było żadnych wątpliwości, że
to rozwinięty przemysł jest głównym źródłem innowacji technolo-
gicznych, zaspokaja podstawowe potrzeby bytowe obywateli i roz-
strzyga o (wysokiej) stopie życiowej ludności. Dla nowo wyzwalają-
cych się krajów było oczywiste, że należy podążać taką samą drogą,
jaką wcześniej poszły kraje rozwinięte. W okresie tużpowojennym,
przynajmniej w tej sprawie, nie było poważniejszych kontrowersji

ale dzisiaj wielu ekonomistów patrzy już inaczej na ten problem. Wy-
daje się, że w świecie globalnym, ze swobodnym przepływem towa-
rów i usług między krajami oraz przy wysokim poziomie liberali-
zacji handlu międzynarodowego, nie ma znaczenia, co wytwarzamy
i czym handlujemy. Zamiast przemysłu mogą to być różnego rodzaju
usługi. Jedynym problemem jest zdolność konkurencyjna gospodar-

Owszem, pojawiały się idee odmienne, np. Mahatmy Gandhiego w Indiach, od-

wołujące się do samowystarczalności, oparcia gospodarowania na rzemiośle i lokalnej
uprawie roli. Były to jednak idee mało reprezentatywne dla epoki.

Problemy rozwoju i zacofania ekonomicznego

ki i jakość jej produktów. 50 lat temu poszczególne gospodarki były
o wiele bardziej zamknięte, a udział handlu zagranicznego mały lub
wręcz symboliczny. Konieczny był dużo wyższy poziom samowystar-
czalności, choć trudno było liczyć na to, by wymiana z zagranicą
umożliwiała zmianę struktury wytworzonego produktu krajowego
na jakąś całkowicie odmienną strukturę produkcji do podziału.

Czy dziś należy krytycznie oceniać fakt, że znaczna część kra-

jów karaibskich oferuje głównie usługi turystyczne? Gospodarki
tych krajów nakierowane są przede wszystkim na obsługę ogromnej
fali przybywających turystów amerykańskich i europejskich, wypo-
czywających w pięknej scenerii podzwrotnikowych plaż. Ale poza
tymi usługami gospodarki te niewiele produkują, importując niemal
wszystko, co niezbędne, by zaspokoić zarówno potrzeby turystów,
jak i własnych obywateli, włącznie z większością artykułów żywno-
ściowych. Zresztą także ogromna część urządzeń i obiektów tury-
stycznych należy do obcego kapitału i nie władają nimi miejscowi.
Jednocześnie, rozważając przykład kraju rozwiniętego, czy masowy
outsourcing (przenoszenie) produkcji przemysłowej z USA do krajów
o taniej sile roboczej nie jest rozsądną strategią ekonomiczną? Ozna-
cza to niewątpliwie stopniowe i systematyczne redukowanie udziału
tradycyjnych gałęzi przemysłu w amerykańskiej strukturze produkcji.
Zarazem jednak USA utrzymują i rozwijają produkcję w sektorach
wysokiej technologii i w dziedzinie wyrafinowanych usług, takich
jak badania naukowe i postęp techniczny. Czy nie jest to pożąda-
na specjalizacja dla krajów technologicznie przodujących, które bez
problemu mogą importować wszystkie te rodzaje wyrobów, których
wcześniej się pozbyły? Pójdźmy zresztą dalej i postawmy problem
w sposób jeszcze bardziej krańcowy. Czy USA lub jakikolwiek roz-
winięty kraj (np. Japonia, Niemcy lub Wielka Brytania) nie mogły-
by dziś już całkowicie zrezygnować z przemysłu na rzecz rozwijania
usług, w szczególności tych, w których są obecnie szczególnie moc-
ne, tj. opracowywania i tworzenia nowych technologii, i w zamian
sprowadzać wszystkie inne potrzebne wyroby zarówno rolnicze, jak
i przemysłowe?

Odpowiedź na te pytania jest raczej negatywna. Pierwszy argu-

ment stanowi bezpieczeństwo ekonomiczne. Kraje, które mają bar-
dzo jednostronnie rozwiniętą ekonomikę i prowadzą gospodarkę
monokulturową, są narażone na różne szoki i wstrząsy pochodzące
ze świata zewnętrznego w stopniu o wiele silniejszym, niż gdyby ich
gospodarka była bardziej zdywersyfikowana. Wyobraźmy sobie na-

3. Strategie rozwoju – potrójne fiasko

gły masowy odpływ podróżnych z rajów turystycznych. Bez względu
na to, czy przyczyny tego odpływu byłyby natury politycznej, eko-
logicznej, zdrowotnej, czy z uwagi na zagrożenia terrorystyczne lub
jakiekolwiek inne, oznaczałoby to katastrofę ekonomiczną dla tych
wyspiarskich krajów. Nie mają one żadnej strategii ucieczkowej czy
ratunkowej ze względu na niedorozwój innych sektorów wytwór-
czych. Ich gospodarka jest zwichnięta, jednostronnie zorientowana,
a zatem nadmiernie wrażliwa i nieodporna na zewnętrzne ciosy. Albo
weźmy kraj surowcowy, który specjalizuje się np. w wydobyciu mie-
dzi. Produkcja miedzi jest głównym źródłem jego dochodów budże-
towych, a eksport tego metalu pozwala pozyskać większość dewiz
i finansować import. Nawet jeśli kraj ten miałby pewne zdolności
przetwórcze w dziedzinie miedzi, nie uznalibyśmy go za uprzemy-
słowiony. Każde ostrzejsze wahnięcie w dół cen miedzi na rynkach
światowych grozi kryzysem gospodarczym, załamaniem dochodów
i równowagi w obrotach z zagranicą, a potencjalnie także kryzysem
politycznym. Z identyczną sytuacją mamy do czynienia wtedy, gdy
kraj dość jednostronnie specjalizuje się w produkcji rolnej. Sytuacja
zresztą nie musi być tak ekstremalna i nie dotyczy jedynie krajów na
dorobku. Wiele rozwiniętych krajów tradycyjnie od lat utrzymywa-
ło i utrzymuje nieefektywne gałęzie rolnictwa lub przemysłu jedynie
dlatego, by być odpornym na polityczny szantaż, presję ekonomicz-
ną, zagrożenia wojenne, groźby blokad i embargo dostaw. Obecnie
np. kraje Unii Europejskiej nie muszą już pojedynczo zabiegać o tak
rozumiane bezpieczeństwo, ale tylko dlatego, że tworzą wspólny ob-
szar gospodarczy. Jednak Unia jako całość z pewnością nie zrezygnu-
je z rozwijania strategicznych sektorów gospodarki, takich jak rol-
nictwo (w zakresie decydującym o bezpieczeństwie żywnościowym),
i kluczowych gałęzi przemysłu (by wymienić tu tylko energetykę)
dlatego jedynie, że tak sugeruje wąsko rozumiany rachunek ekono-
miczny. Na dłuższą metę byłoby to zbyt ryzykowne. Obowiązuje fi-
lozofia stania na wielu nogach.

Jeszcze ważniejszy od kwestii bezpieczeństwa jest argument do-

tyczący roli i miejsca przemysłu we współczesnej gospodarce. Teza
o dominacji usług we współczesnej gospodarce kraju rozwiniętego
musi być właściwie rozumiana. Postindustrialna gospodarka nie po-
lega na degradacji przemysłu. Ta postprzemysłowa gospodarka wy-
kazuje jedynie niski i malejący udział zatrudnienia w przemyśle oraz
rosnący (dominujący) udział zatrudnienia w usługach, ale względny
spadek znaczenia przemysłu jest – o paradoksie – świadectwem jego

Problemy rozwoju i zacofania ekonomicznego

siły i prężności, gdyż został wywołany ogromnym wzrostem produk-
tywności tego sektora. Jak podaje „Economist”, „pomiędzy 1960
a 1999 rokiem udział przemysłu przetwórczego w amerykańskim
PKB oraz w całkowitym zatrudnieniu obniżył się o połowę, do ok.
15%. Jednocześnie w ciągu tych samych 40 lat wolumen produkcji
podwoił się lub potroił [...]. W rezultacie w roku 2000 potrzeba było
aż pięć razy tyle dóbr przemysłowych, by zakupić główne produkty
sektora opartego na wiedzy [edukacja i zdrowie – wyjaśnienie moje]
w stosunku do sytuacji sprzed 40 lat”

. Duże zatrudnienie w usługach

wynika więc ze względnie powolnego wzrostu wydajności w tej dzie-
dzinie i szybkiego wzrostu produktywności w przemyśle. Potężna
baza przemysłowa jest uruchamiana i podtrzymywana jedynie przez
relatywnie niewielką część siły roboczej. Natomiast wielu usług nie
da się wykonywać z większą wydajnością lub też postęp w tej dzie-
dzinie jest powolny. Nie jesteśmy zresztą całkiem pewni, czy istotnie
byśmy tego pragnęli. Presja na to, by chirurg zwiększał wydajność
pracy na sali operacyjnej, a rzeźbiarz – przy wykonywaniu dzieła
sztuki, to sytuacje, do których odnosimy się bez entuzjazmu, chy-
ba że pojawia się jakiś przełom technologiczny pozwalający istotnie
zwiększyć produkcyjność pracy bez żadnej szkody dla jakości. W za-
sadzie szybki wzrost produktywności w usługach notuje się w ostat-
nich dwóch dekadach przede wszystkim w handlu i sektorze usług
finansowych. O ile nie mamy zastrzeżeń do postępu w handlu, o tyle
ten ostatni przypadek budzi dziś spore wątpliwości, hipertrofia sek-
tora finansowego skutkowała bowiem rosnącą ofertą różnych pseu-
dousług finansowych. Podwyższało to sztucznie PKB bez większego
pożytku, a nawet ze szkodą dla społecznego dobrobytu. Konkluzja
jest zatem dość oczywista: gospodarczego znaczenia przemysłu nie
należy mierzyć jedynie wielkością zatrudnienia, ale wpływem tego
sektora na poziom konsumpcji i stopień zaspokojenia potrzeb.

Rola usług musi być także postrzegana jako w znacznym stopniu

komplementarna względem sektora przemysłowego. Co np. można
transportować – poza przewozem osób i dostarczaniem dóbr konsump-
cyjnych – w kraju, w którym nie istnieje rozwinięty przemysł? Jakie
jest tam zapotrzebowanie na usługi ubezpieczeniowe i bankowe? Jak
bardzo są tam rozwinięte usługi remontowe i budowlane? Zauważmy

The Manufacturing Paradox. How Do You Get Far More Output with Far Fewer

Workers? Special Report „Near Future. The Next Society” „Economist”, 3 November
2001, s. 13.

3. Strategie rozwoju – potrójne fiasko

też, że duża część usług marketingowych, doradczych oraz prawnych
jest świadczona i rozwijana na rzecz rodzimego przemysłu. A co jeśli
tego przemysłu nie ma? To jest pytanie z gatunku retorycznych, widocz-
ne jest bowiem, że rozwój usług nie zastępuje przemysłu, nie jest jego
substytutem, ale pozostaje w silnych związkach komplementarności
z rozwojem przemysłu. Ścisła komplementarność między przemysłem
a usługami ujawnia się także wtedy, gdy dostrzegamy całą umowność
wydzielania procesów wytwarzania/przetwarzania i świadczenia usług.
Na przykład kiedy montaż silników okrętowych zlecimy na zewnątrz,
wówczas jest to świadczenie usług, a kiedy wykonujemy tenże montaż
sami, w stoczni, wtedy statystycznie rejestrujemy to jako produkcję
przemysłową. Wskazuje to, że w praktyce gospodarczej, zwłaszcza dziś
gdy modna i często stosowana jest praktyka outsourcingu, samodzielna
pozycja usług jest znacznie przeszacowana. Jeśli następuje załamanie
produkcji przemysłowej, można oczekiwać zamierania aktywności tak-
że w obszarze wielu świadczonych usług, bo, poza wyjątkami, usługi
nie pojawiają się w przemysłowej próżni.

Wzajemna współzależność obu sektorów ma jeszcze jedno imię.

Pomysły, by kraje przemysłowe rezygnowały z własnej produkcji prze-
mysłowej na rzecz innych krajów i rozwijały jedynie nowe technologie,
jest pozbawiona wszelkiego realizmu. Jak można doskonalić coś, czego
samemu się nie robi? Skąd czerpać wiedzę o słabościach proponowa-
nych rozwiązań technicznych? Postęp techniczny wymaga uczenia się
na własnych błędach, stopniowego korygowania i poprawiania tech-
nologii, którą się posługujemy w praktyce. Oczywiście, aktualne i stare
technologie możemy bez większej szkody przekazywać innym, a sami
przesuwać się wyżej na drabinie postępu. Jest to sytuacja, w której nie
tracimy kontaktu z praktycznym wykorzystaniem technologii – wprost
przeciwnie, cały czas rozwijamy produkcję przemysłową, ustawicznie
ucząc się i wprowadzając do niej innowacje.

Warto zwrócić uwagę także na inne aspekty problemu. Brak do-

statecznie rozwiniętego przemysłu nawet dzisiaj, w przypadku dość
rozwiniętego kraju i w warunkach globalnego handlu, może rodzić
problemy. Przede wszystkim niedorozwój przemysłu stwarza poten-
cjalne kłopoty z bilansem płatniczym, dużo trudniej eksportuje się
bowiem usługi niż towary przemysłowe i rolne. Wiele usług należy
do tzw. kategorii nontradables, czyli dóbr niebędących przedmiotem
handlu międzynarodowego i konsumowanych jedynie lokalnie. Wraz
z kurczeniem się bazy przemysłowej potencjalnie zmniejszają się rów-
nież zdolności eksportowe gospodarki. Opublikowany ostatnio tekst

Problemy rozwoju i zacofania ekonomicznego

wyraźnie potwierdza te zagrożenia nawet w przypadku tak rozwinię-
tego kraju, jak USA

. Autorzy tego artykułu pokazali, że w USA w la-

tach 1990–2008 niemal cały przyrost zatrudnienia (tj. 98%) nastąpił
w dziedzinie nontradables, czyli poprzez zatrudnienie w sektorze rzą-
dowym i opiece zdrowotnej oraz w mniejszym już stopniu w handlu,
budownictwie i usługach restauracyjno-hotelarskich. W sektorach
tradables produkcja była przenoszona do innych krajów, co reduko-
wało popyt na pracę w tych gałęziach, ale co więcej: wpływało na
kurczenie się możliwości eksportowych w tych dziedzinach. Choć
zapewne błędem byłoby upatrywanie źródeł wysokiego deficytu
w obrotach bieżących w USA wyłącznie w tej kwestii, to jednak był
to zapewne czynnik, który miał i ma swoje znaczenie.

Opisywana sytuacja nie powinna być jednak nadmiernie genera-

lizowana, gdyż ma ona liczne i znane wyjątki. Jest mianowicie grupa
krajów, która oparła swoją egzystencję ekonomiczną na sprzedaży
i eksporcie usług, i nie są to bynajmniej gospodarki najbiedniejsze.
Należą do nich wspominane uprzednio wyspiarskie kraje turystyczne
(np. Malediwy i Seszele na Oceanie Indyjskim czy państwa karaibskie,
takie jak Saint Lucia lub Barbados) albo kraje będące centrami usług
finansowych lub transportowych (Bahamy ze swoim wielkim cen-
trum finansowym i bankowym oraz jednym z większych na świecie
miejscem rejestracji statków handlowych). Wśród głównych centrów
finansowych świata są również Bermudy

, czwarte co do wielkości

centrum w dziedzinie tzw. offshore finance, czyli świadczące usłu-
gi dla obcych obywateli, ale przede wszystkim Hongkong

i Singa-

pur. Te dwa ostatnie kraje, według bardzo miarodajnych źródeł, zaj-
mują dziś odpowiednio trzecią i czwartą lokatę wśród największych
globalnych centrów finansowych świata. Dane empiryczne wskazują
więc, że w pewnych warunkach wariant rozwoju z dużym – czasem
nawet z dominującym – udziałem usług jest wykonalny oraz przynosi
pożądane rezultaty w postaci awansu ekonomicznego tychże państw
i wzrostu stopy życiowej ich obywateli. Jednak równie łatwo do-
strzec, że większość pokazanych wyjątków to przypadki krajów nie-

M. Spence, S. Hlatshwayo, The Evolving Structure of the American Economy and

the Employment Challenge, Council on Foreign Relations, New York 2011.

Brytyjskie terytorium zamorskie.

Traktuję tu Hongkong jak niezależne państwo. Formalnie jednak od 1997 roku jest

on częścią Chin, choć ma status autonomicznego rejonu. Cechuje się wieloma odrębno-
ściami ekonomicznymi i politycznymi, zgodnie z zasadą: jeden kraj – dwa systemy, co
sytuuje go trochę w roli odrębnego państwa.

3. Strategie rozwoju – potrójne fiasko

wielkich, z małym potencjałem demograficznym i o niewielkim ryn-
ku wewnętrznym. Kraje duże i średniej wielkości miałyby poważny
problem z naśladowaniem takich scenariuszy. W przypadku Singapu-
ru nie ma nawet po co toczyć sporu o jego wielkość, gdyż jest to kraj
w równym stopniu przemysłowy, jak i stanowi centrum usługowe.
Singapur jest znanym producentem i eksporterem wielu wyrobów
w dziedzinie elektroniki, produktów informatycznych i farmaceuty-
ków. Hongkong z kolei odgrywa rolę istotnego pośrednika w handlu
Chin lądowych z resztą świata i w pełni korzysta z rosnącej ekono-
micznej ekspansji swego sąsiada, a jego ekonomika stopniowo stapia
się z chińską gospodarką. Hongkong może się swobodnie wyspecjali-
zować w dowolnej dziedzinie korzystnej zarówno dla siebie samego,
jak i dla głównego odbiorcy jego usług, tak jak może się specjalizo-
wać, powiedzmy, Nowy Jork w gospodarce amerykańskiej.

Wreszcie, na co ostatnio zwrócono baczną uwagę, istnieje wpływ

przemysłu na zatrudnienie. We współczesnych warunkach przemysł
daje zatrudnienie klasie średniej. Ta grupa reprezentuje większość
obywateli krajów rozwiniętych. Tak wygląda ich pozycja w struktu-
rze społecznej i politycznej. Z ekonomicznego punktu widzenia jed-
nak pracownicy należący do tej grupy to ludzie o przeciętnych kwali-
fikacjach, zajmujący średnie stanowiska wykonawcze w biznesie, od
których nie oczekuje się jakiejś szczególnej inicjatywy czy innowacyj-
ności. Są oni na ogół uplasowani w tradycyjnych sektorach gospo-
darki i przemysłu. Wbrew potocznym wyobrażeniom sporo (choć
nie wszystkie) gałęzi usług wymaga wysokich, ponadprzeciętnych
kwalifikacji. Dotyczyć to może wielu usług medycznych, edukacyj-
nych, finansowych, w dziedzinie nauki i badań rozwojowych oraz
w sferze usług na rzecz instytucji rządowych. Dlatego też outsourcing
produkcji przemysłowej eliminuje przede wszystkim prace proste,
bez szczególnie wysokich wymagań, czyli te, które są wykonywane
przez przedstawicieli klasy średniej. Prowadzi to do rosnącej stopnio-
wo stopy bezrobocia, spada bowiem popyt na pracę nisko kwalifiko-
waną, gdzie jest relatywnie duża podaż takich pracowników. Popyt
koncentruje się raczej na pracy wysoko kwalifikowanej, wymagającej
uprzednio dużych inwestycji w kapitał ludzki. Tych drugich jest na
rynku relatywnie niewielu, w każdym razie stanowią oni mniejszość.
Te rozbieżne tendencje w sferze rynku pracy wpływają zatem na ros-
nące zróżnicowanie wynagrodzeń między pracą kwalifikowaną a ni-
sko kwalifikowaną ze względu na wskazane wyżej relacje popytowo-
-podażowe. Co jednak najważniejsze, następuje wypłukiwanie rynku

Problemy rozwoju i zacofania ekonomicznego

pracy z zawodów i miejsc pracy o niskich i średnich kwalifikacjach,
a to dotyczy ogromnej większości siły roboczej.

Przytoczone wyżej argumenty pokazują, że nawet dziś nie należy

lekceważyć produkcji przemysłowej. Nie wydaje się, by poza szcze-
gólnymi, wyjątkowymi przypadkami (obejmującymi raczej niewielkie
kraje) można było być krajem rozwiniętym bez silnej bazy przemy-
słowej, a nawet jeśli byłoby to możliwe, to niekoniecznie pożądane.

Wybór drogi

Po II wojnie światowej proces dekolonizacji ruszył bardzo szybko. Naj-
pierw w Azji, gdzie niepodległość uzyskały m.in. takie ważne kraje,
jak Indie i Pakistan (1947), Indonezja (1949), Wietnam (1954) i Korea
(1948), później zaś – już w latach 60. XX wieku – rozpoczął się roz-
pad imperiów kolonialnych w Afryce. Jedynie portugalskie kolonie na
kontynencie afrykańskim uzyskały suwerenność dopiero w połowie lat
70. ubiegłego wieku. Wyzwalaniu się krajów kolonialnych towarzy-
szyły początkowo wielkie nadzieje na rozwój i wzrost stopy życiowej
ludności oraz entuzjazm połączony z oczekiwaniami, że odbędzie się
to szybko i skutecznie. Sytuacja okazała się bardziej skomplikowana.

W połowie XX wieku ekonomiści mieli zasadniczo różne punkty

widzenia w sprawie wyboru dróg rozwoju. Jedni uważali, że w za-
sadzie istnieje tylko jedna ścieżka, którą muszą podążać wszystkie
kraje, przechodząc te same fazy i etapy rozwojowe. Na tej ścieżce
ci bardziej rozwinięci są oczywiście na przedzie, ci słabiej zaawan-
sowani – pozostają z tyłu. Niemniej wszyscy muszą poruszać się po
tej samej trajektorii, a zacofani gonić czołówkę. Ta wizja nawiązy-
wała do Marksa i jego modelu zmiany formacji społeczno-ekono-
micznych. W Marksowskim modelu społeczeństwa przechodzą od
nieznającej własności prywatnej i bardzo egalitarnej wspólnoty rodo-
wej, stopniowo przez klasowe społeczeństwa niewolnicze, feudalne
i kapitalistyczne, aż do fazy socjalizmu (komunizmu). Poszczególne
społeczności mogą pominąć czy przeskoczyć jakiś etap (Polska np.
nie weszła nigdy w okres niewolnictwa i ze wspólnoty pierwotnej
wkroczyła w feudalne stosunki społeczne), ale zwykle postęp pole-
ga na przechodzeniu do bardziej zaawansowanej formy instytucjo-
nalnej. Jest charakterystyczne, że Marks, pisząc swe główne dzieło
Kapitał, uznał za wskazane – we wstępie dla niemieckiego czytelni-

3. Strategie rozwoju – potrójne fiasko

ka – zawrzeć opinię, że „kraj pod względem przemysłowym bardziej
rozwinięty wskazuje mniej rozwiniętemu tylko obraz jego własnej
przyszłości”

, ewidentnie sugerując, że Niemcy powinni postrzegać

ówczesny kształt angielskiego kapitalizmu jako miarodajny dla oce-
ny przyszłości gorzej wtedy rozwiniętych Niemiec. Jak trafnie za-
uważył jeden z autorów, w tej Marksowskiej perspektywie źródłem
natchnienia i inspiracji dla krajów zacofanych powinno być po pro-
stu studiowanie historii gospodarczej krajów przodujących, a cała
teoria rozwoju sprowadzałaby się w pewnym sensie do historii go-
spodarczej. Dokładnie tą samą drogą podążył dużo później inny ba-
dacz, amerykański ekonomista W. Rostow, wychodząc w 1960 roku
z koncepcją stadiów wzrostu gospodarczego

. Choć, co prawda, cał-

kowicie odrzucał on istotę i sens społeczny koncepcji K. Marksa oraz
był jego zdecydowanym oponentem

, to podobnie jak on okazał się

zwolennikiem idei linearnego rozwoju. Jego zdaniem ludzkość musi
przejść przez pięć, wspólnych dla wszystkich, stadiów rozwoju

. Nie

wchodząc zbyt głęboko w teoretyczne niuanse rozważań W. Rosto-
wa (a trzeba zaznaczyć, że poglądy te zostały różnie przyjęte przez
ekonomistów i nie brakowało ocen krytycznych), polityczny i spo-
łeczny sens jego idei sprowadzał się do sugestii, że kraje słabo rozwi-
nięte winny pójść drogą naśladownictwa i imitacji rozwiązań przyję-
tych przez kraje technologicznie i ekonomicznie zaawansowane. Ta
koncepcja doczekała się w literaturze nazwy „teoria modernizacji”.
Jej zwolennicy uważali, że głównym problemem krajów zacofanych
był deficyt (niedostatek) kapitału, a jego przezwyciężenie warunko-
wało start rozwojowy. Bez podniesienia skłonności do oszczędzania
w kraju nie można zwiększyć stopy inwestowania i podnieść tempa
wzrostu gospodarczego. Innym, alternatywnym rozwiązaniem było-
by pozyskanie kapitału zagranicznego, który uzupełniłby deficyt kra-
jowych, wewnętrznych źródeł finansowania inwestycji. Drugi prob-
lem wiązał się z „zacofaniem kulturowym”. Wielu badaczy sądziło,
że panujące w krajach Trzeciego Świata zwyczaje, dominujące normy
społeczne, przyzwyczajenia, czasem religia – jednym słowem, lokalna

K. Marks, Kapitał, t. I, Przedmowa, KiW, Warszawa 1970, s. 9.

W.W. Rostow, Stages of Economic Growth: A Non-Communist Manifesto, Cam-

bridge University Press, Cambridge 1960.

Warto zwrócić uwagę na podtytuł książki Rostowa, wskazujący, że została napisana

ewidentnie jako konkurencyjna czy polemiczna względem Marksowskiego podejścia.

Były to następujące stadia: społeczeństwo tradycyjne, faza przygotowania, start, lot

ku dojrzałości, społeczeństwo masowej konsumpcji.

Problemy rozwoju i zacofania ekonomicznego

kultura – tworzyły potężne bariery blokujące rozwój i utrudniające
zwiększenie skłonności do oszczędzania i inwestowania. Potrzebna
byłaby zatem swoista westernizacja kultury, przyjęcie zachodnich sys-
temów wartości oraz nasycenie życia społecznego i ekonomicznego
normami zachowań i praktyk społecznych tworzących klimat przed-
siębiorczości i użytecznych biznesowo. Teoria modernizacji niesie za-
tem przede wszystkim postulat zaimportowania zachodnich instytu-
cji i kultury oraz obcego kapitału. Doświadczenie bogatych krajów
Zachodu ma dostarczyć właściwego wzorca.

Początkowo kraje wyzwalające się z kolonialnej opresji nie prze-

jawiały wielkiego entuzjazmu do korzystania z zachodnich modeli
rozwojowych, a teoria modernizacji, choć hołubiona na wielu amery-
kańskich uniwersytetach, pozostała ideą martwą w praktyce. Przede
wszystkim zdecydował o tym czynnik psychologiczny. Wiele krajów
o świeżo odzyskanej niepodległości chciało silnie zaakcentować własną
odmienność i odciąć się od swej byłej metropolii, tym bardziej że mo-
carstwa kolonialne, wycofując się ze swych posiadłości politycznie,
pozostawały tam ekonomicznie, zachowując silną pozycję w lokalnej
gospodarce, kontrolując wciąż tamtejsze zasoby naturalne i kanały
handlowe. Propagowana przez Zachód idea naśladownictwa i ścisłej
kooperacji z byłymi kolonizatorami była prostą drogą do utrzymania
ekonomicznego status quo, z czego zainteresowane kraje dobrze zda-
wały sobie sprawę.

Drugim istotnym powodem odrzucenia tych zachęt Zachodu były

bardzo atrakcyjne doświadczenia krajów socjalistycznych o centralnie
planowanej gospodarce. Jeszcze przed II wojną światową, kiedy cały
rozwinięty świat pogrążony był w kryzysie, Związek Radziecki roz-
wijał się w szybkim tempie. Dźwigał główny ciężar wojny w sensie
militarnym i wyszedł z tej konfrontacji zwycięsko. To bardzo wzmoc-
niło jego pozycję polityczną. W latach 1928–1960, czyli od momen-
tu rozpoczęcia forsownej industrializacji, tempo wzrostu gospodarki
ZSRR (z wyjątkiem lat wojny) wynosiło średniorocznie 5,4–6,0%. Są
to przy tym szacunki zachodnie, radzieckie statystyki bowiem podają
tempa wzrostu dwukrotnie wyższe. Nawet jednak te niższe wskaźniki
są wysokie w porównaniu ze średnią światową, która – jak się ocenia
– nie przekraczała wówczas 2,5–3,0%

. Także Polska, której wyniki

nie odbiegły zresztą od osiągnięć innych gospodarek z krajów Europy

USA notowały np. w latach 1950–1970 średnioroczne tempo wzrostu na poziomie

3,5%.

3. Strategie rozwoju – potrójne fiasko

Wschodniej, rejestrowała w latach 1950–1970 wysokie tempo wzro-
stu, tj. średniorocznie około 7,0%. Wszystkie te fakty były wówczas
dobrze znane i interpretowane jako przejaw skuteczności tego modelu
rozwojowego. O tym, jak bardzo oddziaływały one na ówczesne elity
światowe, świadczą opinie i prognozy zamieszczone w podręczniku
ekonomii P. Samuelsona

z 1961 roku. Napisał on wówczas, że pro-

dukt narodowy brutto ZSRR stanowi około połowy amerykańskiego,
ale radziecka gospodarka rośnie szybciej niż USA. Można było zatem
przewidywać, że radziecki produkt narodowy przekroczy poziom ame-
rykańskiego PKB być może już w 1984 roku, ale najprawdopodobniej
nie później niż w 1997 roku. Do wyobraźni opinii publicznej prze-
mawiały także technologiczne osiągnięcia ZSRR, który w 1957 roku
wypuścił pierwszego ziemskiego satelitę, a w 1961 wysłał w kosmos
pierwszego człowieka. Taki był polityczny i intelektualny klimat w cza-
sie, gdy kraje afrykańskie i azjatyckie wybierały swój model rozwojo-
wy. Z perspektywy lat 60. XX wieku istniała atrakcyjna alternatywa
modelowa i ustrojowa wobec rozwiniętego kapitalizmu.

Choć niezbyt wiele krajów słabo rozwiniętych wprost skopiowa-

ło radzieckie czy wschodnioeuropejskie rozwiązania instytucjonalne,
to jednak były one na tyle silną inspiracją, że większość krajów poszła
w kierunku zdecydowanego etatyzmu. Państwo stało się głównym
narzędziem realizacji zadań modernizacyjnych wobec ewidentnych
słabości sił oddolnych. Można zatem powiedzieć, że wybrano trzecią
drogę, która nie była bynajmniej ani czysto kapitalistycznym warian-
tem, jaki obrały wcześniej kraje Zachodu, ani też gospodarką central-
nie planowaną w wersji radzieckiej.

„Szkoła zależności” jako próba odpowiedzi
na trudne pytania

W latach 50. ubiegłego wieku pojawił się jeszcze jeden argument wy-
sunięty przez R. Prebischa i H. Singera. Zwrócili oni uwagę na stale
pogarszające się terms of trade krajów Południa w wymianie z Północą.

Paul Samuelson (1915–2009) otrzymał Nagrodę Nobla z ekonomii w 1970 roku

jako jeden z pierwszych laureatów i jako pierwszy Amerykanin. Jego książka jest najbar-
dziej znanym na świecie podręcznikiem do nauczania ekonomii. Od 1948 roku miała
ona 19 wydań.

Problemy rozwoju i zacofania ekonomicznego

Taka długoterminowa tendencja do spadku terms of trade między
artykułami rolniczymi i surowcami a produktami przemysłu (rela-
tywne ceny w wymianie międzynarodowej tych pierwszych spadają
względem tych ostatnich) oznaczała – ze względu na przyjęte kie-
runki specjalizacji – systematyczny transfer dochodów w kierunku
krajów rozwiniętych. Im bardziej kraje słabo rozwinięte rozszerzały
swą produkcję na eksport, tym bardziej stawały się ofiarą nierównej
wymiany. Jaki był mechanizm zniżkujących terms of trade dla Połu-
dnia? W tej sprawie nie ma do końca jasności, ale można przyjąć,
że ważnym czynnikiem sprawczym są wyraźne różnice w elastycz-
ności dochodowej produktów rolniczych i przemysłowych. Nisko
przetworzone artykuły rolne cechują się na ogół małymi elastycz-
nościami dochodowymi popytu, podczas gdy wysoko przetworzone
wyroby przemysłowe charakteryzują się dużą elastycznością docho-
dową. W dłuższym okresie wymiana między krajami musi być zrów-
noważona, co oznacza, że kraje Południa muszą równoważyć swój
bilans handlowy z krajami Północy. Relatywnie wolno rosnący popyt
krajów rozwiniętych na dobra rolne (z powodu niskiej elastyczności
dochodowej), wytwarzane i eksportowane przez kraje słabo rozwi-
nięte, i szybko rosnący popyt krajów rozwijających się na wyroby
przemysłowe (w wyniku wysokiej elastyczności dochodowej), produ-
kowane i eksportowane przez kraje rozwinięte, powoduje, że kraje
Południa, usiłując zdobyć niezbędne dewizy, nadmiernie zwiększają
podaż dóbr rolnych. Ta presja podaży wywołuje zniżkową tendencję
cen eksportowanych przez nich dóbr, a jednocześnie wysoki popyt
na dobra przemysłowe podtrzymuje ceny towarów eksportowanych
przez kraje rozwinięte. Dodatkowo pogarszające się terms of trade,
wywołując zakłócenia w bilansie obrotów z zagranicą, może skutko-
wać wprowadzeniem różnych form ograniczeń importowych, skut-
kujących przyhamowaniem wzrostu gospodarczego.

Argumentacja R. Prebischa i H. Singera nie była nigdy poważ-

nie kwestionowana. Rekomendowano jedynie krajom rozwijającym
się, by w tej sytuacji rozbudowywały sektor przemysłowy i zwiększa-
ły eksport dóbr wysoko przetworzonych. Późniejsze statystyki (od lat
90.) pokazują, że taka zmiana w krajach rozwijających się faktycz-
nie się dokonała. W ujęciu globalnym eksport dóbr przemysłowych
z krajów Południa do krajów Północy zaczął przewyższać eksport su-
rowcowy i dlatego dziś główny problem sprowadza się raczej do od-
powiedzi na pytanie, jak kształtują się terms of trade w tych grupach
towarów przemysłowych, którymi handlują oba te regiony. Badania

3. Strategie rozwoju – potrójne fiasko

pokazują, że tu sytuacja nie zmieniła się zbytnio na korzyść krajów roz-
wijających się w ciągu ostatnich 30 lat

, choć jednocześnie negatyw-

ny wpływ pewnego spadku terms of trade jest kompensowany wzro-
stem eksportu dóbr przemysłowych na rynki krajów rozwiniętych.

W rezultacie z wyłuszczonych wyżej powodów w latach 60. XX

wie ku ogromną popularność uzyskała tzw. szkoła zależności, rozwi-
jana w kręgu ekonomistów latynoamerykańskich (choć mająca także
wielu reprezentantów poza tym obszarem). Dla przedstawicieli tej
szkoły, tzw. dependystów, integracja z gospodarką światową nie była
krokiem w kierunku modernizacji, ale, wprost przeciwnie, utrwalała
jedynie i pogłębiała zacofanie. Choć proces dekolonizacji następują-
cy po II wojnie światowej początkowo budził wielkie nadzieje, to jed-
nak, zdaniem A. Hoogvelt, dość szybko okazało się, że mocarstwom
kolonialnym – mimo utraty formalnej, politycznej kontroli nad te-
rytoriami swych byłych posiadłości – udało się utrzymać kontrolę
ekonomiczną. Najlepsze tereny uprawne i rolne przechwycili daw-
ni zagraniczni właściciele, zagraniczny kapitał zagwarantował sobie
długoterminowe koncesje na wydobycie i eksploatację bogactw na-
turalnych, a główne kanały handlowe byłych kolonii ze światem ze-
wnętrznym opanowały wielkie korporacje międzynarodowe

. Post-

kolonialny, zapóźniony cywilizacyjnie i ekonomicznie obszar niemal
całej Afryki, Azji i Ameryki Łacińskiej stał się częścią światowego
systemu kapitalistycznego jako podporządkowana i peryferyjna część
tego świata. Dependyści przejęli – jako swoją – koncepcję świata jako
systemu globalnego, w którym rolę sterującą odgrywa logika ekono-
miczna wysoko rozwiniętego centrum

. Peryferie są oczywiście po-

trzebne centrum, ale jako obszar ekonomicznej eksploatacji, źródło
surowców i taniej siły roboczej oraz strefa, do której przesuwa się
prostą i pracochłonną, brudną oraz energochłonną produkcję, a tak-
że jako rynek zbytu.

Problem polega na tym, że uczestniczenie w takim międzyna-

rodowym podziale pracy, w którym kraje peryferyjne dostarczają
surowce i nisko przetworzone produkty, a wysoko rozwinięte za-

J. Mayer, The Fallacy of Composition: A Review of the Literature, United Nations

Conference on Trade and Development, Discussion Paper No. 166, February 2003.

A. Hoogvelt, Globalization and the Postcolonial World. The New Political Economy

of Development, The John Hopkins University Press, Baltimore 2001, s. 30.

A. Frank, The Development of Underdevelopment, [w:] J. Passe-Smith, Development

and Underdevelopment. The Political Economy of Global Inequality, red. M. Seligson,
Lynne Rienner Publishers, London 2008.

Problemy rozwoju i zacofania ekonomicznego

chowują monopol na wysokie technologie, to utrwalanie własnego
niedorozwoju. Niejednokrotnie cała struktura produkcji kraju słabo
rozwiniętego jest podporządkowana dominującemu centrum. Z jed-
nej strony w krajach tych rozwija się sektor eksportowy o wyraźnie
enklawowym charakterze, słabo zintegrowany z resztą gospodarki
i pracujący wyłącznie na potrzeby odbiorców zewnętrznych. Jest to
często przemysł wydobywczy lub wytwarzający produkty rolne i bar-
dzo wrażliwy na wszelkie wahania światowej koniunktury. Z drugiej
strony część krajowej produkcji jest wytwarzana przez firmy z obcym
kapitałem. Ich interesy często pozostają w kolizji z dążeniem do mo-
dernizacji zainteresowanych krajów, a struktura i rodzaj rozwijanej
przez nie produkcji nie musi być zbieżna z potrzebami lokalnymi, jest
bowiem podporządkowana globalnym interesom korporacji.

Spory wokół roli korporacji transnarodowych od samego począt-

ku wywoływały ostrą dyskusję. W tej sprawie zarysowały się przy-
najmniej dwa stanowiska

. Jedno tradycyjnie odwołuje się do faktu,

że kraje wchodzące późno na ścieżkę modernizacji mogą szybko ada-
ptować postęp techniczny, technologie, wiedzę i doświadczenie, któ-
rych nośnikami są korporacje transnarodowe. Wraz z obcym kapita-
łem i importem technologii przypływają nowe idee, know-how oraz
nowe wartości pozwalające na szybszy wzrost gospodarczy i doga-
nianie krajów czołówki. Jest jednak i bardziej sceptyczny osąd sytua-
cji. Z punktu widzenia kraju przyjmującego priorytetem jest stopnio-
we opanowywanie nowoczesnych rodzajów produkcji. Korporacje
międzynarodowe nie są tym raczej zainteresowane, gdyż powód ich
obecności stanowią właśnie te warunki i ten rodzaj międzynarodo-
wego podziału pracy, które kraj przyjmujący chciałby zmienić. Taki
charakter podziału pracy przypadający w udziale peryferiom oznacza
również – zdaniem dependystów – nierówne warunki handlu pozwa-
lające na systematyczny transfer dochodów i nadwyżki ekonomicz-
nej od krajów biednych do bogatych. Mechanizm tego transferu jest
prosty i wynika z możliwości przechwytywania renty technologicznej
w rezultacie monopolu na wysokie technologie

. Peryferyjny cha-

rakter ekonomiki współwystępuje również ze szczególną strukturą
społeczną krajów niedorozwiniętych. Wykształciła ona relatywnie

M. Herkenrath, V. Bornschier, Transnational Corporations in World Develop-

ment: Still the Same Harmful Effects in an Increasigly Globalized World Economy?, [w:]
J. Passe-Smith, op. cit., s. 304–307.

Por. A. Emmanuel, Unequal Exchange. A Study of Imperialism of Trade, „Monthly

Review of Press”, London 1972.

3. Strategie rozwoju – potrójne fiasko

silne elity mocno powiązane interesami ekonomicznymi z krajami
centrum. Interesy, mentalność i systemy wartości tych elit (burżua-
zja kompradorska) są imitacją interesów i stylu życia krajów zamoż-
nych. Ta struktura społeczna utrwala oraz blokuje zmiany społecz-
ne i ekonomiczne kolidujące z interesami uprzywilejowanych grup
powiązanych z obcym kapitałem. Jak syntetycznie przedstawia to
A. Hoog velt

: „istotą teorii zależności jest twierdzenie, że w rezulta-

cie penetracji przez kapitał kolonialny w krajach kolonialnych zostaje
stworzona wypaczona struktura gospodarcza i społeczna, która stale
reprodukuje ogólną stagnację ekonomiczną i skrajną pauperyzację
mas”. Dodajmy, że zgodnie z referowanym tu punktem widzenia

dominacja obcego kapitału i kolonialne dziedzictwo zepchnęły obec-
ne kraje peryferyjne ze ścieżki rozwoju. Referując główne tezy szko-
ły, zwraca się uwagę, że „niedorozwój nie jest wcześniejszym stadium
rozwoju; oba są historycznie równoczesnymi, funkcjonalnie powią-
zanymi stronami tego samego historycznego procesu rozwoju kapi-
talistycznego systemu światowego”

Wnioski, które wyciąga zwolennik szkoły zależności, są dwoja-

kie i bardzo daleko idące. Przede wszystkim absolutnie kluczowa jest
konstatacja, iż zarówno źródła zacofania ekonomicznego, jak i me-
chanizmy je utrwalające mają zewnętrzny charakter. To neokolo-
nialna specyfika współczesnej światowej gospodarki, jej reguły gry
i mechanizmy ustanawiane przez silnych i zasobnych są odpowie-
dzialne za niedorozwój i ubóstwo oraz zablokowane szanse postępu
w znacznej części krajów Afryki, Azji i Ameryki Łacińskiej. Bogactwo
jednych jest ufundowane na ubóstwie innych. Dlatego współczesny,
światowy podział pracy jest pułapką, w której szamocą się bezsilnie,
bo bez większych perspektyw na sukces, słabsze gospodarki dostar-
czające bogatym i bardziej rozwiniętym – taniej siły roboczej, surow-
ców i miejsc do lokalizacji brudnej produkcji oraz podlegające bru-
talnej eksploatacji. Źródłem niedorozwoju nie są zatem wewnętrzne
słabości poszczególnych krajów i społeczności, popełniane błędy, fa-
talna polityka gospodarcza itp., ale zewnętrzne reguły gry, ustalane
przez metropolie wyznaczające każdemu „jego miejsce w szyku”.

A. Hoogvelt, op. cit., s. 38.

A. Frank, op. cit.

T. Evers, P. von Wogau, „Dependencia”: latynoamerykański wkład do teorii niedoro-

zwoju, [w:] Ameryka Łacińska. Dyskusja o rozwoju, red. R. Stemplowski, Czytelnik,
Warszawa 1987, s. 325.

Problemy rozwoju i zacofania ekonomicznego

Praktyka pokazała, że niezależnie od tego, na ile prawdziwy jest

taki opis sytuacji (a w części jest na pewno prawdziwy), to ta ide-
ologia często służyła do budowania fałszywego alibi dla polityków
z krajów rozwijających się do tłumienia krytyki pod własnym adre-
sem, do zasłaniania się argumentem o kolonialnej przeszłości jako
uniwersalnym wyjaśnieniem wszelkich porażek. Filozofia ta jedno-
cześnie rozgrzeszała i demobilizowała, ponieważ budowała fałszywe
przekonanie, że wewnętrzny wysiłek prowadzący do przełamania
zacofania będzie nieskuteczny. Ponadto analizy i badania procesów
ekonomicznych skłaniały przynajmniej niektórych przedstawicie-
li szkoły zależności do zarekomendowania zainteresowanym kra-
jom polityki swoistego odłączenia się (de-link) od światowego ryn-
ku i światowej gospodarki

. Bez silnego własnego przemysłu kraje

Trzeciego Świata są trwale skazane na bycie ofiarą międzynarodo-
wego handlu, a warunkiem zbudowania swojej solidnej bazy prze-
mysłowej jest uzyskanie względnej samowystarczalności i zastąpienia
importowanych dóbr przemysłowych rodzimymi. Nowo rodzące się
przemysły narodowe, raczkujące gałęzie wymagały ochrony, zaistnia-
ła więc oczywista potrzeba ustanowienia barier w dostępie do włas-
nego rynku. Zastosowana w Ameryce Łacińskiej strategia rozwoju
zwana industrializacją poprzez substytucję importu (import substi-
tution industrialization ISI) była realizacją takiego programu. Była
ona zorientowana do wewnątrz, z aktywną rolą państwa promującą
krajową wytwórczość i rodzimy przemysł oraz nakierowaną na zastą-
pienie importu z krajów rozwiniętych własnymi wyrobami. W tym
celu państwo uruchamiało cały arsenał środków interwencji w posta-
ci wspierania i subsydiowania raczkujących gałęzi przemysłu, ustana-
wiania kwot importowych i wysokich taryf celnych oraz prowadziło
odpowiednią politykę kredytową i w dziedzinie stóp procentowych.
Utrzymywało wreszcie silny sektor państwowych firm i banków, dla
osiągnięcia swych celów wykorzystując narzędzia planowania cen-
tralnego.

Większość ekonomistów uważa, że strategia ta poniosła fiasko.

Opinia ta opiera się głównie na analizie doświadczeń krajów laty-
noskich. Rzeczywiście, główne kraje Ameryki Łacińskiej realizujące
co najmniej od początku lat 60. politykę substytucji importu zosta-
ły w latach 80. XX wieku dotknięte głębokim kryzysem. Był on tak
ostry, że całe to dziesięciolecie nazwano nawet „straconą dekadą”.

Taką ideę wprost sformułował niemiecki ekonomista Andre Gunder Frank.

3. Strategie rozwoju – potrójne fiasko

Regionalny PKB per capita gwałtownie załamał się i to w takim stop-
niu, że w połowie lat 80. nie przekroczył jeszcze poziomu sprzed
10 lat. Spadały płace, a bezrobocie silnie rosło. Eksplodowała in-
flacja – zwłaszcza w Boliwii, Argentynie i Brazylii

. To oczywiście

zdyskredytowało całą dotychczasową politykę gospodarczą jako nie-
skuteczną i błędną. Niemniej jeśli popatrzymy na efekty tej polityki,
porównując ją z późniejszą alternatywą, to oceny muszą być bardziej
umiarkowane.

Późny triumf teorii modernizacji i kolejne
niepowodzenie („konsensus waszyngtoński”)

Kiedy nastąpił krach polityki wspierającej substytucję importu, na
scenie politycznej pojawiła się ponownie teoria modernizacji jako
program, tym razem w nowym wcieleniu, w postaci koncepcji „kon-
sensusu waszyngtońskiego”. Wdrożenie tej nowej/starej idei uła-
twiały dwa czynniki. Jeden to wspomniane uprzednio głębokie roz-
czarowanie dotychczasową polityką, która nie tylko nie przyniosła
obiecanych efektów modernizacyjnych czy pożądanego awansu cy-
wilizacyjnego i dochodowego, ale też okazała się „ślepą uliczką”
i w końcu zaowocowała kryzysem. Drugim sprzyjającym czynnikiem
był nowy klimat ideologiczny i polityczny w świecie, w którym pa-
nowały już silne idee neoliberalne. Warto przypomnieć, że lata 80. to
czasy rządów R. Reagana w USA i M. Thatcher w Wielkiej Brytanii.
Zwyciężali oni w wyborach na fali krytyki idei welfare state – nad-
miernie aktywnej roli państwa – głosząc hasła prymatu rynku i swo-
body działalności gospodarczej. Jednocześnie, o czym niżej, atrak-
cyjność ustrojowa krajów o gospodarce centralnie planowanej, które
same przeżywały już wówczas poważny kryzys, w praktyce zanikła.
W tych warunkach na rynku idei nie było poważnego kontrkandyda-
ta, a w każdym razie akceptacja dla liberalizmu wydawała się pomy-
słem wartym wypróbowania.

Zasadniczo koncepcja „konsensusu waszyngtońskiego” zrodziła

się gdzieś w początkach lat 80. w środowisku MFW i Banku Świa-

Inflacja w Argentynie w pierwszej połowie 1985 roku przekraczała 2000% rocznie,

natomiast w Brazylii w latach 1988–1990 ponad 1000%. Boliwijska inflacja była jeszcze
wyższa.

Problemy rozwoju i zacofania ekonomicznego

towego jako projekt i program modernizacyjny dla krajów rozwija-
jących się. Program ten zawierał trzy podstawowe elementy: (1) sta-
bilizację makroekonomiczną dzięki kontroli deficytów budżetowych
i inflacji, czyli postulat prowadzenia możliwie restrykcyjnej polityki
fiskalnej i monetarnej, (2) ideę otwarcia gospodarki na zagranicę po-
przez liberalizację handlu i swobodę przepływu kapitału, (3) ogra-
niczenie roli państwa w gospodarce poprzez możliwie szeroki plan
prywatyzacji i deregulacji systemu ekonomicznego. Przez mniej wię-
cej 20 lat koncept ten był traktowany przez międzynarodowe insty-
tucje jako główna recepta na rozwój. Czy przyniósł on oczekiwany
sukces?

Brzmi to nieco paradoksalnie, ale kraje latynoamerykańskie,

które okazały się najbardziej pilnymi uczniami nowej idei moder-
nizacji i z pełnym zaangażowaniem wdrażały zalecenia „konsensu-
su waszyngtońskiego” (np. Argentyna), nie odnotowały szczegól-
nych osiągnięć. Kraje kontynentu południowoamerykańskiego po
1990 roku pod rządami „konsensusu waszyngtońskiego”

rozwijały

się nawet relatywnie wolniej

niż w poprzednich okresach, pomija-

jąc oczywiście „straconą dekadę”. Pewna poprawa nastąpiła dopiero
po 2000 roku, kiedy kraje te odeszły od zaleceń MFW. Te państwa
z kolei, które są uważane za przypadki sukcesu ekonomicznego, np.
„azjatyckie tygrysy” czy nieco później Chiny, odżegnywały się od wy-
żej wymienionych zaleceń i wiele wskazuje na to, że właśnie dlatego
notowały stały i spektakularny postęp. Dziś cała koncepcja „konsen-
susu waszyngtońskiego” nie jest już modna i pewnie niewielu ekono-
mistów jest gotowych jej bronić

. Zarówno przyczyny popularności,

jak i źródła niepowodzenia tego projektu są jednak pouczające i war-
te analizy. Przekonanie o pełnej efektywności i sprawności rynków
oraz ignorowanie ich defektów, choć nieprawdziwe, skłania do pro-
pagowania i realizacji polityki gospodarczej, która leży w interesie
silnych ekonomicznie podmiotów. Z tej perspektywy nie dziwi, że
każdorazowo – gdy tylko jest to możliwe politycznie – kraje rozwi-
nięte i związane z nimi organizacje międzynarodowe reklamują i na-
rzucają taką politykę – pozostałym. Dla słabych gospodarek postu-
lat pełnego otwarcia gospodarki i pełnej liberalizacji handlu jest, jak
wcześniej pokazywaliśmy, wystawieniem takiej bezbronnej gospodar-

Wyjątkiem było Chile.

W literaturze ekonomicznej określa się ją obecnie jako damaged brand, czyli markę,

która utraciła wartość.

3. Strategie rozwoju – potrójne fiasko

ki na presję konkurencji zagranicznej, której często nie jest ona w sta-
nie sprostać. Inne zalecenia „konsensusu waszyngtońskiego” z kolei
mają taki skutek, że redukują zasadniczo rolę państwa w gospodar-
ce. Rachuby, iż żywiołowe procesy rynkowe same załatwią problemy
niedorozwoju, wydają się mało realistyczne.

Przyjrzyjmy się np., jak przebiegały procesy transformacji w kra-

jach postsocjalistycznych. Przykład jest o tyle dobry, iż były to –
w fazie startu do transformacji – kraje o średnim poziomie rozwo-
ju ekonomicznego, a więc lepiej przygotowane do przyjęcia zaleceń
„konsensusu waszyngtońskiego”. Procesy prywatyzacyjne przebiega-
ły w tych krajach w ramach dwóch scenariuszy. Pierwszy, obejmują-
cy także Polskę, polegał na tym, że kluczowe gałęzie, np. w polskiej
gospodarce m.in. przemysł i sektor finansowy, zostały w znacznej
części przejęte przez obcy kapitał. Polski kapitał prywatny, z nielicz-
nymi wyjątkami, to jedynie kapitał drobny i średni. Tak jest rów-
nież we wszystkich krajach Europy Wschodniej należących dziś do
Unii Europejskiej. Drugi schemat prywatyzacji (obejmuje np. takie
kraje, jak Ukraina i Rosja) to prywatyzacja oligarchiczna. Tam nie
dopuszczono obcego kapitału do udziału w prywatyzacji, a więc do
sprywatyzowania majątku państwowego doszło w wyniku masowej
grabieży własności państwa, dokonanej przez znakomicie ulokowane
w strukturach politycznych i gospodarczych grupy interesów, także
przestępcze i mafijne. Który z tych scenariuszy jest realizacją pro-
gramu modernizacji gospodarki narodowej? Na szczęście peryferyjne
kraje ze Wschodniej Europy są częścią Unii i dzięki temu uczestniczą
w procesach rozwoju i modernizacji.

Jednocześnie idea „konsensusu waszyngtońskiego” zawierała

wiele racjonalnych postulatów. Zalecenie, by prowadzić rozsądną
politykę ekonomiczną i nie dopuszczać do powstawania wielkich de-
ficytów budżetowych i szalejącej inflacji, co było stałą przypadło-
ścią krajów Ameryki Łacińskiej w latach 70. i 80., nie budzi żadnych
zastrzeżeń. Żaden program unowocześnienia i rozwoju nie powie-
dzie się, kiedy brakuje elementarnej równowagi w gospodarce, kiedy
chwieje się budżet i załamuje bilans płatniczy, podobnie gdy reko-
menduje się odejście od autarkii ekonomicznej. Dlatego w dzisiejszej
ocenie bylibyśmy skłonni jako główną wadę „konsensusu waszyng-
tońskiego” akcentować raczej pewien charakterystyczny dlań funda-
mentalizm rynkowy i jednostronność zaleceń, zwłaszcza na tle pozy-
tywnych doświadczeń strategii krajów azjatyckich.

Problemy rozwoju i zacofania ekonomicznego

Trzecie fiasko – gospodarka centralnie
planowana

Mimo początkowych sukcesów gospodarka centralnie planowana za-
wiodła jako model rozwojowy. Dlaczego? Odpowiedź na to pytanie
nie ma jedynie wartości historycznej, pozwala bowiem lepiej rozu-
mieć, jakie są recepty na sukces gospodarczy, a jakich rozwiązań insty-
tucjonalnych należy raczej unikać. Gospodarka centralnie planowana
ma jedną, niezwykle istotną zaletę, a mianowicie ogromną zdolność
do mobilizowania, koncentracji i wykorzystania zasobów na wyzna-
czonym odcinku. To funkcjonuje trochę jak na wojnie, kiedy atak na
całym szerokim froncie nie zapewnia warunków przełamania oporu,
podczas gdy skupienie wysiłków na wybranym punkcie, rzucenie tam
dużych sił ściągniętych z innych miejsc, pozwala na osiągnięcie stra-
tegicznego sukcesu, zwycięstwa. Państwowa forma własności pozwa-
la właśnie na takie efektywne przejmowanie nadwyżki ekonomicz-
nej wytworzonej w poszczególnych przedsiębiorstwach, centralizację
tych środków i kierowanie ich na te cele inwestycyjne, które są uwa-
żane za strategiczne z punktu widzenia całej gospodarki. W klasycz-
nej gospodarce rynkowej, w której decyzje inwestycyjne są podejmo-
wane w sposób zdecentralizowany, rozproszony – czyli podejmują je
indywidualne podmioty – istnieje często sytuacja niedoinwestowa-
nia. Z jednej strony w obszarze inwestycji ujawnia się z całą mocą de-
fekt koordynacji (znany nam już problem wielkiego pchnięcia, czyli
big push), kiedy inwestorzy, wzajemnie uwikłani w gry strategiczne,
czekają na działania innych graczy – konkurentów i wstrzymują in-
westowanie. Z drugiej strony wspomniane rozproszenie decyzji nie
gwarantuje optymalnej alokacji inwestycji, w decyzjach poszczegól-
nych firm dominuje bowiem rachunek krótkookresowy i niska skłon-
ność do ryzyka, a efekty zewnętrzne (zwłaszcza korzyści zewnętrzne)
są z oczywistych powodów ignorowane. Te akurat zawodności ryn-
ków nie pojawiają się w planowaniu centralnym, a zatem gospodarki
wschodnioeuropejskie cechowały się bardzo wysoką stopą akumu-
lacji, wysokim poziomem inwestowania w środki trwałe, nawet ze
skłonnością do przeinwestowywania gospodarki. Stały problem kra-
jów niedorozwiniętych w postaci niedostatecznych inwestycji w ogó-
le nie pojawia się w gospodarkach zarządzanych centralnie. Jeśli zaś
występuje jakiś problem z inwestycjami, to jest on raczej całkiem od-
mienny, tj. wynikający z nadmiaru skłonności do inwestowania.

3. Strategie rozwoju – potrójne fiasko

Choć ze skalą inwestowania nie ma problemu, to piętą achilleso-

wą omawianych gospodarek była niska efektywność gospodarowania.
Istniało kilka, systemowo uwarunkowanych przyczyn niskiej efektyw-
ności modelu centralistyczno-nakazowego. W gospodarce socjalistycz-
nej państwowe przedsiębiorstwa funkcjonują w warunkach miękkich
ograniczeń budżetowych, tj. nie są zmuszone do samofinansowania
swej działalności bieżącej i rozwojowej, ale niemal zawsze mogą liczyć
na dopływ środków z zewnątrz, z budżetu państwa. Z jednej strony
przedsiębiorstwa wiedziały, że ich bieżące funkcjonowanie i perspek-
tywy rozwojowe pozostają jedynie w luźnym związku z rozmiarami
wypracowywanych przez nie środków, co nieuchronnie prowadziło do
stopniowego rozmontowywania mechanizmów efektywnościowych
na poziomie mikro. Z drugiej jednak miękkie ograniczenia budże-
towe, czyli brak obaw o wystąpienie deficytu środków finansowych,
wywoływały niemal nieograniczony popyt na czynniki produkcji, ta-
kie jak surowce, pracę i kapitał. Wzrost produkcji realizowany bez
względu na koszty wytwarzania prowadzi do marnotrawnego zużywa-
nia surowców i wysokiej materiałochłonności. Jednocześnie wskutek
nadmiernego popytu pojawia się głęboka nierównowaga na rynkach
surowcowych i presja na dalszy wzrost podaży surowców. Ta presja
ma nawet pozorne uzasadnienie w postaci istniejących niedoborów.
W rezultacie uruchamiane są kapitałochłonne inwestycje o długich
cyklach realizacyjnych, nastawione na rozbudowę przemysłu ciężkie-
go i surowcowego (tzw. działu I). Jednak rozwój tych przemysłów
dodatkowo obciąża i tak już napięte bilanse surowcowe. Czynniki
odpowiedzialne za wysoką materiałochłonność produkcji wywołują
efekt strukturalny polegający na utrwaleniu się, a nawet wzmocnieniu
niekorzystnych proporcji rozwojowych, z dominacją kompleksu su-
rowcowo-energetycznego. Czynnikiem dodatkowym, prowadzącym
do hipertrofii działu I, jest oddolna presja inwestycyjna. Ponieważ
popyt inwestycyjny firm także nie napotyka – ze względu na miękkie
ograniczenia – hamulca pieniężnego, wytwarza to nacisk na wzrost
produkcji dóbr inwestycyjnych, przy których wytwarzaniu znów zu-
żywa się znaczne ilości surowców i energii. Pogłębia to nierównowagę
w sferze zaopatrzenia, co tworzy nowe uzasadnienia wzrostu produkcji
surowców itd. Niezależnie więc od wielkości produkcji na cele zaopa-
trzeniowe niedobory wciąż się odtwarzają.

Wspominana wyżej presja inwestycyjna rozwija się w sposób słabo

kontrolowany i doprowadza cyklicznie do przeinwestowania gospo-
darki, a więc do głębokich zaburzeń w równowadze ekonomicznej.

Problemy rozwoju i zacofania ekonomicznego

Zmusza to na ogół centrum decyzyjne do poważnego przegrupowa-
nia środków, co zawsze wiąże się z dużymi stratami. Znaczne środki
zostają bezpowrotnie zmarnowane wskutek zaniechania kontynuacji
wielu inwestycji. Wiele zadań inwestycyjnych w ogóle nie osiąga etapu,
w którym można by zebrać korzyści, a jeśli nawet ich realizacja zostanie
po jakimś czasie podjęta na nowo, okazują się one już technologicznie
przestarzałe. Straty wywołane załamaniem równowagi gospodarczej
wskutek przeinwestowania stanowią, obok efektu strukturalnego, dru-
gi istotny czynnik obniżający sprawność systemu centralistyczno-na-
kazowego.

Sposób, w jaki realizowano uprzemysłowienie, preferujący przede

wszystkim ekspansję przemysłu ciężkiego i gałęzi surowcowych, do-
prowadził do uformowania się potężnych grup interesów związanych
z tymi gałęziami przemysłu. Grupy te podjęły stopniowo coraz sku-
teczniejszą grę z centrum, której stawką było narzucenie warunków
własnej ekspansji jako normy ogólnospołecznej. Logika systemu biu-
rokratycznego, w której kryteria ekonomiczne są zastępowane słabo
sprecyzowanymi kryteriami politycznymi, szeroko otwiera pole arbi-
tralnym decyzjom gospodarczym. W tych warunkach gałęziowe grupy
nacisku zdolne były bez większych trudności podporządkować swym
interesom rozwój całej gospodarki. Celem gospodarowania jest nadal
wzrost, choć coraz bardziej zdeformowany, destabilizujący równowa-
gę gospodarczą i generujący sytuacje kryzysowe, m.in. wskutek zablo-
kowania mechanizmów umożliwiających restrukturyzację gospodarki.

Istnieje wreszcie kwestia rosnącego stopnia uspołecznienia pro-

dukcji. Wysoki poziom uspołecznienia produkcji oznacza silne zin-
tegrowanie gospodarki, wysoki stopień współzależności między jej
poszczególnymi segmentami oraz znaczną wrażliwość systemu także
na lokalne zaburzenia, które – przenosząc się wzdłuż dość sztyw-
nych powiązań technologicznych między przedsiębiorstwami – mogą
doprowadzić nawet do zaburzeń globalnych. W przypadku niskiego
poziomu uspołecznienia produkcji pojawiające się zakłócenia są na
ogół skutecznie amortyzowane, jako że wiele segmentów gospodarki
działa wówczas względnie autonomicznie. Wysokie uspołecznienie
produkcji stawia natomiast niezwykle ostre wymagania przed sys-
temem scentralizowanym, przede wszystkim w dziedzinie przetwa-
rzania informacji. Jeśli nawet małe błędy w decyzjach mogą w wy-
niku skomplikowanych sprzężeń międzypodmiotowych wywoływać
poważne skutki ogólnogospodarcze, to na dobrą sprawę decyden-
ci powinni wszystko wiedzieć i wszystko przewidzieć. Oczywiście

3. Strategie rozwoju – potrójne fiasko

jest to niewykonalne, a więc błędy są nieuchronne. W początkowym
okresie funkcjonowania systemu scentralizowanego – gdy struktura
gospodarki była stosunkowo nieskomplikowana i istniały słabe po-
wiązania technologiczne między przedsiębiorstwami – możliwe było
sterowanie selektywne przez oddziaływanie jedynie na główne pro-
cesy. Takim zadaniom informacyjnym system mógł jeszcze sprostać

Oczywiście i ten sposób sterowania nie był bezbłędny, w gospodar-
ce pojawiały się napięcia, ale jednak – na dającym się tolerować po-
ziomie. Gdy międzypodmiotowe współzależności skomplikowały się
i wzmocniły, centrum oraz inne ośrodki decyzyjne okazały się nie-
zdolne do utrzymania gospodarki na zrównoważonej ścieżce wzro-
stu, a system scentralizowany niefunkcjonalny ze względu na sposób
pełnienia funkcji koordynatora procesów rozwojowych.

Widać zatem, jaka jest tajemnica początkowych sukcesów i póź-

niejszej porażki gospodarek centralnie planowanych. W pierwszym
okresie, kiedy gospodarka ta jest prosta i ekonomicznie słabo rozwi-
nięta, centralne podejmowanie decyzji okazuje się nadzwyczaj efek-
tywne. Kierunki inwestowania w takiej gospodarce są dość oczywiste,
błędy możliwe, ale niezbyt dotkliwe. Jednocześnie duża skłonność
tej gospodarki do inwestowania tworzy warunki do szybkiego wzro-
stu ekonomicznego. Stopniowo jednak efektywność inwestycji spada
i centralny planista znajduje się w pułapce. By podtrzymać wyso-
kie tempo wzrostu, jest zmuszony z okresu na okres podnosić udział
inwestycji w dochodzie narodowym, co dokonuje się kosztem kon-
sumpcji i napotyka rosnący opór społeczny. Jeśli zaś centrum nie jest
gotowe podnosić stopy inwestycji, to rosnące koszty rozwoju prę-
dzej czy później zahamują wzrost ekonomiczny. Ten ostatni scena-
riusz zresztą ostatecznie się zmaterializował w praktyce w postaci
spadającej dynamiki wzrostowej zarówno gospodarki radzieckiej, jak
i gospodarek wschodnioeuropejskich, co było już wyraźnie widoczne
w ostatnim okresie tego systemu. Porażka tego modelu została osta-
tecznie przypieczętowana ponad 20 lat temu (przełom lat 80. i 90.
XX wieku), kiedy kraje te odrzuciły nieefektywny system, przyjmu-
jąc w pełni rozwiązania kapitalizmu rynkowego.

W swoim czasie autor tej książki zapytał prof. Czesława Bobrowskiego, pierwszego

prezesa Centralnego Urzędu Planowania w latach 1945–1948, czy po zakończeniu woj-
ny wiedział, co należało wówczas robić w gospodarce w pierwszej kolejności, jakie za-
dania realizować. Bobrowski odpowiedział, że nie miał żadnych wątpliwości: najpierw
należało odbudowywać transport. Wtedy był to jasny priorytet.

Rozdział 4

Globalizacja na horyzoncie

Mniej więcej do końca lat 80. XX wieku nie było wątpliwości, że
rozpiętości dochodowe w świecie rosną. Bogaci stawali się coraz bo-
gatsi, a biedni – biedniejsi. Kiedy miało się przywilej bycia obywate-
lem któregoś z rozwiniętych krajów Europy czy Ameryki Północnej,
to można było mieć niemal pewność, że standard życia będzie rósł
szybciej niż mniej szczęśliwych mieszkańców np. Afryki bądź Azji.
W ostatnich trzech dekadach to się zmieniło. Jak widać z wykresu
zamieszczonego obok, już w latach 80. zarysowała się pewna kon-
wergencja między krajami. Już wtedy tempo wzrostu krajów rozwi-
jających się nieznacznie, ale wyraźnie przewyższało tempo wzrostu
gospodarek państw rozwiniętych. Ta różnica na korzyść krajów roz-
wijających się zwiększyła się w latach 90., a nożyce dynamik roz-
warły się wręcz dramatycznie w ostatnim dziesięcioleciu. Świato-
wa gospodarka przyspieszyła wówczas do ok. 3,6% średniorocznie,
kraje rozwinięte zwolniły do mizernej dynamiki 1,7%, podczas gdy
gospodarki krajów rozwijających się osiągały średnioroczne tempo
wzrostu PKB 6,1%, a najszybciej rozwijające się gospodarki azjatyc-
kie nawet 8,2%. Trzeba jasno powiedzieć, że jest to całkowicie nowa
sytuacja w światowej gospodarce. Jak pokazano wcześniej, po rewo-
lucji przemysłowej stale i systematycznie rosły rozpiętości dochodo-
we i majątkowe, świat się różnicował pod względem stopy życiowej
mieszkańców i powstawał dwubiegunowy układ Północ–Południe.
Po raz pierwszy od 200 lat trend ten wydaje się odwracać i pojawia-
ją się tendencje do powolnego zbliżania się poziomów rozwoju mię-
dzy Północą a Południem. Ocena, że jest to trwała tendencja, byłaby
jednak przedwczesna, mimo że okres 30 lat wydaje się relatywnie
długi. Historia zna przypadki, gdy po długim okresie przyspieszenia
następowała stagnacja

, warto więc zachować ostrożność w formu-

To np. losy krajów z gospodarką centralnie planowaną.

4. Globalizacja na horyzoncie

łowaniu kategorycznych sądów. Niemniej ta historyczna zmiana jest
zdumiewająca i zagadkowa, i z pewnością warto pokusić się o odsło-
nięcie jej przyczyn.

Ilustracja 4.1. Zmiana sytuacji geopolitycznej: kraje rozwijające się zmniejszają
dystans

W 1995 roku P. Krugman i A. Venables zaproponowali bardzo

prosty schemat wyjaśniający tę nową tendencję

, w którym kluczo-

wym parametrem były spadające koszty transportu globalizującej się
gospodarki. Ich zdaniem ewolucja gospodarki światowej winna być
postrzegana jako proces przebiegający w trzech etapach. Kiedy kosz-
ty transportu są bardzo wysokie, poszczególne gospodarki lokalne
są od siebie kompletnie odizolowane, gdyż wymiana handlowa mię-
dzy nimi nie jest opłacalna. To, oczywiście, pewne uproszczenie, bo
na ogół zawsze znajdują się jakieś szczególnie cenne dobra, który-

P. Kruman, A. Venables, Globalization and the Inequality of Nations, NBER Work-

ing Paper 1985, No. 5098.

LATA

)

iREDNIOROCZNE

yWIAT

KRAJE

ROZWIJAJCE

ROZWIJAJCA

Problemy rozwoju i zacofania ekonomicznego

mi opłaca się handlować mimo dużego dystansu i kosztów, ale to są
wyjątki nienaruszające ogólnej tendencji. W rezultacie poszczególne
gospodarki są – z konieczności – samowystarczalne, a konsumpcja
jest wyznaczana przez lokalną produkcję. Nie ma warunków ani do
szczególnie szybkiego rozwoju technologicznego poszczególnych go-
spodarek, ani też do różnicowania się dochodów między tymi izo-
lowanymi społecznościami. Kiedy jednak koszty transportu spadają
poniżej pewnego krytycznego poziomu, wtedy odległości geograficz-
ne pomiędzy gospodarkami przestają być barierą ekonomiczną i po-
jawiają się warunki do ożywionej wymiany handlowej. To radykal-
nie zmienia sytuację. W poszczególnych gospodarkach znajdują się
gałęzie i sektory cechujące się zarówno stałymi (lub malejącymi), jak
i rosnącymi przychodami względem skali. Ten pierwszy przypadek to
np. rolnictwo i przemysły surowcowe, ten drugi – to przemysł. Właś-
nie przemysł jako obszar korzyści skali jest tu kluczowym czynnikiem
różnicującym. Na początku, z przyczyn zupełnie przypadkowych
czy losowych, niektóre rejony (gospodarki) mają większą produk-
cję przemysłową niż inne. Tymi przyczynami mogą być korzystniej-
sze warunki klimatyczne do osiedlania się, lokalizacja czy istniejące
w pobliżu zasoby naturalne i surowcowe. Większa produkcja prze-
mysłowa oznacza jednak w przypadku korzyści skali niższe jednost-
kowe koszty wytwarzania i większą konkurencyjność produkcji. Ta
przypadkowa przewaga zaczyna się stopniowo wzmacniać i potęgo-
wać, ponieważ konkurencyjna produkcja może być – przy odpowied-
nio niskich kosztach transportowania – eksportowana i znajduje ze-
wnętrzne rynki zbytu. Im bardziej zaś rośnie produkcja i im większy
jest rynek sprzedaży, tym bardziej wzrasta efektywność wytwarzania
w wyniku uruchamiających się korzyści skali. Jak wiemy, duże ryn-
ki są sprawniejsze, gdyż koszty komunikowania i wymiany informa-
cji są niższe, spadają koszty (więc i ceny) pozyskania półproduktów
i materiałów do produkcji oraz można łatwiej i taniej zdobywać rynki
zbytu. Na dużych rynkach są do dyspozycji znaczne zasoby wykwa-
lifikowanej siły roboczej, tylko w takich bowiem warunkach opła-
calne jest inwestowanie w wyspecjalizowany kapitał ludzki. W tych
sprzyjających okolicznościach koncentracja ludzi i aktywności pro-
dukcyjnej zasysa z otoczenia dalsze zasoby materialne i ludzkie i na
zasadzie kuli śniegowej podtrzymuje oraz wzmacnia proces kumulo-
wania się przewag. W wymiarze globalnym prowadzi to do polaryza-
cji przestrzeni ekonomicznej, w której jedne regiony stale rozszerzają
i unowocześniają produkcję przemysłową, podczas gdy inne są z niej

4. Globalizacja na horyzoncie

wypierane i pozostaje im tylko tradycyjna produkcja rolna. Tak for-
muje się podział świata na przemysłowe, wysoko rozwinięte techno-
logicznie centrum (Północ) i na zdezindustrializowane w dużym stop-
niu Południe, czyli rolnicze peryferia. Ten proces ma jednak dalsze
konsekwencje. Na dużych rynkach Północy przy wysokiej produkcji
przemysłowej rośnie popyt na (kwalifikowaną) pracę, co stopniowo
podnosi poziom płac w stosunku do gospodarek peryferii, w których
popyt na pracę jest niski i spada wobec zwijającej się systematycznie
produkcji przemysłowej. Tym samym najpierw powstają, a potem po-
głębiają się dysproporcje płacowe i dochodowe pomiędzy regiona-
mi. Gospodarka światowa wkracza w etap drugi, kiedy procesy dy-
wergencji i różnicowania dominują, ale dalsze obniżanie się kosztów
transportu ponownie zmienia sytuację. Przy bardzo niskim koszcie
pokonywania dystansu geograficznego lokalizacja produkcji przesta-
je odgrywać taką rolę jak dotychczas. Zróbmy pewien eksperyment
myślowy i załóżmy przez moment, że koszt transportu spada do zera.
Co wówczas się dzieje? Otóż wtedy lokalizacja produkcji przemy-
słowej w ogóle nie ma znaczenia, a liczą się zupełnie inne czynniki,
przede wszystkim poziom płac. To wielki atut dotychczasowych pe-
ryferii, na których płace są niskie. Przy niskich kosztach transportu
może się opłacać przenosić produkcję (w pierwszej kolejności tę pra-
cochłonną) do krajów o taniej sile roboczej. Równocześnie rośnie
opłacalność własnej produkcji przemysłowej peryferii, eksportowa-
nej do krajów centrum. Dotychczasowe tendencje zatem się odwra-
cają: dynamika wzrostu gospodarczego krajów Południa przyspiesza,
zatrudnienie i dochody tam wzrastają, a rozpiętości w poziomie roz-
woju zaczynają się zmniejszać. Gospodarka wchodzi w trzeci, obecny
etap konwergencji. Zgodnie z logiką tego wywodu ewolucja stopnia
polaryzacji światowej gospodarki może być przedstawiona w kształ-
cie odwróconej litery U, tak jak na ilustracji obok.

Spróbujmy pokazać w prosty, modelowy sposób rozumowanie

P. Krugmana i A. Venablesa. Załóżmy, że rozpatrujemy dwie gospo-
darki: rozwiniętą Północ (N) i zacofane Południe (S). Przyjmijmy, że
kapitał jest mobilny oraz istnieje swoboda przepływu towarów, praca
natomiast nie jest mobilnym czynnikiem produkcji. Niech technolo-
gie produkcji będą dostępne bezpłatnie w obu krajach, choć robotni-
cy w S mogą mieć niższe kwalifikacje niż w N. Załóżmy również, że
jakość produkcji jest identyczna bez względu na miejsce wytwarza-
nia, ale wydajność pracowników S może być niższa, a pracochłon-
ność wyższa niż w N. Dla dowolnego produktu X oznaczmy odpo-

Problemy rozwoju i zacofania ekonomicznego

wiednio pracochłonności związane z jego wytworzeniem jako f

i f

(zachodzi przy tym f

d f

), płace zaś w obu krajach jako w

i w

Wówczas koszty zmienne produkcji X w obu gospodarkach wyniosą
f

oraz f

. Niech koszty transportu towaru między krajami N

i S wyniosą t. W jakim przypadku opłaca się produkcja X w kraju S
zamiast w N? Oczywiście wtedy, gdy jest taniej, czyli gdy koszty pro-
dukcji w S i transportu do N spełniają warunek

+ t, to znaczy, gdy

w f

(4.1)

Ilustracja 4.2. Wpływ wielkości kosztów transportu na nierówności w gospodar-
ce światowej według Krugmana i Venablesa (na osi poziomej odłożono odwrot-
ność kosztów transportu

t).

Warunek ten oznacza, że w gospodarce N nie opłaca się produko-

wać dobra X, ale taniej jest wyprodukować go w kraju S i przywieźć
do N. Kiedy zachodzi wyżej zaprezentowana nierówność? Może się

Ignorujemy koszty stałe, bo zakładamy, że są identyczne i możemy je pominąć po

obu stronach nierówności.

3TOPIEÎ

4. Globalizacja na horyzoncie

to zdarzyć w czterech przypadkach: (1) kiedy rozziew między pła-
cami Północy i Południa jest bardzo duży (na korzyść wysokich płac
kraju rozwiniętego), (2) kiedy koszty transportu t są bardzo niskie,
(3) kiedy produkcja jest nadzwyczaj pracochłonna (duża wartość f ),
(4) kiedy wydajność pracy w S nie ustępuje zbytnio poziomowi wy-

dajności w kraju N (iloraz

możliwie niski, czyli bliski jedności).

Wszystkie wyżej wymienione tendencje pojawiły się w kilku

ostatnich dekadach XX wieku. Przed rewolucją przemysłową koszty
transportu istotnie były bardzo wysokie, dlatego handel i wymiana
towarów miały na ogół jedynie bardzo lokalny charakter. Jeden z au-
torów

zwraca uwagę, że jeszcze w XVI-wiecznej Anglii ok. 80%

eksportu tego kraju stanowiły tekstylia, a w imporcie tylko cztery po-
zycje miały znaczenie: wyroby tekstylne, drewno, wino i towary ko-
lonialne (przyprawy). Na zakup importowanych dóbr mogli pozwo-
lić sobie jedynie ludzie bardzo zamożni. W ciągu XIX wieku obniżka
kosztów transportu była niezwykle spektakularna. P. Bairoch szacuje
tę zmianę jako dziesięciokrotnie obniżającą jednostkowy koszt trans-
portu między 1800 a 1910 rokiem

. Ten proces oczywiście trwał da-

lej. Zdaniem innego specjalisty, D. Hummelsa, od połowy XX wieku
koszt transportu lotniczego obniżył się ponad dziesięciokrotnie, tak-
że stawki frachtów morskich w tym czasie spadły, choć już w znacznie
mniejszej skali

. D. Hummels wylicza ponadto, że postęp techniczny

w transporcie, skutkujący skróceniem czasu przewozu towarów, był
równoważny ponad 20-procentowej obniżce taryf celnych w drugiej
połowie ubiegłego wieku. Jeszcze szybciej spadały koszty wymiany
informacji. Jak notuje wspomniany wcześniej P. Bairoch, wymiana
korespondencji między Indiami a Anglią w początkach XIX wieku
zajmowała praktycznie dwa lata, a po uruchomieniu Kanału Sueskie-
go kilka miesięcy. Trudno to porównywać z czasami komunikacji za
pośrednictwem telefonu i Internetu.

Dodajmy jednocześnie, że jeśli koszt t będziemy traktować roz-

szerzająco jako pełne koszty handlu między Północą a Południem, to
oprócz czystych kosztów transportu będą one obejmować także kosz-

C. Cipolla, Before the Industrial Revolution, W.W. Norton, London 1994, s. 50.

P. Bairoch, Victoires et deboires. Histoire economique et social du monde du XVI

siecle a nos jours, Editions Gallimard, Paris 1997.

D. Hummels, Transportation Costs and International Trade in the Second Era of Glo-

balization, „Journal of Economic Perspectives” 2007, Vol. 21, No. 3.

Problemy rozwoju i zacofania ekonomicznego

ty związane z pokonywaniem barier celnych, barier pozataryfowych
(różne narzędzia polityki handlowej, takie jak przepisy weterynaryj-
ne, fitosanitarne itp., stanowiące ograniczenie w dostępie do ryn-
ku), skutków ustanawiania kwot importowych i innych ograniczeń
administracyjnych oraz koszty informacji, koszty związane z ryzy-
kiem kursowym itd. Tych pozostałych pozycji kosztowych nie należy
lekceważyć. Według wiarygodnych ocen są one w handlu międzyna-
rodowym ponad dwukrotnie wyższe niż czyste koszty transportu

Zauważmy zatem, że po II wojnie światowej rozpoczął się proces sys-
tematycznego rozmontowywania barier celnych i stopniowa liberali-
zacja obrotów handlowych. W wyniku skomplikowanych negocjacji
kraje uprzemysłowione zredukowały ostatecznie swoje cła z ok. 40%
w 1950 roku do ok. 5% w 1995 roku

. Oba procesy – spadające

koszty transportu i zmniejszanie się barier handlowych – przebiegały
równolegle, zmniejszając dystans ekonomiczny między krajami.

Na te zmiany polityczne i technologiczne nakładał się jedno-

cześnie proces rosnących różnic płacowo-dochodowych w układzie
centrum – peryferie. Jak wynika z równania 4.1, kontynuowanie tej
tendencji prędzej czy później skłoniłoby przemysł do odpłynięcia
w kierunku krajów Południa. Początkowo dotyczyłoby to produk-
cji o wysokiej pracochłonności, co dodatkowo miałoby ten uboczny
skutek, że musiałoby zaostrzać problemy z zatrudnieniem w obrę-
bie centrum. Z nierówności 4.1 wynika, że w praktyce może dzia-
łać jednak jeden czynnik przeciwdziałający konwergencji. Mogłoby
to nastąpić w przypadku bardzo niskiej wydajności pracy w kraju S.

Iloraz

t 1 mierzy oddalenie strefy peryferyjnej od rozwiniętego

centrum właśnie w języku efektywności pracy. Kiedy stosunek ten
jest równy jedności, to wydajność obu stref jest taka sama. Im niż-
sza wydajność pracy w kraju S, tym większa wartość ilorazu i mniej
prawdopodobny outsourcing produkcji (nierówność 4.1 może być
niespełniona w takiej sytuacji). Jednak także pod tym względem
okres ostatnich kilku dekad przyniósł radykalne zmiany. Wiele kra-
jów Południa mocno zainwestowało we własne systemy edukacyj-
ne, co znacznie podniosło zasób kapitału ludzkiego, jakim dyspo-

Por. J.E. Anderson, E. Wincoop, Trade Costs, „Journal of Economic Literature”

2004, Vol. 42, No. 3.

D.S. Jacks, K. Pendakur, Global Trade and the Maritime Transport Revolution,

NBER Working Paper 2008, No. 14139.

4. Globalizacja na horyzoncie

nuje dziś ich siła robocza. Dobrze wyedukowani pracownicy krajów
rozwijających się niewiele ustępują swym odpowiednikom z krajów
rozwiniętych. Zarówno ich wydajność pracy, jak i jakość wykonywa-
nych zadań – przy tych samych technologiach – jest porównywalna
ze standardem światowym.

Nic jednak nie dzieje się automatycznie. Chociaż dziś proce-

sy konwergencji w układzie światowym są wyraźne, to jednak nie
objęły przecież wszystkich krajów. Są także bardziej zaawansowani
w marszu na tej drodze i jest wciąż wielu spóźnionych. Nadrabianie
dystansu jest bowiem warunkowe i wymaga istotnych zmian insty-
tucjonalnych oraz bardzo przemyślanej strategii rozwojowej. W jaki
sposób zacofany kraj ma pozyskać nowoczesną technologię? Skoro
nie jest jej samodzielnym twórcą, to musi ją pozyskać z zewnątrz,
a technologie są kosztowne i nie stanowią bynajmniej dobra publicz-
nego. Zasadniczo istnieją cztery drogi wejścia w posiadanie nowej
technologii: (1) za pośrednictwem obcego kapitału, z którym one
razem przybywają, (2) poprzez zakup gotowego know-how (licencji)
lub import kwalifikowanej siły roboczej, która niesie z sobą odpo-
wiednią wiedzę technologiczną (3) naśladownictwo i imitację obcych
rozwiązań, połączonych z uczeniem się i doskonaleniem przejętej
technologii, (4) kradzież technologii.

Wszystkie te drogi są w praktyce wykorzystywane przez kraje

doganiające czołówkę, przy czym pierwsza z nich w ogóle nie roz-
wiązuje problemu budowania własnej, narodowej bazy przemysło-
wej. Import obcego kapitału i dokonujący się przy okazji transfer
technologii może być jedynie uzupełnieniem rodzimych wysiłków na
drodze do industrializacji. Przypływ obcego kapitału nigdy nie jest
motywowany interesami rozwoju kraju przyjmującego, ale prywat-
nym rachunkiem ekonomicznym inwestującej korporacji. Stąd też
nieuchronne są tu kolizje interesów, zwłaszcza wówczas, gdy obcy
kapitał eksportuje brudne i groźne technologie, prowadzi rabunko-
wą gospodarkę zasobami naturalnymi, wymusza rozmontowanie czy
rezygnację z istniejących systemów zabezpieczenia socjalnego itp.
Często, jak wiemy, jest to inwestowanie w eksploatację surowców,
w wyniku czego powstaje wyizolowana enklawa eksportowa, zanu-
rzona w obszarze tradycyjnej i nadal zacofanej gospodarki. Taka stre-
fa eksportowa może być bardzo słabo połączona z resztą gospodarki.
Jeśli firmy położone w tym regionie niemal całą swą produkcję wy-
wożą za granicę, a większość niezbędnych zakupów pochodzi z im-
portu, nie pobudza to lokalnej przedsiębiorczości. Firmy zagraniczne

Problemy rozwoju i zacofania ekonomicznego

nie zatrudniają na ogół zbyt dużej liczby miejscowej siły roboczej,
ponieważ cała kadra o wysokich kwalifikacjach pochodzi z krajów
macierzystych, a miejscowym są powierzane jedynie prace niewy-
magające kwalifikacji. Cała logika ekonomiczna takiego biznesu jest
podporządkowana interesom zewnętrznym. Oczywiście błędem by-
łoby postrzeganie jedynie negatywów takiej sytuacji, kraj przyjmu-
jący bowiem także korzysta z dopływu obcego kapitału. W końcu
godzi się przecież na inwestycje kapitału zagranicznego, a nawet za-
biega o nie. Można by powiedzieć, że interesy obu stron tym lepiej
się uzupełniają, im bardziej rozwinięty jest kraj przyjmujący. Wtedy
jego gospodarka jest już zdolna do wytwarzania wielu dóbr wyko-
rzystywanych przez obce firmy ulokowane na jego terytorium – i to
nie tylko żywności, ale również półproduktów, maszyn czy urządzeń
– a także dostarczania niezbędnych usług. Wówczas produkcja zagra-
nicznych firm rzeczywiście oddziałuje korzystnie na otoczenie, kreu-
je bowiem znaczny popyt na miejscowe towary i usługi oraz podnosi
poziom technologiczny krajowej wytwórczości. Generuje także inne
pozytywne efekty zewnętrzne, zatrudniając i szkoląc miejscową siłę
roboczą. Kiedy ci pracownicy przenoszą się do krajowych firm, przy-
noszą z sobą dużo większą wiedzę technologiczną, umiejętności or-
ganizacyjne, nową kulturę produkcji i nowoczesne wzorce zachowań
ekonomicznych. Niemniej nie jest to droga do budowania własnego
sektora przemysłowego.

W praktyce zatem kraje, które odniosły sukces ekonomiczny, po-

szły w kierunku selektywnej polityki przemysłowej połączonej z silną
promocją eksportu. W literaturze anglosaskiej strategia ta nazywana
jest export-led growth, czyli wzrost gospodarczy napędzany ekspor-
tem. Polityka przemysłowa jest tu konieczna, przedmiotem tego eks-
portu były bowiem głównie produkty przemysłu, zdolne do konku-
rowania z takimi samymi lub podobnymi produktami rozwiniętych
przemysłowo krajów Zachodu. Trzeba było zatem stworzyć odpo-
wiedni potencjał wytwórczy. Aktywna polityka państwa w pozyski-
waniu technologii (przy niskiej ochronie cudzej własności intelektu-
alnej), ochrona raczkujących przemysłów (poprzez cła i liczne bariery
pozataryfowe) oraz hojne subsydia eksportowe i kredyty miały stwo-
rzyć zarówno odpowiedni klimat, jak i przede wszystkim warunki
ekonomiczne dla rozwoju młodego przemysłu narodowego

. Strate-

Warto zwrócić uwagę na różnice między tą filozofią w polityce makroekonomicz-

nej, dominującą w wielu krajach azjatyckich, a tezą lansowaną w tym samym czasie

4. Globalizacja na horyzoncie

gia forsowania eksportu była jednak kluczowa. Wszystkie dotychczas
wypróbowane strategie rozwojowe dlatego właśnie poniosły fiasko,
że zaniedbano ten podstawowy wymiar, którym jest zdolność go-
spodarki do eksportowania. Strategia substytucji importu także sta-
wiała na rozwój własnego przemysłu, także chroniła przed nadmier-
ną i niszczącą konkurencją słabe miejscowe firmy przemysłowe. Taki
model rozwojowy jak ISI wydawał się racjonalny i pozornie pozwalał
wyzwolić się z neokolonialnych zależności, a jednak przyniósł poraż-
kę, i to właśnie słabość sektora eksportowego okazała się głównym
źródłem niepowodzeń tej strategii.

Dlaczego strategia wzrostu napędzanego eksportem okazuje się

tak korzystna? Po pierwsze, możliwe jest skorzystanie z efektu skali.
Takie przemysły jak samochodowy, stalowy, stoczniowy czy zbroje-
niowy wymagają wielkiej skali wytwarzania, by produkcja była opła-
calna. Trzeba zdawać sobie sprawę, jak wielkie nakłady inwestycyjne
trzeba ponieść początkowo w celu uruchomienia produkcji i w kon-
sekwencji, jak wysokie są wtedy koszty stałe. Te koszty wynikają tak-
że ze znacznych nakładów na projektowanie i przygotowanie nowej
produkcji (np. w przypadku konstrukcji nowego modelu samocho-
du, czołgu czy statku handlowego). W rezultacie próg rentowności
w tych gałęziach jest bardzo wysoki, co oznacza, że rentowne są tyl-
ko duże przedsiębiorstwa, a eksport pozwala na rozwinięcie wielko-
ści produkcji i sprzedaży dalece wykraczającej poza krajowy, lokalny
popyt. Jeśli narodowy rynek jest płytki, co jest regułą w przypadku
małych i średnich krajów, to taka produkcja przemysłowa może być
w ogóle realizowana w sposób opłacalny tylko dzięki eksportowi.
Wcześniej już wskazywano, jak wiele nowoczesnych gałęzi produk-
cji i przemysłu cechuje się korzyściami skali. Im bardziej tradycyjna
branża, tym bardziej prawdopodobne, że efektów skali tam nie do-
strzeżemy, im nowocześniejsza – tym częściej pojawiają się korzyści
wynikające z dużej skali wytwarzania. Poza przypadkiem wielkich
gospodarek, takich jak Chiny czy Indie, pozostałe kraje rozwijające
się muszą stawiać na eksport jako ujście dla własnej produkcji w no-
woczesnych gałęziach. Czy w warunkach małej gospodarki można
rozwijać nowoczesne branże przemysłu, np. przemysł samochodowy,
– bez eksportu? Tak, teoretycznie jest to możliwe, ale z reguły pro-
wadzi to do produkcji całkowicie nieopłacalnej i wymagającej stałego

w Polsce w latach 90. (przez ówczesnego ministra przemysłu Tadeusza Syryjczyka), że
najlepszą polityką przemysłową jest brak polityki przemysłowej.

100

Problemy rozwoju i zacofania ekonomicznego

dotowania przez państwo. Firmy działające w takich warunkach, tj.
przynoszące ustawiczne straty, nie są zdolne do modernizacji z uwagi
na brak środków. Nie mają zdolności ani do rozwoju, ani do wdraża-
nia nowych produktów, a więc na ogół wytwarzają produkty przesta-
rzałe i o niskiej jakości. Poza tym ile takich branż można utrzymywać
przy życiu, dotując je ze środków publicznych? Skąd państwo mia-
łoby czerpać środki na takie subsydiowanie? To jest możliwe jedynie
na niewielką skalę i tylko w odniesieniu do wąskiej grupy wybranych
sektorów, z jakichś powodów uznanych za strategiczne. Nie jest to
oczywiście droga do modernizacji i uprzemysłowienia całej gospo-
darki.

Po drugie, silny sektor eksportowy ułatwia przełamywanie ba-

riery handlu zagranicznego, często najsilniejszego i najbardziej do-
tkliwego ograniczenia rozwojowego. Gospodarka zacofana ekono-
micznie musi wiele dóbr importować, ponieważ sama zwyczajnie ich
nie wytwarza. Dotyczy to różnych, bardziej wyrafinowanych dóbr
konsumpcyjnych, zwłaszcza nowoczesnych dóbr trwałego użyt-
ku, ale przede wszystkim dóbr inwestycyjnych, tj. maszyn i urzą-
dzeń produkcyjnych, środków transportu i łączności, technologii
i wielu innych. Z praktycznego doświadczenia wiemy również, że
znaczną część importu stanowią różne surowce i materiały, kompo-
nenty do produkcji czy np. części zamienne. Zakup tych wszystkich
dóbr wymaga dewiz, które musi dostarczyć eksport. Jeśli zdolno-
ści eksportowe gospodarki są niskie, konieczna jest jakaś forma re-
glamentacji importu, by dostosować popyt na import do możliwo-
ści dewizowych gospodarki. Może to objąć wszystkie trzy rodzaje
importu: konsumpcyjny, inwestycyjny i zaopatrzeniowy. Najmniej
bolesne są ograniczenia w zakupie luksusowych dóbr konsumpcyj-
nych z importu, ale tylko w wymiarze ekonomicznym, politycznie
bowiem taka reglamentacja uderza z reguły w interesy majętnych
i bardzo wpływowych grup społecznych, miejscowych elit gospo-
darczych i politycznych, stanowiących często zaplecze i oparcie dla
aktualnej ekipy rządzącej. Takie decyzje trudno się podejmuje. Zda-
rza się jednak nierzadko, że importowane są w dużej skali także do-
bra konsumpcyjne spożywane masowo, jak np. ryż. Wtedy również
niezbyt prawdopodobne wydają się ograniczenia importowe w dzie-
dzinie żywności. Słabość sektora eksportowego jest jednak najsilniej
odczuwana w obszarze inwestycji. Wzrost gospodarczy i ekspansja
produkcyjna zależą od skali i tempa inwestowania. Bez przywozu
maszyn i technologii oraz bez zakupu odpowiednich usług z zagra-

101

4. Globalizacja na horyzoncie

nicy procesy inwestowania zostają zahamowane. Niedorozwinię-
ty przemysł krajowy nie jest w stanie zapewnić odpowiedniej po-
daży dóbr inwestycyjnych o wysokich parametrach jakościowych
i technicznych. Często w ogóle nie wytwarza potrzebnych urządzeń.
W takich warunkach – kiedy nie istnieją żadne krajowe substytuty
importu – w razie konieczności wprowadzenia silnych restrykcji de-
wizowych cała gospodarka uderza w barierę handlu zagranicznego,
barierę wywołaną niewydolnością eksportową. Równie silne pertur-
bacje mogą powstać w sferze zaopatrzenia pochodzącego z impor-
tu. Przykładem może tu być znaczna podwyżka cen ropy naftowej.
Przy relatywnie taniej ropie naftowej duża część gospodarki zapew-
ne jest uzależniona od jej konsumpcji, co m.in. może dotyczyć trans-
portu, ogrzewania czy rolnictwa (nawozy azotowe). Każda decyzja,
jaką można podjąć w tej sytuacji, wydaje się dość dramatyczna. Duża
podwyżka krajowych cen ropy i jej pochodnych może wywołać ostry
kryzys polityczny, a znaczące ograniczenie jej importu nie jest moż-
liwe, gdyż wywoła silne załamanie produkcji. Wszystkie gospodarki
cechują się sporym stopniem bezwładności, dlatego w krótkim cza-
sie takie decyzje są trudne. Niemniej zauważmy, że słabość ekspor-
towa gospodarki czyni ją szczególnie wrażliwą na tego rodzaju szoki
podażowe. Jest jednak i mniej dramatyczna strona wpływu niskiej
zdolności eksportowej na import zaopatrzeniowy. Weźmy pod uwa-
gę, tytułem przykładu, niezbyt wyrafinowany technologicznie prze-
mysł odzieżowy. Produkcja eleganckiej odzieży damskiej wymaga nie
tylko całej gamy odpowiednich tkanin (bawełnianych, lnianych, je-
dwabnych czy wełnianych) lub dzianin (gładkich, pasiastych, wzo-
rzystych, żakardowych), ale także użycia różnego rodzaju materia-
łów wykończeniowych i dodatków. Są to np. guziki, nici, lamówki,
suwaki, paski itp. Im mniej rozwinięta gospodarka, tym mniej różno-
rodna paleta drobnych elementów wykończeniowych, będących do
dyspozycji producentów. Swoboda importu rozwiązuje problem bra-
ku odpowiednich dodatków, a także tkanin niewytwarzanych przez
krajowy przemysł. Pozwala to danej gałęzi utrzymać wysoki poziom
jakości, elastycznie reagować na zmiany mody i zmiany preferencji
konsumentów oraz nadążać za nowinkami technologicznymi. Prob-
lem może wydawać się niezbyt poważny, ale przemysł odzieżowy jest
jedynie przykładem ogólniejszej kwestii, tj. sytuacji, gdy w warun-
kach komplementarności produkcji stosunkowo drobne braki i nie-
dobory pewnych komponentów radykalnie obniżają jakość wyrobu
finalnego. W jednym przypadku może to być brak odpowiednich,

102

Problemy rozwoju i zacofania ekonomicznego

modnych guzików do sukienki

, ale w innym – brak odpowiednie-

go opakowania (bo np. nasz krajowy przemysł papierniczy nie wy-
twarza tak luksusowych wyrobów). Takie silne i stałe ograniczenia
importowe nakładane na producentów w gospodarce mało ekspor-
tującej i ciągle oszczędzającej dewizy, pozornie niewielkie i drobne
w wymiarze mikro, w makroskali dają wymierne straty w produkcji
oraz obniżają konkurencyjność rodzimych producentów zarówno na
rynku krajowym (ze względu na obniżoną jakość nie są oni zdol-
ni do rywalizowania z importowaną produkcją), jak i na rynkach
zagranicznych. Ciągłym zagrożeniem nadmiernie zamkniętej gospo-
darki są także „wąskie gardła” w produkcji. To jest już bardziej nie-
bezpieczny przypadek omawianych wyżej ograniczeń w nabywaniu
komplementarnych dóbr z importu. Takie wąskie gardła powstają
wtedy, kiedy gospodarka rozwija się nierównomiernie. Dość typowe
jest wówczas to, że jakieś sektory lub branże gospodarki nie nadążają
i hamują wzrost całego układu ekonomicznego, co najczęściej prze-
jawia się brakiem pewnych surowców, takich jak stal, ropa naftowa,
inne surowce energetyczne, czy niedostatkiem zdolności transporto-
wych. Szybki rozwój rolnictwa może być spowalniany przez niedobór
nawozów sztucznych, a ekspansja budownictwa zagrożona brakiem
odpowiedniej podaży materiałów budowlanych. Niektóre z tych wą-
skich gardeł można dość łatwo przełamać za pomocą importu. Tak
jest w przypadku braku surowców lub półproduktów (tu materiałów
budowlanych i wykończeniowych). Ale już w sytuacji wąskich gar-
deł w transporcie importu nie da się wykorzystać do obejścia braku
autostrad, zbyt rzadkiej sieci linii kolejowych czy za małej liczby lot-
nisk. Można natomiast kupić za granicą brakujący tabor kolejowy,
samoloty czy ciężarówki. W niektórych zatem przypadkach import
rozszerza wąskie gardła, łagodzi ich hamujący wpływ i usuwa barie-
ry rozwojowe. Konkluzja jest zatem taka, że wzrost gospodarczy jest
szybszy, bardziej zrównoważony i mniej wrażliwy na szoki podażowe
w warunkach bardziej otwartej gospodarki.

Wysoka konkurencyjność eksportowa gospodarki ma także istot-

ny wpływ na strukturę produkcji. Gdyby teoretycznie rozważać sy-
tuację całkowicie autarkicznej gospodarki, to musielibyśmy uznać,
że wszystkie, nawet najbardziej zróżnicowane potrzeby społeczne,
zarówno konsumpcyjne, jak i produkcyjne, są zaspokajane jedynie

Wszyscy wiemy, jak bardzo w takim przypadku może ucierpieć jakość, a w konse-

kwencji wartość rynkowa takiego wyrobu.

103

4. Globalizacja na horyzoncie

własną, krajową produkcją. I rzeczywiście, w takiej gospodarce nie
ma innej możliwości zaspokajania potrzeb niż wytworzenie w niej
wszystkich dóbr, skoro import z definicji nie istnieje. Ten „wszystko-
izm” ma swoją cenę w postaci niewielkiej skali produkcji w poszcze-
gólnych branżach i rynkach oraz bardzo szerokiego – zbyt szerokie-
go – profilu produkcji danej gospodarki. Ta pierwsza sytuacja ma
znaczenie w sektorach operujących w obszarze rosnących korzyści
względem skali i prowadzi do wysokich kosztów wytwarzania. Ta
druga utrudnia procesy specjalizowania się i uczenia. Nie pozwala
na koncentrację zasobów – tj. środków inwestycyjnych na rozbudo-
wę i modernizację oraz nakładów na badania naukowe – na opraco-
wywanie nowych technologii i na wprowadzanie na rynek nowych
produktów. Słowem, wszystkoizm zamraża i blokuje i tak już wątłe
środki finansowe i rzeczowe rozwijającego się kraju w nieefektyw-
nych przedsięwzięciach i gałęziach oraz w nierentownych firmach.
Produkowanie wszystkiego prowadzi do nieefektywnej alokacji za-
sobów w gospodarce.

Przytoczone wyżej argumenty pokazują, dlaczego strategia pro-

mowania eksportu uruchomia pewne dodatnie sprzężenia zwrotne
w systemie. Im silniej rozwija się sektor eksportowy, tym lepsze są
warunki do specjalizacji gospodarki. Powstają lepsze warunki, po-
nieważ duży eksport pozwala stopniowo uwalniać zasoby wcześniej
zaspokajające te potrzeby, które teraz mogą być skuteczniej i taniej
zaspokajane przez import niż przez własną produkcję. Zasoby te,
przesuwane do dziedzin o wyższej opłacalności, zwiększają koncen-
trację czynników produkcji, pozwalając na specjalizację. Tym samym
ujawniają się wyraźne efekty skali, spadają przeciętne koszty wytwa-
rzania i rośnie konkurencyjność produkcji. To wzmacnia jeszcze bar-
dziej dotychczasową siłę sektora eksportowego, utrwalając i podtrzy-
mując mechanizm korzystnych zmian strukturalnych. Dodatkowe
korzyści płyną z faktu łagodzenia i znoszenia bariery handlu zagra-
nicznego. Wzrost gospodarczy staje się zatem bardziej stabilny, gdyż
gospodarka jest ogólnie mniej wrażliwa na zewnętrzne zaburzenia
i szoki, a jej bieg nie jest tak silnie hamowany przez wąskie gardła.

Ten sielankowy obraz nie powinien nas jednak zmylić, wielu eko-

nomistów i polityków kwestionuje bowiem pozytywny wpływ globa-
lizacji na procesy eliminowania biedy, ubóstwa i społecznych nierów-
ności. Uważają oni wręcz, że globalizacja jeszcze bardziej zwiększa
społeczne dysproporcje i pogłębia przepaść pomiędzy biednymi a bo-
gatymi. Czy te opinie są trafne, skoro przed chwilą dowodziliśmy, że

104

Problemy rozwoju i zacofania ekonomicznego

skutkiem globalizacji są zaawansowane procesy konwergencji? Może
się to wydać dziwne, ale możliwe jest pogodzenie obu tych punktów
widzenia. Mechanizm, który był opisywany wyżej, działa jako in-
strument zmniejszania różnic między gospodarkami, krajami, nic nie
mówi natomiast o dysproporcjach wewnątrz nich. Otóż cechą szcze-
gólną procesów globalizacji jest to, że choć stopniowo zmniejsza się
dystans między rozwiniętymi krajami Północy a słabo rozwiniętymi
krajami Południa, to jednocześnie globalizacja pogłębia nierówno-
ści wewnątrzkrajowe, i to zarówno w krajach technologicznie przo-
dujących, jak i peryferyjnych. Przyzwyczailiśmy się, przynajmniej od
czasu rewolucji przemysłowej, że różnice dochodowe między ludźmi
w świecie są wyjaśniane przede wszystkim ich miejscem zamieszka-
nia, przynależnością terytorialną do świata bogatych lub świata bied-
nych. Nawet biedni mieszkańcy zamożnych krajów i tak byli na ogół
bardziej majętni niż bogaci w krajach peryferii. Wewnętrzne różni-
ce w dochodach stawały się nieistotne wobec rosnącego rozziewu
pomiędzy gospodarkami. Także tu globalizacja zmienia sytuację. Po
pierwsze, granice państw i dystans geograficzny czy informacyjny
stają się mniej istotne. Powoduje to, że koszty transakcyjne radykal-
nie spadają i miejsce produkowania traci na znaczeniu. Samo w sobie
wyrównuje to warunki zarabiania. Oczywiście nie dotyczy to wszyst-
kich dóbr i wszystkich relacji społecznych. Globalizacja nie ma takie-
go znaczenia dla wytwarzania non-tradeables, czyli np. wielu usług,
które są produkowane i oferowane lokalnie. Jednak w przypadku
towarów będących przedmiotem wymiany międzynarodowej (trade-
ables) obniżenie kosztów transportu i kosztów pokonania barier gra-
nicznych otwiera nowe, dotychczas niedostępne rynki sprzedaży dla
innych dostawców. Oczywiście przyczyny i motywy polityczne nadal
mogą blokować dostęp do wielu rynków i izolować pewne obszary
od reszty gospodarki światowej, ale ogólna tendencja jest odmien-
na. Dlatego globalizacja, już niezależnie – do pewnego stopnia – od
lokalizacji producentów, tworzy nowe, wielkie szanse produkcyjne,
choć jednak nie dla wszystkich, i to jest poważny problem. Wyzwa-
niem jest fakt, że konkurencja na takim rynku jest globalna, a zatem
bardzo ostra. Każdy może, co prawda, wszędzie sprzedać swój pro-
dukt, ale jego jakość musi być wysoka, a warunki dostawy konkuren-
cyjne. Otwiera to drogę na światowe rynki producentom o najwyż-
szych kwalifikacjach dysponujących przodującą technologią. Rynek
zgłasza zapotrzebowanie na wysokie kwalifikacje i gotowy jest opła-
cać je wysoko, a jednocześnie eliminuje pracę nisko kwalifikowaną

105

4. Globalizacja na horyzoncie

jako zbędną i słabo opłacaną. Gdyby świat stanowił jedną wielką go-
spodarkę, to z pewnością ten mechanizm zwiększyłby dysproporcje
dochodowe oraz majątkowe między ludźmi w stosunku do obecnie
istniejących, tak jednak jeszcze nie jest, i to głównie z powodu małej
mobilności czynnika pracy. Towary względnie swobodnie krążą dziś
w globalnej przestrzeni, podobnie stosunkowo swobodnie przepły-
wa kapitał, ale praca jest mało mobilna. W takiej sytuacji sensownie
jest się zastanawiać, jak nierówności dochodowe będą ewoluować
w obszarze technologicznego centrum i w strefie peryferyjnej. Czy
pojawią się jakieś różnice między tymi obszarami, czy też ewolucja
przyjmie podobny charakter?

W głównym nurcie ekonomii dominuje pogląd, że globalizacja

zwiększy nierówności w krajach rozwiniętych, a zmniejszy w krajach
Południa. Ten pierwszy rezultat pojawi się wskutek outsourcingu,
czyli procesu przenoszenia z centrum pracochłonnej i drogiej pro-
dukcji do krajów peryferyjnych o taniej sile roboczej. Są to na ogół
prace proste i niewymagające wysokich kwalifikacji. W kraju rozwi-
niętym spada zatem popyt na pracę ludzi o relatywnie niskich kwa-
lifikacjach. Ci legitymujący się wysokim zasobem kapitału ludzkiego
są nadal poszukiwani i dobrze wynagradzani. Popyt na wysokie kwa-
lifikacje jest więc znaczny, na niskie zaś – radykalnie spada. Relacje
popytu i podaży na pewne typy prac określają w rezultacie wyso-
kość premii za kwalifikacje i są odpowiedzialne za pogłębiający się
rozziew płac i dochodów. W krajach peryferyjnych natomiast, gdzie
lokowana jest przemieszczająca się produkcja z centrum, dodatko-
we zatrudnienie znajdują pracownicy nisko kwalifikowani, gdyż taki
jest charakter produkcji i taki profil popytu na pracę. W zacofanych
gospodarkach powinno to prowadzić do spadku bezrobocia wśród
biedniejszych grup społecznych i zwiększyć płace robotników o ni-
skim zasobie kapitału ludzkiego – w stosunku do płac bardziej uprzy-
wilejowanych grup społecznych. Tak więc rezultatem tego procesu
powinno być wyrównywanie się dysproporcji i spadek nierówności
w krajach Południa.

Nie wydaje się, byśmy rzeczywiście obserwowali takie procesy

w gospodarkach rozwijających się. W Chinach i Indiach nierówności
regionalne i gałęziowe narastają, polaryzacja dochodów zwiększa się.
Podobnie jest w innych gospodarkach przeżywających ekspansję pro-
dukcyjną, może z wyjątkiem Brazylii, która, co prawda, nadal cha-
rakteryzuje się jednym z najwyższych w świecie wskaźników koncen-
tracji bogactwa w rękach elity, niemniej w ostatnim dziesięcioleciu

106

Problemy rozwoju i zacofania ekonomicznego

zdołała nieco złagodzić nierówności dochodowe. Wydaje się, że są
przynajmniej dwa powody, dla których teoretyczne prognozy i prze-
widywania nie potwierdzają się. Jedną z pośrednich przyczyn jest
sam wzrost gospodarczy. Chociaż dociekania S. Kuznetsa na temat
związków nierówności ze wzrostem gospodarczym są dzisiaj uwa-
żane za sporne i nie do końca udowodnione, to jednak w tym przy-
padku okazują się bardzo przydatne. Przypomnijmy, że S. Kuznets
uważał, iż kiedy gospodarki wchodzą w fazę intensywnego uprzemy-
słowienia, wówczas nieuchronnie muszą pojawić się zwiększone dys-
proporcje dochodowe i płacowe. Przejście od tradycyjnej gospodarki
rolniczej z niską wydajnością produkcji i niskimi dochodami do wy-
soko produktywnego przemysłu będzie początkowo bardzo zwięk-
szać polaryzację dochodów, choćby ze względu na odpływ zatrudnie-
nia ze wsi do miast oraz znaczne różnice w płacach ludności wiejskiej
i miejskiej. Jeśli zatem globalizacja przyspiesza wzrost ekonomicz-
ny (a jak wiemy, w wielu krajach przyspiesza), oznacza to intensyw-
ną industrializację oraz znaczne przemieszczenia zasobów pracy za-
równo w układzie gałęziowym, jak i regionalnym

, a w rezultacie

przyczynia się do rosnących wskaźników nierówności. Bardziej ogól-
nie można także powiedzieć, że szybki wzrost gospodarczy z natury
rzeczy jest nierównomierny, faworyzuje niektóre obszary ekonomi-
ki, a inne pozostawia w tyle. Trudno przypuścić, że pozostanie to
bez wpływu na rozkład dochodów w systemie. Drugi ważny powód
zawodności teorii wynika z uproszczonej wizji transferu technolo-
gii w krajach peryferii. Fakt, że outsourcing w krajach zachodnich
obejmuje niskie i pracochłonne technologie, nie oznacza, iż fabryki
przenoszone do Trzeciego Świata i tam lokalizowane będą zatrud-
niać na miejscu nisko kwalifikowaną kadrę. Nie dzieje się tak na ogół
z dwóch powodów. Przede wszystkim dlatego, że w przeciwieństwie
do krajów centrum najniżej wykwalifikowana część siły roboczej jest
niezatrudnialna, jako często niepiśmienna lub niespełniająca innych
elementarnych wymogów. Potencjalnie do zatrudnienia nadają się je-
dynie te grupy pracowników, które i tak już należą do warstw jakoś
uprzywilejowanych płacowo. Te grupy pracowników rekrutuje się
do pracy w miastach stanowiących także strefę względnego dobro-
bytu (oczywiście w porównaniu z biedniejszymi z reguły regionami

Wszystkie badania nad gospodarką chińską wykazują np. wysokie różnice docho-

dowe i majątkowe między regionami rolniczymi a przemysłowymi, między rozwiniętym
wybrzeżem a zacofanym interiorem.

107

4. Globalizacja na horyzoncie

wiejskimi). Ale jest także argument „polityczny”. Takie miejsca pracy
w zagranicznych przedsiębiorstwach są niezwykle atrakcyjne zarów-
no płacowo, jak i prestiżowo. W krajach, w których panuje wszech-
władna korupcja i nepotyzm, te miejsca pracy przypadają „swoim”

Oczywiście „swoi” nie są osobami z dołu drabiny dochodowej, mogą
zresztą mieć dość wysokie kwalifikacje, nawet ponad potrzeby dane-
go stanowiska.

Wydaje się zatem, że przynajmniej obecnie globalizacja bardzo

zwiększa nierówności dochodowe w świecie. Na ogół zmniejsza je
pomiędzy krajami, ale z nawiązką nadrabia to, tworząc jeszcze sil-
niejsze dysproporcje dochodowe wewnątrz poszczególnych gospo-
darek.

Pozornie wydaje się, że skoro mówimy tu o miejscach pracy w firmach zachodnich,

to korupcyjne praktyki nie powinny występować, ale szefowie firm przychodzących mu-
szą przecież troszczyć się o dobre układy i relacje z miejscowymi władzami. Swoje in-
teresy realizują dzięki posiadaniu własnej kadry kierowniczej.

Rozdział 5

Nie ma dziś rozwiniętych krajów
o zamkniętej gospodarce

Obecnie nie znamy żadnego zamożnego kraju hołdującego autarkii
gospodarczej. Bez wątpienia otwarcie gospodarki jest koniecznym
warunkiem osiągania rozwoju i postępu. W literaturze ekonomicz-
nej aż roi się od publikacji wykazujących potrzebę, celowość i opła-
calność szerokiego otwarcia gospodarki i jednocześnie piętnujących
zamykanie się, praktyki protekcjonistyczne i izolację gospodarczą.
Równocześnie jednak zwolennicy marszu w kierunku globaliza-
cji mają wielu przeciwników, a sam postulat szybkiego i głębokie-
go otwarcia się gospodarki – jako sposób na przełamanie zacofania
ekonomicznego – jest jednym z najbardziej kontrowersyjnych i spor-
nych problemów w praktyce gospodarczej. To interesujący przykład
sprzeczności między teoretycznymi modelami i płynącymi stąd reko-
mendacjami a stosowaną praktyką gospodarczą wielu krajów. Czyż-
by zainteresowani nie rozumieli swoich własnych interesów? Warto
przyjrzeć się bliżej tej kwestii.

Korelacja między stopniem otwarcia gospodarki na zewnątrz

a tempem wzrostu gospodarczego wydaje się widoczna w dostęp-
nych danych empirycznych. Mocnym potwierdzeniem tej prawi-
dłowości w ostatnich latach były imponujące sukcesy krajów Azji
Południowo-Wschodniej, takich jak Korea Południowa, Malezja, Sin-
gapur, Hongkong, Tajlandia czy Tajwan, a może przede wszystkim
Chin, które to kraje oparły swe strategie rozwoju na ekspansji eks-
portowej. W opinii Międzynarodowego Funduszu Walutowego „In-
tegracja ze światową gospodarką w ogromnym stopniu przyczyniła
się do wzrostu ekonomicznego i rozwoju wielu krajów oraz redukcji
ubóstwa. W ciągu ostatnich 20 lat handel światowy rósł w tempie
6% średniorocznie, dwa razy szybciej niż produkcja światowa, ale
handel napędzał wzrost znacznie wcześniej. Od 1947 roku, kiedy
utworzono GATT, światowy system handlu skorzystał z ośmiu rund
wielostronnej liberalizacji handlu, a także jednostronnych i regional-

109

5. Nie ma dziś rozwiniętych krajów o zamkniętej gospodarce

nych kroków w tej dziedzinie [...]. Polityka, która skutkuje otwar-
ciem gospodarki na handel i inwestycje zagraniczne, jest niezbędna
dla zapewnienia zrównoważonego wzrostu ekonomicznego. Dowód
na to jest prosty. Żaden kraj w ostatnich dziesięcioleciach nie osią-
gnął sukcesu w kategoriach znacznego wzrostu stopy życiowej swych
obywateli, bez otwarcia się na resztę świata [...]. Ustalenia są takie,
że korzyści z liberalizacji mogą przewyższyć koszty ponad dziesięcio-
krotnie”

Jakie argumenty przytacza się na ogół na rzecz szerokiego otwar-

cia gospodarki oraz szybkiej i głębokiej liberalizacji obrotów towa-
rowych i kapitałowych? Jeśli chce się przywołać te główne powody,
to należy wskazać na sześć typowych i najczęściej podawanych argu-
mentów.

Po pierwsze, otwarcie gospodarki jest absolutnie kluczowym wa-

runkiem wymiany myśli, idei i koncepcji, dlatego dopływ kapitału
z zagranicy stanowi potencjalny motor rozwoju dzięki możliwej ab-
sorpcji technologii, nowych technik produkcji i organizacji, a także
nowych idei i wzorców kulturowych. Każde zamknięcie się gospo-
darki zubaża ją pod względem intelektualnym i zawęża jej perspek-
tywy rozwojowe. Zarówno historyczne, jak i współczesne doświad-
czenie pokazuje, że zdecydowana większość nowych idei dopływa do
danej gospodarki z zewnątrz, a transfer technologii z krajów bardziej
rozwiniętych jest potencjalnie główną dźwignią przyspieszania wzro-
stu gospodarczego.

Po drugie, strategia otwarcia pozwala na bardziej efektywne wy-

korzystanie zasobów poprzez specjalizację i wygaszenie niekonku-
rencyjnej produkcji. To zagadnienie dużo szerzej rozwijamy poniżej.

Po trzecie, otwarcie gospodarki pozwala na wyeliminowanie

tzw. wąskich gardeł w produkcji. Te wąskie gardła to nic innego,
jak hamulce wzrostu produkcji, wynikające z ograniczonych zdol-
ności produkcji w niektórych sektorach czy gałęziach krajowej go-
spodarki. Ta sytuacja powoduje, że pojawiają się różnorakie braki,
niedobory i ograniczenia podażowe surowców, części zamiennych,
materiałów, usług czy komponentów do produkcji. Krajowi produ-
cenci skonfrontowani z tymi niedoborami albo ograniczają produk-
cję, albo też zmuszeni są szukać niepełnowartościowych krajowych
zamienników, co skutkuje obniżeniem jakości. Import pozwala prze-

Global Trade Liberalization and the Developing Countries, International Monetary

Fund, Washington, November 2006, s. 6.

110

Problemy rozwoju i zacofania ekonomicznego

łamywać te wąskie gardła, ale polityka autarkii gospodarczej może
być tu prze szkodą.

Po czwarte, silna konkurencja zewnętrzna wymusza stały postęp

techniczny, zwiększa efektywność rodzimych firm oraz ogranicza po-
wstawanie struktur monopolistycznych w gospodarce.

Po piąte, rynki zagraniczne stwarzają ujście dla lokowania nadwy-

żek krajowej produkcji, która nie znajduje zbytu na rynku wewnętrz-
nym (argument nazywany teorią wentyla dla nadwyżkowej produk-
cji; the vent-for-surplus theory). Oznacza to lepsze wykorzystywanie
szans dzięki wykorzystaniu niezatrudnionej pracy i innych zasobów.

Po szóste, niski zasób kapitału w krajach ekonomicznie zacofa-

nych oznacza wysoką produkcyjność tego czynnika produkcji. Win-
no to skutkować przepływem tego kapitału do krajów słabiej roz-
winiętych. Zasoby czynników produkcji powinny się wyrównywać
w skali światowej, a proces konwergencji – stopniowo likwidować
zacofanie.

Trochę historii

Historycznie rzecz biorąc, najbardziej elementarną przesłanką wy-
miany handlowej jest sprzeczność między ograniczoną ofertą poda-
ży, jaką może dostarczyć dana społeczność, a dużo szerszą i bardziej
zróżnicowaną strukturą zgłaszanego popytu. Silne uzależnienie pier-
wotnych społeczeństw ludzkich od warunków naturalnych, takich
jak pogoda, klimat czy zasoby naturalne, znacznie ograniczały pulę
ich własnych możliwości produkcyjnych. Jeśli pojawiali się sąsiedzi
zamieszkujący odmienny obszar i środowisko przyrodnicze, to z re-
guły dysponowali oni innymi, atrakcyjnymi możliwościami i dobra-
mi, które mogły być przedmiotem handlu. Obie strony uzyskiwały
dostęp do dóbr, których same nie mogły wyprodukować, a których
posiadanie zwiększało dobrobyt i przynosiło korzyści. Ta przyczyna
handlu jest aktualna do dziś.

Pierwszą rozwiniętą teorię handlu zagranicznego zawdzięczamy

jednak A. Smithowi. Co ciekawe, to u niego, a więc jeszcze w koń-
cu XVIII wieku, znajdujemy właściwie wszystkie główne idee, które
do dziś funkcjonują w literaturze ekonomicznej, a uzasadniające ko-
rzyści, jakie możemy czerpać z wymiany międzynarodowej. Korzyści
te zresztą łączył A. Smith z argumentacją na rzecz wolności handlu

111

5. Nie ma dziś rozwiniętych krajów o zamkniętej gospodarce

w ogóle. Kluczem jest tu specjalizacja i podział pracy, pojawiające się
wraz z wymianą towarową. Zamiast produkować wszystko, ale mało
efektywnie, lepiej skoncentrować rzadkie zasoby czynników produk-
cji (a w praktyce wszystkie czynniki wytwórcze są rzadkie) na tych
sektorach produkcji, w których jesteśmy bardziej wydajni. Wycofanie
ograniczonego zasobu, np. pracy, z obszaru nieefektywnej produkcji
pozwoli przesunąć go do dziedziny, w której produktywność jest wy-
soka. W rezultacie wartość produkcji wzrośnie, a wymiana handlowa
umożliwi utrzymanie niezbędnej różnorodności w konsumpcji mimo
zawężonej oferty lokalnej podaży. Ten mechanizm działa oczywiście
przede wszystkim na rynku narodowym, ale handel zagraniczny jest
jego naturalnym przedłużeniem. Handel z zagranicą może być bo-
wiem postrzegany jako swoista gałąź pozwalająca przerabiać krajowe
produkty o niskich kosztach wytwarzania, a więc tanie i występują-
ce w obfitości dobra rodzime, na zagraniczne dobra rzadkie, cenne
i o wysokich kosztach pozyskania w przypadku, gdyby były produ-
kowane w kraju. Taka wymiana gwarantuje wzrost dobrobytu i bar-
dziej efektywne gospodarowanie zasobami.

Nietrudno zauważyć, że rozumowanie to pozwala powiązać po-

dział pracy i kierunki specjalizowania się producentów z optymalną
alokacją zasobów. A. Smith sformułował pewien kardynalny waru-
nek wyznaczający granice specjalizacji, tj. związał głębokość specja-
lizacji z wielkością rynku. Pokażmy pewne przykłady tego rozumo-
wania. W małych miejscowościach, a także na wsiach, funkcjonuje
często jeden sklep o ogólnym profilu sprzedaży (typu „mydło i po-
widło”). Żadne specjalistyczne sklepy tam się nie pojawiają, liczba
potencjalnych klientów jest bowiem niewielka, lokalny rynek płytki,
a więc – ze względu na stosunkowo duży próg rentowności – jest to
całkowicie nieopłacalne. Im większe miasto, im więcej nabywców
i konsumentów, tym bardziej rośnie popyt na specjalistyczne obiekty
handlowe, np. sklepy odzieżowe, obuwnicze, z artykułami elektro-
nicznymi do użytku domowego, księgarnie itp. Zauważmy przy tym,
że w dużych aglomeracjach specjalizacja ta jeszcze bardziej się pogłę-
bia, np. sklepy odzieżowe profilują się na klientów kupujących arty-
kuły luksusowe i codziennego użytku, odzież sportową czy awangar-
dową. Mamy sklepy sprzedające odzież dla dzieci i dorosłych, osób
o nietypowych rozmiarach, sklepy oferujące ubrania ślubne, odzież
roboczą, medyczną lub używaną. Sklepy sportowe mogą mieć jesz-
cze węższy profil i specjalizować się w sprzedaży sprzętu narciar-
skiego, rowerów czy sprzętu dla wędkarzy i wodniaków. Im większy

112

Problemy rozwoju i zacofania ekonomicznego

rynek, tym możliwa jest węższa specjalizacja, a zarazem bardzo spe-
cjalistyczne sklepy oferują wysoki poziom usług, profesjonalną infor-
mację i wyższą jakość.

W średniowiecznej Europie liczba zawodów nie przekraczała za-

pewne kilkuset, a obecnie w warszawskiej książce telefonicznej moż-
na znaleźć adresy dziesiątków tysięcy specjalistów. Dzisiaj profe-
sje naukowców, prawników i lekarzy są bardzo wyspecjalizowane.
W Polsce w 2007 roku aż ok. 85% lekarzy legitymowało się jakąś
specjalizacją, a ich lista przekraczała 30 pozycji. Im jednak mniejszy
ZOZ, im płytszy rynek i mniejsza liczba potencjalnych pacjentów,
tym liczba tych specjalistów jest bardziej ograniczona, a lekarze mają
bardziej ogólne specjalizacje. Z oczywistych względów zatrudnianie
tam fachowców, np. w dziedzinie neurotraumatologii czy torakochi-
rurgii, byłoby ekonomicznie nieuzasadnione. Podobne procesy po-
działu pracy obserwujemy w zawodach prawniczych. Prawnicy spe-
cjalizują się w prawie konstytucyjnym, administracyjnym, cywilnym,
handlowym, pracy, karnym i międzynarodowym. Im jednak bardziej
rozwinięta gospodarka, im większy potencjał ekonomiczny oraz ro-
snąca różnorodność gałęziowa i branżowa produkcji, tym wyraźniej
wyodrębniają się węższe specjalizacje prawne. Takimi dziedzinami
w obrębie prawa cywilnego stają się dziś np. prawo wodne, górni-
cze czy własności intelektualnej. Także w nauce do przeszłości należą
czasy wszystkowiedzących geniuszy – omnibusów. Same nauki eko-
nomiczne są dziś rozparcelowane na dziesiątki specjalności w zakre-
sie historii gospodarczej Afryki, poprzez finanse rolnictwa i ekono-
metrię stosowaną do zainteresowań dokonaniami szkoły austriackiej.
Jest to możliwe jedynie dlatego, że swoistym rynkiem dla nauki jest
dzisiaj cały świat, a liczba naukowców we wszystkich dziedzinach
stale i gwałtownie rośnie. Istnieje dość oczywisty związek między po-
szerzającymi się rynkami zbytu a pożytkami płynącymi z postępują-
cego wyodrębniania się poszczególnych specjalności, zawodów i za-
jęć ludzi. Ujawniają się tu ewidentne korzyści skali.

Koncepcja A. Smitha zawiera dwie – subtelnie z sobą powiązane –

idee dotyczące roli i znaczenia pojemności rynku. Pierwsza wskazuje,
że wymiana towarowa pozwala na specjalizację i wybór tych dziedzin
produkcji, w których dany kraj ma absolutną przewagę nad konku-
rentem. Pozwala to na przemieszczenie czynników produkcji i uloko-
wanie ich tam, gdzie będą one najbardziej produktywne. Jeśli wszyst-
kie podmioty zachowają się tak samo i skoncentrują się w produkcji
na tym, w czym są najlepsze, to rezultatem będzie optymalna aloka-

113

5. Nie ma dziś rozwiniętych krajów o zamkniętej gospodarce

cja czynników produkcji. To prawda uniwersalna, a efekty te zacho-
dzą niezależnie od tego, czy mówimy o rynku lokalnym, regional-
nym, krajowym czy światowym. Mały rynek nie jest jednak obszarem
dużych różnic między producentami, dlatego korzyści ze specjaliza-
cji wytwórców będą zapewne ograniczone. Wymiana międzynarodo-
wa pozwala natomiast na maksymalne wykorzystanie efektu podzia-
łu pracy, ponieważ wraz z ogromnym wzrostem skali rynku i liczby
handlujących podmiotów powiększa się również zróżnicowanie mię-
dzy podmiotami. Szerokie rynki pozwalają na czerpanie wielkich ko-
rzyści z wymiany opartej na podziale pracy.

Oprócz zarysowanego wyżej czysto statycznego podejścia do ana-

lizy korzyści z wymiany Smith wskazał także na dynamiczne konse-
kwencje rosnącej wymiany towarowej. Z jednej strony specjalizacja
i pogłębiający się podział pracy jest funkcją rozszerzających się ryn-
ków zbytu. Otwarcie się na wymianę międzynarodową ma tu pod-
stawowe znaczenie, zwłaszcza dla krajów małych o płytkich rynkach.
Z drugiej strony specjalizacja nie tylko statycznie poprawia aloka-
cję czynników wytwórczych, ale także podnosi ich produktywność.
Z technicznego punktu widzenia przesuwa to granicę produkcji
względem danych, istniejących zasobów. Jest to o wiele ważniejszy
wniosek niż tylko statycznie rozumiana poprawa alokacji czynników
produkcji w wyniku poszerzania się rynków zbytu. W długim okre-
sie oznacza to ustanowienie zależności między stopniem uczestnic-
twa danego kraju w światowym podziale pracy a tempem wdrażania
postępu technicznego i dynamiką wzrostu gospodarczego. Wolność
handlu, w tym zwłaszcza rola wymiany międzynarodowej, staje się
w ten sposób kluczowym czynnikiem wyznaczającym szanse rozwo-
jowe. Owszem, sposób ujmowania przez A. Smitha idei specjalizacji
i postawienie faktycznego znaku równości między specjalizacją a po-
stępem technicznym uważamy dziś za zbyt ograniczone podejście. Je-
śli oczywiście dana gospodarka podejmie wysiłek specjalizacji i wej-
ścia w międzynarodowy podział pracy.

W czym się specjalizować?

Od czasów Davida Ricarda wiadomo, że kierunki tej opłacalnej spe-
cjalizacji są wyznaczane przez koszty komparatywne. Teoria ta po-
kazuje, że nawet w przypadku gdy jeden partner ma absolutną prze-

114

Problemy rozwoju i zacofania ekonomicznego

wagę w dziedzinie wytwarzania wszystkich dóbr, może on czerpać
korzyści z wymiany z krajem słabszym, o ile będzie się specjalizo-
wać w eksporcie dóbr, w którym jego przewaga jest większa. Teoria
kosztów komparatywnych ma ogromną literaturę, pojawiły się także
jej różne mutacje czy unowocześnione wersje, jak np. teoria obfito-
ści zasobów Heckshera-Ohlina. P. Samuelson pytany o uniwersalnie
prawdziwe i nietrywialne prawo ekonomiczne wskazał właśnie na
teorię kosztów komparatywnych. Tak więc autorytety ekonomiczne
„są za”, spory dotyczą jednak doraźnych i długofalowych korzyści
wynikających z zastosowania tej teorii. Ponadto specjalizacje we-
dług względnych przewag przynoszą korzyści jedynie przy spełnie-
niu pewnych bardzo mocnych warunków. Problem polega na tym,
że w praktyce te kluczowe warunki nie są spełnione. Rozważmy te
kwestie po kolei.

Idea odrzucenia autarkii na rzecz wymiany handlowej jest teo-

retycznie słuszna, ponieważ pozwala przemieścić zasoby czynników
produkcji od nieefektywnych sektorów i rodzajów produkcji do
tych gałęzi, w których będą lepiej wykorzystane. Wytwarzanie cy-
trusów w naszej szerokości geograficznej jest zapewne możliwe, ale
bardzo kosztowne. Używanie rzadkich zasobów dla podejmowania
takiej produkcji jest ekonomicznie pozbawione sensu. Tych samych
czynników produkcji można użyć, specjalizując się w dziedzinach,
w których polski wytwórca jest bardziej wydajny. Jednak jest to wy-
konalne jedynie wówczas, gdy czynniki produkcji są odpowiednio
mobilne. W praktyce jest tak, że im słabiej rozwinięta gospodarka,
tym większe usztywnienia pojawiają się w obszarze kapitału rzeczo-
wego i ludzkiego, a także infrastruktury technicznej. Jeśli w myśl za-
sady Ricarda kraj winien zmieniać specjalizację, wygaszać stopniowo
jeden rodzaj produkcji i zwiększać wytwarzanie w innej dziedzinie,
to potężnym hamulcem może okazać się np. brak odpowiedniej sieci
transportowej i rozbudowanego systemu energetycznego w danym
regionie, niedobory wody pitnej i do celów przemysłowych, niedo-
stateczna infrastruktura zdrowotna i edukacyjna. Może być bowiem
tak, że dotychczasowa, tradycyjna struktura produkcji była – na ogół
– jako tako dopasowana do istniejącej infrastruktury, podczas gdy
nowe pomysły produkcyjne, odmiennie zlokalizowane geograficz-
nie, mogą wymagać kosztownej rozbudowy brakującej sieci dróg
i kolei, lotnisk, linii energetycznych, sieci łączności itp. Ponadto im
niższy zasób kapitału ludzkiego w danej gospodarce, tym wolniej
i z większymi oporami będzie następować proces przekwalifikowa-

115

5. Nie ma dziś rozwiniętych krajów o zamkniętej gospodarce

nia. Barierą może okazać się także kapitał rzeczowy, zwłaszcza gdy
specjalizacja produkcyjna ma być oparta na drobnej wytwórczości.
Niska mobilność czynników produkcji może też wynikać z braku od-
powiednich rynków i niedorozwoju wielu instytucji występujących
powszechnie w krajach rozwiniętych. Może to dotyczyć braku lub
słabości rynków ubezpieczeniowych, rynku usług prawnych i dorad-
czych, słabości systemu sądowniczego. Problemem może być wysoka
przestępczość i brak bezpieczeństwa osobistego, korupcja i niski po-
ziom ochrony praw własności. Wszystkie te okoliczności sygnalizu-
ją, że próba przeorientowania struktury gospodarczej z tradycyjnej
i nieco autarkicznej na bardziej otwartą i wyspecjalizowaną – może
okazać się porażką. Wygaszając dotychczasowe, pozornie nieefek-
tywne rodzaje produkcji, gospodarka może być niezdolna do uru-
chomienia na odpowiednią skalę nowych zdolności produkcyjnych
w preferowanych kierunkach. Wbrew teoretycznym wyobrażeniom
ta bardziej efektywna specjalizacja może w konkretnych warunkach
okazać się zbyt ryzykowna i zbyt kosztowna, by mogła być podjęta.
Ostatecznym rezultatem będzie spadek rodzimej produkcji wypartej
przez bardziej konkurencyjną obcą wytwórczość, nieskompensowa-
ny przez wzrost sprzedaży nowej produkcji. Warto przy tym zauwa-
żyć, że w teorii kosztów komparatywnych milcząco zakłada się, że
gospodarka każdego kraju funkcjonuje na granicy produkcji. Dlatego
specjalizacja – wzrost wytwarzania jednego rodzaju produktów – wy-
maga w krótkim okresie zmniejszenia produkcji innych wyrobów ze
względu na ograniczone i w pełni wykorzystane zasoby czynników
produkcji. W praktyce wielu krajów słabo rozwiniętych regułą jest
jednak niepełne wykorzystanie zasobów. Często pojawia się sytuacja
występowania w gospodarce znacznych nadwyżek siły roboczej i nie-
wykorzystanych zasobów naturalnych czy ziemi. Teoretycznie nic nie
stoi na przeszkodzie, by użyć tych wolnych zasobów i zwiększyć pro-
dukcję zarówno na potrzeby krajowe, jak i na eksport bez wygasza-
nia dotychczasowej działalności wytwórczej. Zatem źle alokowane
i niewłaściwie zaangażowane zasoby nie są tu jedynym problemem.

Obok ograniczonej mobilności czynników produkcji także kwe-

stia korzyści skali rodzi wątpliwości co do idei wykorzystania kosz-
tów komparatywnych jako kryterium specjalizacji. Ma to istotny
związek z perspektywą długookresową. W jakich dziedzinach kraje
słabo rozwinięte mają dziś względne przewagi i w jakich powinny
się specjalizować? Bez ryzyka większego błędu można zaryzykować
stwierdzenie, że dotyczy to przede wszystkim przemysłów wydobyw-

116

Problemy rozwoju i zacofania ekonomicznego

czych i surowcowych oraz rolnictwa. Kraje wysoko rozwinięte nato-
miast podejmą specjalizację (gdyż mają absolutną i relatywną prze-
wagę) w przemyśle wytwórczym i wielu usługach o naukochłonnym
charakterze. I tu kryje się pewna pułapka, ponieważ nie jest obo-
jętne, w jakich dziedzinach będziemy się specjalizować. Jedne kie-
runki specjalizacji dają wielkie szanse przyszłościowe, podczas gdy
inne – choć doraźnie opłacalne i korzystne – prowadzą w ślepy za-
ułek i ograniczają perspektywy rozwojowe. Typ specjalizacji, który
zarysowano wyżej, oznacza, że jedne kraje miałyby wybierać sektory
charakteryzujące się malejącymi korzyściami skali (właśnie surow-
ce i rolnictwo), podczas gdy technologicznie przodujące gospodarki
specjalizowałyby się w gałęziach o rosnących korzyściach skali

. Już

A. Smith wskazywał na kluczową rolę rosnących rynków zbytu dla
pogłębiania specjalizacji i podziału pracy, co pozwala na wzrost kon-
kurencyjności i obniżkę kosztów jednostkowych produkcji. Jeśli kraj
wybiera jako swą specjalizację gałąź charakteryzującą się niekorzy-
ściami skali, to wraz ze wzrostem produkcji muszą rosnąć przeciętne
koszty wytwarzania

. Aby w tych warunkach utrzymać konkurencyj-

ne ceny sprzedaży, producenci będą dążyć do narzucenia robotnikom
możliwie niskich płac realnych, a nawet – jeśli to możliwe – forsować
ich obniżkę. To jedyna droga, by koszty w wymiarze pieniężnym nie
rosły zbyt szybko i nie windowały nadmiernie cen zbytu. Dążenie do
utrzymania konkurencyjności wywiera w tych warunkach stałą pre-
sję na niski poziom płac w tej gospodarce. Wpływa to ograniczająco
na rozwój własnego, krajowego rynku, blokując wewnętrzne mecha-
nizmy napędowe wzrostu, a ponieważ krajowa konsumpcja jest ni-
ska, a rynek wewnętrzny płytki, to sytuacja ta nie skłania do zbyt sze-
rokiego rozwijania produkcji na potrzeby rynku wewnętrznego, cała
gospodarka zaś jest nadmiernie zorientowana na potrzeby zewnętrz-
nych odbiorców

. To natomiast, jaki jest główny krąg odbiorców ro-

dzimej produkcji, nie jest bynajmniej neutralne. Duża zależność od

E. Reinert, How Rich Countries Got Rich and Why Poor Countries Stay Poor, Con-

stable & Robinson Ltd., London 2007; K. Matsuyama, Why Are There Rich and Poor
Counntries? Symmetry-Breaking in the World Economy, NBER Working Paper 1996,
No. 5697.

Rolnictwo i przemysł wydobywczy mają właśnie tę cechę związaną z silną zależno-

ścią od czynników przyrodniczych. Wraz ze wzrostem produkcji w tych działach sięga-
my po coraz mniej urodzajne działki rolne i po coraz gorzej zalegające surowce, co skut-
kuje rosnącymi kosztami jednostkowymi produkcji.

Jest to dość oczywista konsekwencja specjalizacji surowcowej, że znaczna – na ogół

– większość tej produkcji idzie na eksport.

117

5. Nie ma dziś rozwiniętych krajów o zamkniętej gospodarce

eksportu czyni gospodarkę danego kraju silnie uzależnioną od ze-
wnętrznych koniunktur, nadmiernie wrażliwą na wahania i wstrząsy
w gospodarce światowej i mało odporną za zakłócenia. Im bardziej
rozwój danej gospodarki jest warunkowany wzrostem konsumpcji
jej własnych obywateli, tym bardziej stabilny jest ten wzrost. Ogólna
tendencja jest wyraźna: im bardziej specjalizujemy się w dziedzinach
o malejących korzyściach skali, w tym większym stopniu – rozwija-
jąc tę produkcję – dławimy konsumpcję i rynek wewnętrzny wskutek
konieczności utrzymywania niskich płac. Przez cały czas zawęża to
granice rozwoju innych sektorów i gałęzi gospodarki, petryfikując
istniejącą tradycyjną strukturę produkcji i utrudniając wejście na inne
pola wytwórczości. Jest to sprzeczne z potrzebą modernizacji i bu-
dowania bardziej wszechstronnej, zrównoważonej oraz rozwiniętej
gospodarki.

Jednocześnie operujące w obszarze korzyści skali firmy z krajów

rozwiniętych mogą w pełni korzystać z malejących kosztów jednost-
kowych oraz zapewniać wzrost płac i zamożności własnym pracow-
nikom. Skoro zdobywanie nowych rynków zbytu i rozszerzanie skali
produkcji przez te firmy wpływa na obniżanie się kosztów przecięt-
nych w produkcji, to w tych warunkach możliwe jest pogodzenie
wzrostu płac realnych robotników ze spadającymi kosztami jednost-
kowymi oraz równoległe obniżanie cen gotowych wyrobów i usług,
czyli utrzymanie, a nawet poprawa konkurencyjności własnej pro-
dukcji. Jeśli zaś rosną płace i zatrudnienie, to stale poszerzają się
granice rynków, co skłania do dalszego wzrostu produkcji – zosta-
je uruchomiony (na zasadzie dodatniego sprzężenia zwrotnego) sa-
mopodtrzymujący się mechanizm rozwojowy. Mamy tu do czynienia
z odwróceniem mechanizmu zarysowanego wyżej dla krajów słabo
rozwiniętych: im bardziej rozwijamy tam wytwarzanie dóbr z obsza-
ru niekorzyści skali, tym silniej ograniczamy i hamujemy rozwój we-
wnętrznej konsumpcji, tu natomiast coraz szerzej otwierają się stare
i nowe rynki zbytu dla krajowych nabywców oraz tworzą się warunki
do samonapędzającego się rozwoju przez rynek wewnętrzny i krajo-
wą konsumpcję.

Wybór kierunków specjalizacji jest więc kluczowy. Jak trafnie

ujął to E. Reinert

, współczesny światowy podział pracy zasadniczo

polega na tym, że jedni specjalizują się w byciu biednymi, a dru-
dzy w byciu bogatymi. Otwarcie gospodarki to skonfrontowanie jej

E. Reinert, op. cit.

118

Problemy rozwoju i zacofania ekonomicznego

z konkurencją zewnętrzną. Jest zdumiewającym paradoksem, że kon-
kurencja towarów z krajów technologicznie przodujących w pierw-
szej kolejności tłamsi te gałęzie w krajach Trzeciego Świata, które
są względnie najwyżej zaawansowane technologicznie, tj. działające
w obszarze korzyści skali. Dlaczego tak się dzieje? Co jest przyczyną
tego zdumiewającego zjawiska? Zakład fryzjerski to typowy podmiot
działający w warunkach stałych przychodów względem skali. W ta-
kiej firmie produkcja usług rośnie proporcjonalnie do nakładów pra-
cy, czyli w przybliżeniu do wielkości zatrudnienia w firmie

. Techno-

logia strzyżenia czy golenia nie jest skomplikowana, a sam charakter
usługi, raczej pracochłonnej, nie skłania – przynajmniej dziś – do jej
mechanizacji czy automatyzacji. Gdyby nawet obcy kapitał wkroczył
obecnie do gałęzi usług fryzjerskich, to niemal na pewno nie wy-
kazałby żadnej przewagi konkurencyjnej nad dotychczasowymi fir-
mami na rynku. Co innego, gdybyśmy mówili o efektach skali. Na
przykład w branży lotniczej korzyści skali są kluczowe. Stawiający
pierwsze kroki, jeszcze wciąż rachityczny i słaby przemysł lotniczy
niewielkiego kraju, o relatywnie małym rynku wewnętrznym i nie-
ustalonej reputacji międzynarodowej, wytwarza początkowo dość
drogo, gdyż jego seria produkcyjna jest krótka. Wystawiając go na ze-
wnętrzną konkurencję, doprowadzimy do jego upadku, gdyż wielkie
zagraniczne firmy z branży lotniczej korzystają już z wielkiego rynku
światowego, dużej skali produkcji i zgromadzonego doświadczenia,
a więc mogą sprzedawać swe wyroby taniej. Dlatego szczególnie na-
rażone na eliminację są właśnie te narodowe firmy, które funkcjo-
nują w świecie efektów skali, czyli mówiąc wprost – z reguły te bar-
dziej nowoczesne. Zjawisko to nazywa się efektem Vaneka–Reinerta

i w praktyce polega na dezindustrializacji kraju słabszego, w którym
skala produkcji i sprzedaży firm rodzimych jest z reguły znacznie
mniejsza niż firm z krajów centrum. Jeśli firmy te działają w strefie
korzyści skali, to często nie mogą sprostać konkurencji silniejszych
firm z krajów rozwiniętych o większym rynku zbytu i wskutek tego
o niższych kosztach jednostkowych.

Dlaczego biedni zostają zablokowani w strefie malejących (czy

stałych) przychodów? Oczywiście nie (tylko) dlatego, że posłusznie

I pewnie proporcjonalnie do technicznego uzbrojenia warsztatu pracy w grzebienie,

pędzle, maszynki do golenia itp. Tu jednak będziemy od tych akcesoriów abstrahować,
uznając pracę za jedyny czynnik.

E. Reinert, op. cit.

119

5. Nie ma dziś rozwiniętych krajów o zamkniętej gospodarce

stosują się do zasady Ricarda. Decydują o tym warunki ekonomicz-
ne, w jakich podejmują wyzwania konkurencyjne. Po pierwsze, ich
wewnętrzne rynki są z reguły małe. Nawet dość ludne kraje z racji
niskiego PKB per capita nie stwarzają zbyt dużego rynku zbytu. Się-
ganie przez rodzime firmy po korzyści skali jest nierealistyczne lub
bardzo utrudnione, gdyż w tym samym czasie ich konkurenci – firmy
z krajów rozwiniętych – operują na znacznie większych rynkach mię-
dzynarodowych i z tego względu mają na ogół niższe koszty produk-
cji (mimo wysokich płac).

Po drugie, barierą jest wiedza technologiczna. Technologia nie

jest dobrem publicznym, ale prywatnym. Nie upowszechnia się ona
bezpłatnie, chronią ją patenty, know-how, a monopol na wysokie
technologie zachowują firmy z krajów rozwiniętych.

Po trzecie, występuje niewątpliwie bariera kapitałowa. W gałę-

ziach o bardzo wysokich korzyściach skali uruchomienie firmy lub
wdrożenie nowych technologii wymaga znacznych zasobów kapita-
łu. Jest mało prawdopodobne, by firmom w krajach słabo rozwinię-
tych udało się zgromadzić taki kapitał.

Specjalizacja

à la Ricardo w świecie wielkich

oligopoli międzynarodowych

Wśród rozlicznych warunków, które winny być spełnione (a nie są),
by teoretyczny model korzyści komparatywnych dobrze funkcjono-
wał, jest także ten, który dotyczy warunków wolnej konkurencji. Jeśli
firmy mają dokonywać optymalnej alokacji zasobów, to muszą mieć
właściwą informację cenową. A jeśli ceny są zniekształcone przez
układy monopolistyczne? Stopień koncentracji władzy i produkcji na
światowych rynkach jest dzisiaj ogromny. Jak wygląda obecnie kon-
frontacja dużej korporacji handlującej np. herbatą z drobnym farme-
rem ją uprawiającym? Kto ustanawia reguły gry, warunki wymiany,
ceny zbytu? I co te ceny mają wspólnego z warunkami konkurencji?

Postulat otwartej konfrontacji i konkurencji między firmami

z różnych krajów jest oczywiście zasadny, o ile szanse w wyścigu są
równe. Na poziomie przedsiębiorstw mamy jednak na ogół do czy-
nienia z konfrontacją Guliwerów z liliputami. Świat międzynaro-
dowych rynków, na których dominują korzyści skali, jest światem

120

Problemy rozwoju i zacofania ekonomicznego

uprzywilejowującym silnych. To nie jest świat wolnej konkurencji,
a poważna część międzynarodowych rynków funkcjonuje jako usta-
bilizowane oligopole, wielkie korporacje zaś dysponują nie tylko siłą
wynikającą z dużej skali produkcji i wynikających z tego niskich kosz-
tów wytwarzania. Efekty skali ujawniają się także w łatwym dostępie
do rynków kapitałowych, pozwalając dużym firmom, jeśli trzeba, ła-
twiej zmobilizować odpowiednie środki. Efekty te dają się zauważyć
w kontroli kluczowych kanałów dystrybucji, ogromnych możliwo-
ściach marketingowych będących funkcją znanej marki, przewagach
technologicznych wynikających z wieloletniej obecności na rynkach
i zdywersyfikowanego portfela produkcyjnego. Wreszcie wielkie fir-
my poprzez działania lobbystyczne i całkiem bezpośrednie narzędzia
oddziaływania mają istotny wpływ na własne rządy i mogą liczyć na
ich skuteczne wsparcie w realizacji swych zadań biznesowych.

Obecny stopień koncentracji produkcji na rynkach światowych

jest niebywale wysoki. 300 największych korporacji kontroluje ok.
25% światowych aktywów produkcyjnych

, 1000 największych firm

wytwarza zaś 80% światowej produkcji przemysłowej

. Zdecydo-

wana większość tych kolosów to firmy mające swe siedziby w USA,
Japonii i Europie Zachodniej. Według ostatniego rankingu czasopi-
sma „Fortune” z 2011 roku na 438 największych światowych przed-
siębiorstw, których przynależność państwową da się ustalić, prawie
3/4 to firmy z krajów rozwiniętych, ok. 19% stanowią firmy z gru-
py BRIC (tj. Brazylia, Rosja, Indie i Chiny, przy czym same chińskie
przedsiębiorstwa to 14%), a 5% firmy z Tajwanu i Korei Południo-
wej. Kilkanaście pozostałych to na ogół pojedyncze firmy z różnych
innych krajów

. Największa pod względem obrotów firma świata

w 2011 roku – Wal-Mart Stores – osiągnęła wartość sprzedaży,
która plasuje ją na 29. miejscu na łącznej liście najpotężniejszych
podmiotów ekonomicznych na świecie, tj. firm i gospodarek naro-
dowych

. Na liście 100 największych podmiotów aż 37 to przedsię-

biorstwa.

Global Inc. An Atlas of the Multinational Corporation, New Press, New York 2003,

s. 5.

The World’s View of Multinationals, „Economist”, 29 January 2000.

http://money.cnn.com/magazines/fortune/global500/2011/full_list (dostęp: 19 listo -

pada 2011). Na liście „Fortune 500” jest także jedna polska firma: grupa PKN Orlen
na 347 pozycji.

Wielkość gospodarek mierzona wartością PKB według parytetu siły nabywczej,

a firm wartością rocznej sprzedaży.

121

5. Nie ma dziś rozwiniętych krajów o zamkniętej gospodarce

Jeszcze ciekawsze okazują się dane dotyczące poszczególnych

rynków. Niektóre z nich są zmonopolizowane w bardzo wysokim
stopniu. I tak np. 10 największych korporacji międzynarodowych
działających w danym sektorze opanowało 55% całego rynku far-
maceutyków, 2/3 rynku biotechnologii, 89% rynku agrochemii, 26%
rynku żywności i napojów i aż 67% rynku nasion

. Na rynku kawy

zaledwie trzech głównych producentów (Kraft, Nestle i Sara Lee)
dostarcza 36% całej podaży kawy palonej, a pięciu głównych (czyli
dodatkowo Procter & Gamble i Tchibo) – łącznie 44%

. Właśnie na

przykładzie kawy można pokazać, jak pod dyktando wielkich korpo-
racji działa taki zmonopolizowany rynek z punktu widzenia drobne-
go producenta – rolnika, dostawcy ziarna kawowego. Maksymalna
cena, jaką może on uzyskać za surowiec, wynosiła 2,5% ostatecznej
ceny detalicznej, a często była dużo niższa

. Autorzy cytowanego

raportu o kawie wyjaśniają, dlaczego handel kawą jest tak opłacalny
dla korporacji, a afrykańskich plantatorów wpędza w nędzę: „[Kor-
poracje] korzystają bowiem z dużej skali zakupów, siły swojej marki
i produktów, kontroli kosztów, umiejętności mieszania i łączenia róż-
nych rodzajów i gatunków kawy oraz używają narzędzi finansowych
pozwalających im na większą elastyczność w kupowaniu”

Duże firmy z krajów bogatych dysponują zatem niezwykle dużym

arsenałem narzędzi, które mogą skutecznie ograniczyć ekspansję fir-
my kraju słabiej rozwiniętego. Można ją odciąć od rynków zbytu,
gdyż jedyną drogą docierania do rynku zewnętrznego jest wykorzy-
stanie „naszej” sieci sprzedaży. Zbudowanie własnych kanałów han-
dlowych jest kosztowne i wymaga czasu, nie zawsze też jest opłacal-
ne, gdy na początku skala sprzedaży jest niewielka. Można ją zdławić,
blokując dostęp do rynku kredytowego, jeśli wielkie korporacje wy-
korzystają swe możliwości wpływu w mało konkurencyjnym i często
zdominowanym przez obcy kapitał sektorze bankowym. W przypad-
ku konfliktu interesów bank zawsze wybierze dużego klienta. Można
ją „przykryć” zmasowaną i kosztowną kampanią reklamową, na któ-

Who Owns Nature? Corporate Power and the Final Frontier in the Commodification of Life,

„Communiqué of Action Group on Erosion, Technology and Concentration”, November
2008, s. 4, http://www.etcgroup.org/sites/www.etcgroup.org/files/publication/707/01/etc.
won.report._final.color.pdf (dostęp: 25 czerwca 2012).

Mugged. Poverty in Your Coffee Cup, Oxfam International 2002, http://www.mar-

ketradefair.com/assets/english/mugged.pdf (dostęp: 25 czerwca 2012).

Dotyczy to ugandyjskiego dostawcy w 2001 roku; ibidem, s. 23.

Ibidem, s. 26.

122

Problemy rozwoju i zacofania ekonomicznego

rą nie stać słabszego rywala. Do dyspozycji są także dotychczasowe
kontakty i powiązania z innymi firmami, narzędzia w postaci poro-
zumień handlowych, fuzji i przejęć czy wspólnych przedsięwzięć biz-
nesowych, dzięki którym można zaoferować klientom bardziej wy-
rafinowany produkt lub bardziej kompleksową i złożoną usługę niż
konkurent. Z reguły mała firma z biednego kraju ma w takim przy-
padku o wiele mniejsze możliwości.

Jak silnie działają te mechanizmy i jak wiele obaw to wywołu-

je, może wskazywać taka oto opinia wypowiedziana na łamach pi-
sma „The Economist”: „Nawet w przypadku bogatych, dobrze za-
rządzanych krajów, sama ich wielkość [wielonarodowych korporacji
– przyp. mój] może rodzić zaniepokojenie. I tak Irlandczyków cza-
sem trapi fakt, że obce firmy zatrudniają prawie połowę krajowej siły
roboczej i wytwarzają 2/3 produkcji kraju, a Australijczycy nerwowo
wskazują na fakt, że każda z 10 największych wielonarodowych kor-
poracji przemysłowych ma roczną sprzedaż przekraczającą wielkość
wszystkich wpływów podatkowych do kasy państwowej”

A może jednak protekcjonizm?

Jeszcze jeden kłopot z argumentacją na temat dobrodziejstw otwarcia
gospodarki i liberalizacji handlu polega na tym, że żaden z rozwinię-
tych obecnie krajów nie zastosował tej strategii w przeszłości, kiedy
sam wchodził w fazę forsownego uprzemysłowienia. Nie wykorzy-
stywały jej ani Wielka Brytania, ani USA, ani też później Niemcy czy
Japonia. Wszystkie te kraje w fazie industrializacji czy modernizacji
posługiwały się natomiast praktykami protekcjonistycznymi na sze-
roką skalę. Co więcej, w XIX wieku protekcjonizm był powszechnie
kojarzony z prosperitą, wolny handel zaś z depresją ekonomiczną
i kryzysem

. W wyniku protekcjonizmu kraje te najpierw budowa-

ły własną, potężną bazę przemysłową i dopiero wtedy, gdy zdobyły
przewagę, stawały się orędownikami wolnego handlu.

Na przykład dane amerykańskie ukazują dość zdumiewającą ska-

lę protekcjonizmu, jaki stosował ten kraj w okresie uprzemysłowie-

The World’s View of Multinationals, op. cit.

P. Bairoch, Victoires et deboires. Histoire economique et social du monde du XVI siecle

a nos jours, Editions Gallimard, Paris 1997.

123

5. Nie ma dziś rozwiniętych krajów o zamkniętej gospodarce

nia, tj. przynajmniej do wybuchu I wojny światowej (zob. tabela 5.1).
Poza dwiema fazami bardziej liberalnej polityki w latach 1830–1842
i 1846–1861 do 1913 roku USA utrzymywały cła na niezwykle wyso-
kim poziomie. Istotne zmiany nastąpiły dopiero po II wojnie świato-
wej, kiedy kraj ten, dysponujący już ogromną przewagą ekonomiczną
nad resztą świata, zainteresował się bardziej liberalną formułą handlu.

Tabela 5.1. Stosunek wartości ceł do wartości importu ogółem w USA w latach
1830–1970

Rok

Cła do wartości importu

(%)

Rok

Cła do wartości importu

(%)

1830

57,3

1900

27,6

1842

18,9

1913

17,7

1846

27,7

1935

17,5

1861

14,2

1950

6,0

1870

44,9

1970

6,5

Źródło: Historical Statistics of the United States, Colonial Times to 1970, US Bureau of Cen-
sus, Washington 1975, s. 888.

O tym, jak ważna była to kwestia, świadczą dobitnie dwie cha-

rakterystyczne opinie P. Bairocha, którego badania nad historią in-
dustrializacji w XIX i XX wieku uchodzą dziś za klasyczne. Uważa
on, iż „nie będzie przesadą powiedzieć, że problem ceł był jednym
z powodów wybuchu rewolucji amerykańskiej”

. (Jest to dość oczy-

wiste nawiązanie do skrajnie egoistycznej polityki brytyjskiej – pro-
wadzonej w okresie poprzedzającym wybuch rewolucji – usiłującej za
pośrednictwem przepisów celnych blokować handel swej amerykań-
skiej kolonii z krajami spoza imperium). W innej kwestii natomiast
zauważa, że „długa i krwawa amerykańska wojna domowa [...] ozna-
czała nie tylko zwycięstwo abolicjonistów z Północy nad zwolennika-
mi niewolnictwa z Południa, ale także triumf protekcjonistów z pół-
nocnych stanów przemysłowych nad zwolennikami wolnego handlu
z Południa, dla których głównym przedmiotem eksportu była suro-
wa bawełna”

. Warto zatem przypomnieć, że południowcy nie byli

zwolennikami protekcjonizmu i wysokich ceł. Oni stale tę politykę
zwalczali, gdyż prosperowali, korzystając ze swobodnego handlu ty-

Ibidem, s. 33.

Ibidem, s. 35.

124

Problemy rozwoju i zacofania ekonomicznego

toniem i bawełną. Z ich punktu widzenia jedynym rezultatem protek-
cjonizmu był wysoki poziom cen dóbr przemysłowych nabywanych
przez Południe. Ochrona własnego rynku przed obcą konkurencją
leżała natomiast w oczywistym interesie przede wszystkim przemy-
słowców z Północy. To oni potrzebowali ochrony przed importem.
Ich zwycięstwo nad Południem – obok być może wymiaru moralne-
go – miało także bardzo przyziemne tło ekonomiczne. W rezultacie
USA od XIX wieku do (przynajmniej) 1920 roku jawią się jako naj-
bardziej protekcjonistyczna gospodarka, a jednocześnie w tym czasie
rejestrują najszybsze tempo wzrostu na świecie. Czy działo się tak
mimo tej polityki, czy też raczej dlatego, że protekcjonizm okazał się
właściwym wyborem?

Protekcjonistyczna była także polityka Niemiec. Po pewnej libera-

lizacji w okresie istnienia Związku Celnego kurs został zdecydowanie
zmieniony. W 1879 roku kanclerz Bismarck wprowadził wysokie cła na
stal i zboża

, od tej pory więc Niemcy prowadziły dość konsekwentną

politykę protekcjonistyczną aż do czasu I wojny światowej

Można by sądzić, że brytyjskie doświadczenia były odmienne,

skoro kraj ten jako pierwszy wkroczył na ścieżkę uprzemysłowie-
nia i był najbardziej zaawansowany ekonomicznie. W rzeczywistości
Anglia od bardzo dawna stosowała politykę protekcji własnego prze-
mysłu. Zaczęło się to już w XV wieku, kiedy Henryk VII za pomocą
polityki celnej starał się zablokować wywóz surowej wełny na konty-
nent, by w ten sposób stymulować rozwój produkcji rodzimego włó-
kiennictwa. Późniejsi władcy angielscy, umiejętnie manipulując cłami
i subsydiami, odcinali stopniowo – w miarę jak zdolności produk-
cyjne angielskiego przemysłu rosły – dopływ surowca do Niderlan-
dów, gdzie przemysł wełniany był początkowo najwyżej rozwinięty.
Kiedy już angielskie włókiennictwo stanęło na nogi, Elżbieta I wpro-
wadziła całkowity zakaz eksportu wełny do Europy, doprowadza-
jąc do katastrofy ekonomicznej niderlandzkich wytwórców

. W tym

Por. M. Shafaeddin, How Did Developed Countries Industrialize? The History of

Trade and Industrial Policy: The Cases of Great Britain and the USA, UNCTAD Discus-
sion Papers, No. 139, December 1998.

A. Zussman, The Rise of German Protectionism in the 1870s: A Macroeconomic

Perspective, Department of Economics, Hebrew University, Jerusalem, 29 April 2008,
http://pluto.huji.ac.il/~azussman/protectionism.pdf (dostęp: 14 maja 2012).

Barwnie przedstawia tę sytuację Ha-Joon-Chang w: Bad Samaritans. The Myth of

Free Trade and the Secret History of Capitalism, Bloomsbury Press, New York 2008,
s. 40–41.

125

5. Nie ma dziś rozwiniętych krajów o zamkniętej gospodarce

sensie można powiedzieć, że grunt pod angielską rewolucję prze-
mysłową został już wcześniej przygotowany przez aktywną politykę
państwa. Także później, w XIX wieku, Anglia stosowała na maso-
wą skalę politykę ochrony własnej gospodarki bądź narzucała innym
niekorzystne porozumienia traktatowe

. Tę politykę można bardzo

dobrze pokazać na przykładzie Indii (od 1858 roku Indie stały się
– po rozwiązaniu Kompanii Wschodnioindyjskiej – angielską kolo-
nią pod bezpośrednim zarządem metropolii), gdzie doprowadziła
ona do ogromnego odprzemysłowienia tego kraju i jego ekonomicz-
nej degradacji. Bezbronnym politycznie Indiom Anglia narzuciła swe
warunki handlu, które zablokowały dostęp na wewnętrzny rynek
angielski konkurencyjnych indyjskich wyrobów bawełnianych

, jed-

nocześnie otwierając szeroko indyjski rynek zbytu na własne produk-
ty. W Europie i USA import wyrobów z bawełny albo w ogóle był
zakazany, albo obłożony stawkami celnymi w wysokości 30–80%.
W tym samym czasie angielskie wyroby bawełniane wchodziły na
rynek indyjski w ogóle bez cła

. Sytuację tę należy porównać z okre-

sem, gdy Kompania Wschodnioindyjska miała jeszcze monopol na
handel z Indiami, blokujący dostęp na rynek indyjski, który to mono-
pol straciła w 1813 roku. Rezultat był taki, że lokalny przemysł był
stopniowo wypierany, a według szacunków import tekstyliów po-
krywał ok. 1870 roku aż 55–75% całkowitego zapotrzebowania, co
może być przybliżoną miarą dezindustrializacji indyjskiej gospodarki
w tym sektorze

Niezależnie zatem od tego, czy patrzymy na wygranych czy prze-

granych, rola polityki przemysłowej i handlowej w procesie indu-
strializacji wydaje się więc istotna. Materiał historyczny pokazuje,
że kraje, które ją aktywnie stosowały, notowały sukcesy, a ci, którzy
z różnych powodów tego nie robili (lub robić nie mogli), przegrywa-
li. Postulat otwarcia gospodarki, szerokiej liberalizacji w handlu czy
wreszcie najdalej idąca sugestia – tj. liberalizacja rynku kapitałowe-
go – wysuwana pod adresem krajów rozwijających się może się zatem
wydawać sprytną strategią bogatych, zmierzającą po prostu do utrzy-

Konflikt brytyjsko-chiński, zwany wojnami opiumowymi, jest tu dobrym przykła-

dem. Po wygranej Brytyjczycy narzucili w traktatach bardzo niekorzystne dla Chin wa-
runki traktatowe handlu opium.

Jeszcze wtedy, kiedy wyroby te były konkurencyjne.

P. Bairoch, op. cit., s. 89.

Ibidem, s. 89.

126

Problemy rozwoju i zacofania ekonomicznego

mania status quo. Zważmy bowiem, że kraje rozwinięte, mimo iż re-
klamują ustawicznie zalety wolnej konkurencji i swobody handlu dla
innych, same ciągle utrzymują różnorakie bariery wejścia na własny
rynek. Praktyki te stosuje wciąż na znaczną skalę – mimo kolejnych
rund liberalizujących handel – zarówno Unia Europejska czy USA,
jak i Japonia.

Dlatego trzeba powiedzieć, że obok entuzjastów idei wolnego

handlu, pełnej liberalizacji obrotów handlowych, eliminowania pro-
tekcjonizmu i szybkiego otwierania się na świat zewnętrzny funk-
cjonuje na rynku ekonomicznym także inna szkoła myślenia, dość
wpływowa i legitymująca się wyjątkowo starą metryką. Wysunęła
ona argument, że warunkiem powodzenia procesu uprzemysłowie-
nia jest wprowadzenie ochrony raczkujących przemysłów (infant in-
dustries). Dla kogoś niezbyt zorientowanego w historii kapitalizmu
może być zaskakujące, że to właśnie w USA zrodziła się po raz pierw-
szy ta koncepcja

. Jej autorem był w 1791 roku ówczesny amerykań-

ski sekretarz skarbu w administracji Jerzego Waszyngtona Alexander
Hamilton. A. Hamilton obserwował zmagania, jakie amerykański
przemysł toczył z konkurencją angielskiego importu. Pod wpływem
tych doświadczeń nabrał przekonania, że uprzemysłowienie nie jest
możliwe bez prowadzenia polityki protekcjonistycznej, proponował
więc wprowadzenie ceł ochronnych dla słabych i pączkujących ga-
łęzi wystawionych na konkurencję zewnętrzną do czasu uzyskania
przez te przemysły niezbędnej dojrzałości i siły. Jednak intelektual-
nym i ideologicznym zapleczem tej szkoły była niemiecka szkoła hi-
storyczna z jej wybitnym przedstawicielem Friedrichem Listem. Eko-
nomicznie w I połowie XIX wieku Niemcy ewidentnie pozostawały
zacofane względem Anglii. F. List był głęboko przekonany, że w in-
teresie Prus i Niemiec państwo powinno aktywnie wspierać własny
przemysł i odrzucać idee wolnej konkurencji, jeśli to konieczne dla
ochrony nowych gałęzi. Nie był zupełnie oryginalny, gdyż wiele kon-
cepcji zapożyczył od amerykańskich ekonomistów. Znał doskonale
koncepcje A. Hamiltona i były one dla niego ważną inspiracją, ale to
właśnie F. Lista uważa się za twórcę rozwiniętej i kompleksowej teo-
rii ochrony gałęzi raczkujących

. Wszystkie te idee są wciąż aktualne

W rzeczywistości USA przez całe dekady były bastionem protekcjonizmu, na co

wskazywaliśmy wcześniej.

Por. M. Shafaeddin, What did Frederick List Actually Say? Some Clarifications on

the Infant Industry Argument, UNCTAD Discussion Paper, No. 149, July 2000. Dalsza
prezentacja koncepcji F. Lista w dużym stopniu opiera się na tej publikacji.

127

5. Nie ma dziś rozwiniętych krajów o zamkniętej gospodarce

i w żadnym razie nie straciły na ważności. Warto zatem odnieść je do
warunków współczesnych.

Przede wszystkim, kiedy konkurują z sobą dwa kraje na różnym

poziomie rozwoju, to rynek w znacznym stopniu zawodzi jako narzę-
dzie uprzemysłowienia kraju słabszego. Proces industrializacji wcale
nie zachodzi automatycznie i wymaga wsparcia ze strony państwa.
Oczywiście kwestia protekcjonizmu jest tylko fragmentem – ważnym,
ale jedynie fragmentem dużo ogólniejszego zagadnienia, tj. roli, jaką
w tej sytuacji winno odgrywać państwo. Zasadne jest pytanie, dla-
czego państwo ma w ogóle wkraczać do gospodarki. Czy w isto-
cie nie jest słuszny pogląd, że państwo, wchodząc władczo w relacje
między podmiotami ekonomicznymi oraz stwarzając przeszkody dla
swobodnej wymiany handlowej i bariery dla wolnej przedsiębiorczo-
ści, jest głównym źródłem zakłóceń we właściwej alokacji zasobów?
Odpowiedź, jak zwykle w ekonomii, nie jest jednoznaczna. W kra-
ju zacofanym ekonomicznie brakuje kapitału, wykwalifikowanej siły
roboczej i nowoczesnych technologii. Mobilność wielu czynników
produkcji jest niska, a sporo rynków w ogóle nie istnieje. Kadry za-
rządców i menedżerów są skromne i pozbawione doświadczenia
biznesowego. W takim świecie te słabości musi jakoś substytuować
państwo – nie w sensie podejmowania produkcji, ale kreowania od-
powiedniej struktury instytucjonalnej.

Oczywiście najważniejszą słabością krajów słabo rozwiniętych

jest brak nowoczesnych technologii i istniejący dystans w tym za-
kresie do krajów przodujących. To stwarza dogodne szanse na szyb-
kie doganianie czołówki dzięki możliwości sięgania po najbardziej
nowoczesne techniki produkcji. Gospodarka, która może skorzystać
z wcześniej stworzonych i już dostępnych technologii bez koniecz-
ności inwestowania we własne badania naukowe, może rozwijać się
szybciej i przy niższych kosztach. Dostęp do tych technologii nie jest
jednak darmowy, gdyż znaczna część nowych rozwiązań i pomysłów
chroniona jest prawnie, m.in. poprzez patenty. Jakkolwiek dopływ
takich technologii można zapewnić sobie za pośrednictwem zagra-
nicznych inwestycji bezpośrednich (FDI

), nie znosi to przecież mo-

nopolu dużych korporacji międzynarodowych na wysokie technolo-
gie, nie mówiąc o tym, że wszelkie decyzje o kierunkach i strukturze
zagranicznych strumieni kapitałowych są w rękach obcego kapita-
łu. Dlatego strategia uprzemysławiania się poprzez FDI jest – w naj-

Ang. FDI – foreign direct investment.

128

Problemy rozwoju i zacofania ekonomicznego

lepszym razie – jedynie bardzo okrężną drogą do budowania włas-
nej bazy przemysłowej. Jest bowiem sprawą zupełnie otwartą, czy
zagraniczne enklawy promieniują w jakiś znaczący sposób na resztę
gospodarki, czy nowsze technologie przenikają do rodzimej gospo-
darki lub czy ta gospodarka może, choćby częściowo, wykorzystać
dla własnych potrzeb kadry wcześniej zdobywające doświadczenie
w firmach zagranicznych. Na ogół bywa tak, że im większy dystans
do krajów przodujących i im wyższy poziom zacofania, tym bardziej
prawdopodobne jest pojawianie się izolowanych, zagranicznych en-
klaw obcej obecności gospodarczej, bardzo słabo zintegrowanych
z resztą gospodarki. A zatem bez zbudowania własnego, solidnego
sektora przemysłowego trudno liczyć na przełamanie zacofania eko-
nomicznego. Państwo może być pomocne w tej sprawie w różnoraki
sposób. Weźmy np. kwestie technologii. Technologie w XIX wieku
nie wymagały dużych rozmiarów firm, dlatego kapitał konieczny do
założenia firmy był wówczas relatywnie niewielki. Rynek wystarcza-
jąco dobrze radził sobie z gromadzeniem kapitału na te potrzeby.
W miarę rozwoju gospodarki przemysłowej optymalna skala firm ro-
sła i dziś przemysł oraz nowoczesne technologie wymagają wielkich
inwestycji na starcie. W opinii współczesnego menedżera wygląda to
tak: „Niektórzy mówią, że rządy nie powinny odgrywać jakiejkol-
wiek roli w wybieraniu ekonomicznych zwycięzców i przegranych
i że to rynek powinien decydować, jakie technologie znajdą się na
czele [...]. Ale rynek tylko wtedy może pokazać swą magiczną moc,
kiedy pojedyncze przedsiębiorstwa są wystarczająco duże [wyróż-
nienie moje], by finansować nową technologię na jej ścieżce stop-
niowego doskonalenia się, aż stanie się ona konkurencyjna (i tym
samym zyskowna)”

. Warto zauważyć, że jest to opinia odnosząca

się nie do jakiegoś XIX-wiecznego kapitalizmu czy niedorozwinię-
tego kraju w XXI wieku – autor tego cytatu ma na myśli współcze-
sną gospodarkę niemiecką. Tym bardziej więc opis ten musi pasować
do gospodarek rejestrujących spory dystans do krajów przodujących
technologicznie. Przecież im później dany kraj wkracza na drogę
uprzemysłowienia, tym bardziej rośnie, średnio biorąc, optymalna
skala przedsiębiorstwa i pojawiają się tym większe bariery kapitało-
we wejścia na rynek. Dodatkowo jeśli uwzględni się efekty skali, to

R. Kuper, The Birth of a Power Source, Project Syndicate, 1 November 2011, http://

www.project-syndicate.org/commentary/the-birth-of-a-power-source (dostęp: 29 kwiet-
nia 2012).

129

5. Nie ma dziś rozwiniętych krajów o zamkniętej gospodarce

słabsza gospodarka okaże się często uwikłana w prawdziwe błędne
koło. Jeśli płytki rynek wewnętrzny nadmiernie ogranicza skalę pro-
dukcji i zbytu, natomiast warunkiem uzyskania przez rodzime firmy
zdolności konkurowania na rynkach światowych jest duża skala wy-
twarzania, to mamy problem. Wejście na rynek zewnętrzny wymaga
uprzedniego dotrzymania warunku, który może być spełniony jedy-
nie poprzez wcześniejsze wejście na ten rynek. Same mechanizmy
rynkowe mogą okazać się zawodne w rozwiązaniu tych problemów.
Wsparcie ze strony władzy publicznej – czy to w formie pozwalającej
przełamać ograniczenia kapitałowe, czy to w postaci subwencjono-
wania eksportu – okazuje się pożyteczne.

Innym przykładem jest problem barier w handlu zagranicznym.

W przypadku krajów zacofanych ekonomicznie takie bariery pojawiają
się nader często z uwagi na słabość sektora eksportowego. Potrzeby
importowe są z reguły ogromne, ponieważ importuje się wiele dóbr in-
westycyjnych, technologie, surowce i półprodukty, części zamienne itp.
Im słabiej rozwinięta gospodarka, tym większa potencjalnie skala tego
przywozu, ponieważ własna gospodarka nie jest w stanie dostarczyć
substytutów. Gdy możliwości eksportowe kraju są niewielkie, a jego
sektor eksportowy słaby i niewydolny, wówczas handel zagraniczny
może stać się potężnym czynnikiem hamującym wzrost gospodarczy,
stanowiąc wąskie gardło. Rolą państwa jest odpowiednie stymulowa-
nie eksportu, ale być może także ograniczanie zbędnego importu, np.
w postaci luksusowych dóbr konsumpcyjnych.

W tych warunkach potrzebna jest ochrona własnej gospodarki

za pomocą polityki celnej lub subsydiów. Startujące dopiero, mło-
de i wciąż technologicznie niedoświadczone branże przemysłowe nie
mogą być wystawione na bezwzględną konkurencję ze strony firm
zagranicznych mających liczne przewagi. Ich rozwój zostanie bardzo
szybko zdławiony przez falę tanich, a początkowo zapewne także
jakościowo lepszych, towarów importowanych. Opanowanie nowej
produkcji wymaga wszak czasu, doświadczenia i środków. Ochro-
na poszczególnych gałęzi winna być jedynie przejściowa i tymczaso-
wa, tj. do czasu uzyskania dojrzałości przez dany sektor gospodarki.
Groźna może okazać się zbyt silna i nadmiernie przedłużająca się
ochrona branży. Rodzimy przemysł często (i to skutecznie) lobbuje
za utrzymaniem parasola ochronnego nad własną produkcją. Taka
praktyka prowadzi oczywiście do ograniczania konkurencji, rozwoju
krajowych monopoli, zakonserwowania niskiej techniki i tym samym
utrzymywania się nieefektywnej produkcji. Równocześnie jednak

130

Problemy rozwoju i zacofania ekonomicznego

niebezpieczna może być także przedwczesna i zbyt szybka liberaliza-
cja handlu. Protekcjonizm powinien być selektywny, a nie globalny,
nie ma bowiem powodu chronić wszystkich branż. W szczególno-
ści zbędna lub wręcz szkodliwa jest protekcja gałęzi surowcowych
i rolnictwa. Wreszcie całe dotychczasowe doświadczenie wskazuje,
że protekcjonizm winien być wykorzystany do tworzenia w gospo-
darce wysokich zdolności eksportowych.

Prominentny ekonomista koreański Ha-Joon-Chang nie waha

się podsumować doświadczeń rozwojowych Korei Południowej,
otwarcie polemizując ze zwolennikami liberalizacji handlu. „Korea
oczywiście robiła to wszystko, co większość ludzi uważa za istotne
dla rozwoju, np. inwestowała w infrastrukturę, zdrowie i edukację.
Przede wszystkim jednak praktykowała politykę, która obecnie jest
uważana za złą dla rozwoju ekonomicznego: szerokie stosowanie se-
lektywnej polityki przemysłowej, połączenie protekcjonizmu z sub-
sydiowaniem eksportu, znaczne regulacje w obszarze bezpośrednich
inwestycji zagranicznych, aktywne, a nawet wyjątkowo rozległe wy-
korzystanie przedsiębiorstw państwowych, minimalną ochronę pa-
tentów i własności intelektualnej, znaczne regulowanie sfery zarów-
no krajowych, jak i międzynarodowych finansów. [Kraje] G7 były
zawsze bardzo wstrzemięźliwe w rekomendowaniu tych heretyckich
zasad i stwierdzały z naciskiem, że pakiet w postaci «konsensusu wa-
szyngtońskiego», polegający na otwarciu gospodarki, deregulacji
i prywatyzacji, jest właściwą receptą dla wszystkich. Konfrontowa-
ni z przypadkiem Korei, zwolennicy tego konsensusu starali się go
wyeliminować, przedstawiając jako wyjątek. Niemniej historia startu
większości krajów G7 – szczególnie Wielkiej Brytanii, USA, Niemiec,
Francji czy Japonii – jest o wiele bliższa modelowi koreańskiemu, niż
się powszechnie sądzi. Nieortodoksyjna polityka zastosowana przez
Koreę i przez niemal wszystkie bogate dziś kraje powinna być po-
ważnie brana pod uwagę we wszelkich dyskusjach na temat wyboru
dróg rozwoju”

Ha-Joon-Chang, It’s Time to Reject the Washington Consensus, „Guardian”, 9 No-

vember 2010.

Rozdział 6

Pod wpływem klimatu i w kleszczach
malarii

Jeszcze stosunkowo niedawno wydawało się, że rola czynnika geo-
graficznego w rozwoju ekonomicznym przechodzi do historii. O ile
w przeszłości źródeł zamożności i bogactwa można by ewentualnie
poszukiwać w wielkości zasobów naturalnych, urodzajności ziem czy
położeniu względem dróg transportowych, o tyle już obecnie – jak
można mniemać – znaczenie tych czynników staje się drugorzędne.
Jednak od co najmniej kilkunastu lat poglądy ekonomistów na tę
kwestię wyraźnie ewoluują, a niektórzy nawet sądzą, że geografia gra
wciąż pierwsze skrzypce. Początki rewaloryzacji „geograficznej szko-
ły myślenia” wyznaczają zapewne publikacje J. Sachsa i A. Warnera

oraz J. Diamonda

z połowy lat 90. Te i inne publikacje akcentują

wpływ czynników klimatycznych, wyposażenia poszczególnych spo-
łeczności w zasoby naturalne i ziemię oraz problem izolacji geogra-
ficznej, utrudniającej dostęp i podnoszącej koszty transportu. Wszyst-
kie te okoliczności mają wpływ na możliwość i koszty pozyskania
odpowiednich czynników produkcji, pulę dających się zastosować
technologii oraz charakter funkcji produkcji, ryzyka ekonomiczne,
dostęp do rynków lokalnych i międzynarodowych, a w konsekwencji
na osiąganą stopę zwrotu i dochody.

Najbardziej niedocenianym elementem w obszarze geografii jest

bez wątpienia czynnik klimatyczny. Analizując sprzyjające i nieko-
rzystne warunki rozwojowe, zwróćmy zwłaszcza uwagę na negatyw-
ny wpływ niezdrowego klimatu strefy równikowej na warunki egzy-
stencji człowieka, a także na warunki jego pracy i edukacji. Nawet
pobieżna obserwacja geograficzna dowodzi, że im dalej od równika
jest położona dana gospodarka, tym jest ona bardziej rozwinięta i ce-

J. Sachs, A. Warner, Natural Resource Abundance and Economic Growth, NBER

Working Paper 1995, No. 5398.

J. Diamond, Guns, Germs and Steel, W.W. Norton, New York 1997.

132

Problemy rozwoju i zacofania ekonomicznego

chuje ją wyższa produkcja per capita. Najwyżej rozwinięte kraje leżą
w strefie umiarkowanej i nie wydaje się, by był to czysty przypadek.
J. Sachs wymienia kilka przyczyn potencjalnie odpowiedzialnych za
niedorozwój ekonomiczny krajów w strefie tropikalnej

. I tak strefa

tropikalna prowadzi do niedorozwoju wskutek m.in. takich jej cech,
jak: (a) niska jakość gleb tropikalnych, (b) powszechność występowa-
nia pasożytów i chwastów, (c) szybkie parowanie i niedobory wody,
(d) brak dostatecznie długiej pory suchej niezbędnej do zapewnie-
nia wegetacji zbóż, (e) warunki sprzyjające rozwojowi ludzkich cho-
rób oraz (f) wysokie koszty transportu. Pod tymi względami strefa
umiarkowana ma istotne przewagi. Weźmy np. warunki zdrowotne:
to przecież głównie w strefie gorącego klimatu występują tak niebez-
pieczne dla ludzi choroby, jak malaria, żółta febra, śpiączka afrykań-
ska, bilharcjoza, trąd, ślepota rzeczna. Lista ta jest oczywiście niepeł-
na, a niektóre z tych chorób są dzisiaj (lub były kiedyś) spotykane
także w klimacie bardziej umiarkowanym. Niemniej częstotliwość
ich występowania – poza tropikami – jest dużo rzadsza. Rozwojowi
chorób w klimacie tropikalnym sprzyja duża wilgotność powietrza
i wysokie temperatury. Kiedy w strefie umiarkowanej temperatura
w zimie spada poniżej zera, wiele pasożytów, bakterii oraz owadów
przenoszących choroby zostaje zniszczonych, dzięki czemu warunki
bytowania człowieka i zwierząt są w tej strefie dużo zdrowsze.

Do czasu pojawienia się AIDS najbardziej groźną chorobą strefy

tropikalnej, wywołującą najwięcej zgonów i negatywnych skutków
zdrowotnych, była malaria. Ta choroba, przenoszona przez koma-
ry, jest dziś – według ocen Banku Światowego – odpowiedzialna za
ponad 200 mln zachorowań rocznie. Chociaż w ogromnej większo-
ści przypadków chorych można wyleczyć, nadal rejestruje się prawie
800 tys. zgonów rocznie w wyniku zachorowania na malarię

, w tym

90% w Afryce Subsaharyjskiej. W Czarnej Afryce wśród przyczyn
śmierci dzieci w wieku do lat pięciu 1/6 zgonów jest właśnie wywo-
łana malarią, najbardziej zagrożone są bowiem małe dzieci i matki
w ciąży. Ponadto w przypadku dzieci nawet wówczas, gdy nieleczona
choroba nie kończy się śmiercią, bywa, że zachorowanie prowadzi
do mniej czy bardziej poważnego upośledzenia umysłowego, które
oczywiście ogranicza przyszłe szanse życiowe chorego, jego możli-
wości edukacyjne i zarobkowe. Dlatego wielu autorów jest zdania,

J. Sachs, Tropical Underdevelopment, NBER Working Paper 2001, No. 8119.

Dane pochodzą z 2009 roku.

133

6. Pod wpływem klimatu i w kleszczach malarii

że do dziś malaria jest głównym winowajcą blokującym rozwój na
kontynencie afrykańskim

. Jak piszą bowiem J. Sachs i P. Malaney:

„Tam gdzie malaria rozwija się najbardziej, tam ludzkie społeczności
mają się najgorzej. Światowy rozkład produktu krajowego brutto per
capita wykazuje uderzającą korelację pomiędzy malarią a ubóstwem,
kraje zaś z endemiczną malarią charakteryzują się także niższym tem-
pem wzrostu gospodarczego. Jest wiele kanałów, poprzez które ma-
laria hamuje rozwój, takich jak wpływ na płodność, przyrost lud-
ności, skłonność do oszczędzania i inwestowania, absencja w pracy,
wydajność pracy, przedwczesna śmiertelność i koszty leczenia”

. Te

negatywne dla Afryki skutki zachorowań na malarię Bank Światowy
ocenia na ok. 12 mld USD utraty rocznego PKB i obniżenie się śred-
niorocznego tempa wzrostu o 1,3%.

Przyjrzyjmy się niektórym zjawiskom, o jakich mowa wyżej. Nie-

zdrowe środowisko naturalne prowadzi do przedwczesnych i maso-
wych zgonów, zwłaszcza wśród dzieci. Są one dotknięte szczególnie
jako istoty słabsze i jeszcze bez nabytej odporności immunologicznej.
Niemniej także ogólne wskaźniki śmiertelności dla całej populacji są
podwyższone w stosunku do wskaźników rejestrowanych w krajach
o zdrowszym klimacie. Jak potężny wpływ potrafi wywierać niezdro-
wy klimat i niesprzyjające środowisko przyrodnicze, świadczą losy
budowy Kanału Panamskiego, która to inwestycja była realizowana
(początkowo przez Francuzów, potem przez Amerykanów) w wyjąt-
kowo malarycznej okolicy. W latach 1881–1889 w wyniku malarii
i żółtej febry przy budowie kanału zmarło ponad 20 tys. robotników
(co czwarty zatrudniony) i był to jeden z powodów niepowodzenia

Głównym, co nie znaczy, że jedynym ważnym czynnikiem zdrowotnym. Jest oczy-

wiste, że począwszy od lat 90. silnie negatywny wpływ zdrowotny i ekonomiczny wy-
wiera skala rozpowszechnienia się AIDS na kontynencie afrykańskim, zwłaszcza w kręgu
Czarnej Afryki. W wielu krajach na południu Afryki (zwłaszcza w Suazi, RPA, Lesoto,
Botswanie, Zimbabwe) zarażonych jest 15% populacji i więcej. Wskaźniki dla całego
kontynentu afrykańskiego (5% populacji zarażonych lub nosicieli) są dziesięciokrotnie
wyższe niż dla innych części świata. AIDS i częstość zachorowań nie ma – jak się wyda-
je – żadnego związku z klimatem, ale raczej z ubóstwem i być może czynnikami kultu-
rowymi. Wszystkie badania pokazują, że AIDS wywiera dziś bardzo znaczny negatywny
wpływ na ekonomikę tych krajów, które są nim szczególnie dotknięte. Wpływ ten – bez-
pośredni i pośredni (poprzez spadek długości trwania życia) – szacuje się na 0,5 punktu
procentowego spadku średniorocznego tempa wzrostu PKB krajów południa Afryki.
Efekt ten na szczęście słabnie od ok. 2000 roku, tj. od momentu, gdy zaczynamy po-
wstrzymywać epidemię AIDS.

J. Sachs, P. Malaney, The Economic and Social Burden of Malaria, „Nature”, Febru-

ary 2002, s. 680.

134

Problemy rozwoju i zacofania ekonomicznego

francuskiego przedsięwzięcia. Amerykanie dopiero wtedy podję-
li przerwaną budowę kanału (w 1904 roku), gdy osuszyli teren, by
pozbyć się komarów roznoszących chorobę. Także w Europie ma-
laria była długo obecna i jej negatywny wpływ dawał się we znaki.
Choroba zniknęła ostatecznie na kontynencie dopiero po II wojnie
światowej. Kiedy jednak w XVI wieku angielska królowa Elżbieta I,
nieświadoma skutków swej decyzji, skłoniła właścicieli ziemskich do
drenowania bagnisk, moczarów i wrzosowisk we wschodnich i po-
łudniowo-wschodnich hrabstwach Lincolnshire, Norfolk, Suffolk,
Essex, Kent i Sussex, doprowadziła tą decyzją do powstania praw-
dziwej wylęgarni komarów oraz eksplozji malarii niemal nieznanej
przedtem w tej części kraju

. Wcześniej przybrzeżne obszary bagienne

były okresowo zalewane słoną wodą morską, która wypłukiwała lar-
wy komarów. Po zdrenowaniu woda morska już nie docierała, pozo-
stały natomiast duże obszary jeziorek słodkowodnych – znakomite-
go miejsca do rozmnażania się komarów i źródła rozprzestrzeniania
się malarii. Rejon dotychczas przeżywający znaczny wzrost demogra-
ficzny nagle – wskutek ogromnego wzrostu zgonów (dwa razy wyż-
szego niż liczba urodzeń) – stał się strefą wyludniającą się

Dodatkowo w strefie równikowej i podzwrotnikowej choroby

tropikalne atakują ludność w znacznej części bezbronną. Nie posiada
ona dostatecznych środków finansowych, by się skutecznie leczyć.
Słabe i biedne państwo także zawodzi w roli dostawcy usług medycz-
nych. W rezultacie ludzie chorują długo i przewlekle, a nieleczone
choroby często prowadzą do trwałej utraty zdrowia lub nawet śmier-
ci. Bezpośrednie ekonomiczne konsekwencje tej sytuacji są oczywi-
ste: albo obniża się średnia produktywność siły roboczej (częste ab-
sencje w pracy, osłabienie chorobą), albo – w przypadku wysokiej
śmiertelności wśród ludzi w wieku produkcyjnym, tak jak w dwóch
powyższych przykładach – kurczą się ogólne zasoby pracy w danej
gospodarce lub przy danym projekcie.

Ponadto omawiana sytuacja wpływa na wzrost i tak już wysokich

wskaźników dzietności. W biednych krajach regułą jest to, że kobiety
mają dużo dzieci, a rodziny są wielodzietne. Zachowania takie nie są
jedynie anachroniczną normą kulturową, jak sugeruje stereotyp, ale

Przykład pochodzi z książki: Ch. Mann, 1493, Alfred Knopf, New York 2011,

s. 82–83.

Dopiero w czasach wiktoriańskich, czyli 200 lat później, ulepszona melioracja

zmieniła tę sytuację.

135

6. Pod wpływem klimatu i w kleszczach malarii

bardzo racjonalnym wyborem i wynikiem rachunku ekonomicznego.
W społecznościach, o których mówimy, z reguły nie istnieje żaden
efektywny system ubezpieczeń społecznych, pozwalający zabezpie-
czyć się jednostce przed skutkami zachorowania, starości czy niepeł-
nosprawności. Jedynym systemem, na który można liczyć, to pomoc
rodziny i własnych dzieci. Osobnicy bezdzietni są bez szans. Nietrud-
no zresztą wyliczyć szacunkowo, jaka liczba urodzonych dzieci jest
niezbędna do spełnienia warunku zabezpieczenia rodziców np. przed
starością

. Dzieci muszą dożyć wieku produkcyjnego (przyjmijmy, że

zachodzi to z prawdopodobieństwem 1 – z, gdzie z – prawdopo-
dobieństwo przedwczesnego zgonu dziecka), posiadać odpowied-
nie dochody (załóżmy prawdopodobieństwo na poziomie d) i być
gotowe do pomocy starym rodzicom (zakładane prawdopodobień-
stwo g). Zatem dla każdego dziecka prawdopodobieństwo dożycia
wraz z odpowiednimi dochodami i gotowością do pomocy wynosi
O = (1–z)dg. Wówczas, przy liczbie n dzieci, prawdopodobieństwo,
że żadne dziecko takiej pomocy nie udzieli jest (1 –

. Prawdopo-

dobieństwo, że znajdzie się przynajmniej jedno takie dziecko wynosi
zatem 1 – (1–

. Jeśli chcemy, by to prawdopodobieństwo wynosiło

co najmniej 90%, to musimy rozwiązać (ze względu na n) nierów-
ność: 1 – (1–

> 0,9. Jeśli uwzględnimy fakt, że – ze względu na

zwyczaje i praktykę społeczną – jedynie synowie mogą takiej pomocy
udzielić, to liczbę urodzonych dzieci należałoby podwoić. Szacowana
liczba n zależy oczywiście od prawdopodobieństwa

Tabela 6.1. Szacowana liczba rodzonych dzieci (2n) dla ubezpieczenia własnej sta-
rości

prawdopodobieństwo

0,4

0,5

0,6

Widoczne jest, że racjonalny poziom dzietności jest bardzo duży,

ale jednocześnie gdy śmiertelność wśród dzieci z rośnie (prawdopo-
dobieństwo

O wówczas maleje), to wskaźniki dzietności dodatkowo

Wykorzystano tu rozumowanie zaczerpnięte z: D. Ray, Development Economics,

Princeton University Press, Princeton 1998, s. 310–311.

Przywoływany wyżej D. Ray uznaje tę wartość za niezłe przybliżenie do rzeczywi-

stości.

136

Problemy rozwoju i zacofania ekonomicznego

się podnoszą. Im trudniej o pracę i dochody, im wyższe bezrobocie
w miastach, tym silniejsza motywacja, by poprzez wielkość rodzi-
ny zwiększać szanse, że przynajmniej część potomstwa będzie miała
szczęście i zdobędzie w przyszłości zatrudnienie. Strategia rodzenia
wielkiej liczby dzieci jest zatem racjonalna z mikroekonomicznego
punktu widzenia. Im więcej ma się dzieci, tym bardziej skuteczny wy-
daje się system ubezpieczenia rodzinnego. W wymiarze makroeko-
nomicznym jednak rzecz wygląda inaczej. Jeśli tendencja do posiada-
nia licznej rodziny jest powszechna i masowa, to rezultatem będzie
niepożądane przyspieszenie przyrostu demograficznego, a w skraj-
nym przypadku nawet eksplozja demograficzna. Presja ludnościowa
zwiększa ogromnie problemy na rynku pracy oraz wpływa na prze-
ciążenie na ogół słabej i niewydolnej infrastruktury społecznej, ta-
kiej jak system edukacyjny i system ochrony zdrowia. Pojawia się
często tendencja do rabunkowej gospodarki zasobami naturalnymi,
co prowadzi do nadmiernej eksploatacji ziemi uprawnej, pastwisk,
lasów, wód i łowisk rybnych. Przeludnienie wywiera także negatyw-
ny wpływ na stan środowiska. Wreszcie wszystkie te zjawiska rodzą
na ogół ostre napięcia społeczne i polityczne, destabilizując te kraje
wewnętrznie.

Może się wydawać, że powyższe wywody są wewnętrznie sprzecz-

ne. Z jednej strony powiada się, że malaria, żółta febra i inne niebez-
pieczne choroby tropikalne

są odpowiedzialne za ogromną śmiertel-

ność ludzi zamieszkujących i pracujących w strefie gorącego klimatu.
Dotyczy to także w wysokim stopniu osób w wieku produkcyjnym,
którzy albo przedwcześnie umierają, albo często chorują, a to w re-
zultacie znacznie zmniejsza dostępną podaż pracy – czyli w obsza-
rze okołorównikowym ludzi jest za mało. Z drugiej strony dowodzi-
my, że ludzi jest tam za dużo i występuje swoista nadpodaż zasobów
pracy. To tylko pozorny paradoks. Można bowiem rzec, że sytua-
cja wygląda tak – ludzi jest za dużo do konsumpcji, a za mało do
produkowania.

Niezdrowe środowisko, w którym ludzie przedwcześnie umiera-

ją i często chorują, ma jeszcze jedną ważną cechę: wpływa na ra-
dykalne skrócenie horyzontu myślenia i działania podmiotów eko-
nomicznych. W takim środowisku spada stopa zwrotu z inwestycji
w edukację i z inwestycji w kapitał ludzki. Skoro w społecznościach
atakowanych przez choroby skraca się przeciętne trwanie życia człon-

Ostatnio także zwłaszcza AIDS.

137

6. Pod wpływem klimatu i w kleszczach malarii

ków takiej zbiorowości, to krótszy jest także okres czerpania korzyści
z inwestycji w edukację. Nakłady takie są opłacalne tylko wtedy, gdy
zdyskontowane oczekiwane korzyści z wykształcenia przewyższają
poniesione nakłady. W gospodarstwach domowych rachunek eko-
nomiczny nakazuje więc zmniejszenie nakładów na kształcenie dzie-
ci. Jeśli oczekiwany czas trwania życia jest zbyt krótki, to rachunek
nakazuje albo ograniczenie czasu i poziomu wykształcenia dzieci,
albo kształcenie jedynie niektórych z nich (z reguły kosztem córek).
W okolicach malarycznych (czy np. dotkniętych AIDS) spada rów-
nież radykalnie jakość systemu edukacyjnego, co wynika z braku ka-
dry nauczającej. Nauczyciele niechętnie podejmują pracę w rejonach
niebezpiecznych i zagrożonych, część z nich choruje, a poważnym
problemem jest także absencja chorujących uczniów. W skrajnych
przypadkach, co dotyczy jednak przede wszystkim AIDS, następuje
nawet całkowite załamanie się procesu tworzenia kapitału ludzkie-
go między generacjami. Szybki przyrost naturalny nie skutkuje więc
równie szybkim przyrostem wykwalifikowanych absolwentów, na
rynki wlewają się natomiast wielkie masy biednych, słabo wykształ-
conych i poszukujących jakiegoś zajęcia bezrobotnych konsumentów,
dla których nie ma pracy. To jest właśnie ten pozorny paradoks: dla
gospodarki jest lepiej mieć do dyspozycji mniej robotników, ale lep-
szych, z dużym zasobem kapitału ludzkiego, niż mieć ich dużo, lecz
niepiśmiennych i ekonomicznie zbędnych.

Zwróćmy uwagę, że wydłużenie się trwania życia (np. dzięki zdu-

szeniu ognisk malarii) pozwalałoby odwrócić to błędne koło i uru-
chomić pozytywne sprzężenie zwrotne. Wraz z rosnącą oczekiwaną
długością życia rośnie bowiem opłacalność inwestycji w kształcenie
dzieci, co łącznie mogłoby skłaniać rodziny do zmniejszenia dziet-
ności. Pojawiłaby się substytucja między liczbą a „jakością” dzieci,
co jest pożądane także w wymiarze makroekonomicznym, ponieważ
przełamuje deficyt wysoko kwalifikowanych kadr. Jednak i na po-
ziomie mikro nawet mniejsza liczba dobrze wyedukowanych dzie-
ci – a więc z większymi szansami na zatrudnienie – rozwiązuje ten
problem zabezpieczenia, który przedtem wymagał wielodzietności.
Jednocześnie rodzinom łatwiej jest podołać finansowo kształceniu
mniejszej liczby córek i synów.

Wydłużanie się czasu trwania życia zwiększa również skłonność

do oszczędzania. Zasadniczo można tu wyróżnić dwa kanały, po-
przez które uzyskuje się ten efekt. Po pierwsze, duże rodziny oszczę-
dzają mniej, ponieważ muszą wyżywić z bieżących wydatków o wie-

138

Problemy rozwoju i zacofania ekonomicznego

le więcej osób. Zapewne w takich rodzinach jest także więcej rąk
do pracy, wliczając często wykorzystywaną pracę dzieci, ale na ogół
obciążenie wydatkami konsumpcyjnymi jest tu większe niż w rodzi-
nach małych. Im zatem dłuższe życie, tym bardziej spada skłonność
do wielodzietności, a tym samym rośnie pula możliwych oszczęd-
ności. Po drugie, istnieje silny motyw do oszczędzania wtedy, gdy
życie się wydłuża, konieczne jest bowiem gromadzenie środków na
starość, na swoisty fundusz emerytalny. Także w tej sytuacji można
dostrzec wpływ niezdrowych warunków życia na gospodarkę, niskie
oszczędności tworzą bowiem ewidentne bariery wzrostu gospodar-
czego.

Dodajmy wreszcie inne oczywiste blokady rozwojowe, jakie two-

rzy strefa chorób tropikalnych. Kraje trapione przez malarię i inne
niebezpieczne schorzenia nie sprzyjają rozwojowi turystyki. Dla bo-
gatych turystów bezpieczeństwo osobiste jest najistotniejszym prio-
rytetem i dlatego – z nielicznymi wyjątkami – unikają oni okolic ryzy-
kownych, niezależnie od tego, czy ich źródłem jest np. terroryzm czy
też zarazki. Podobnie zresztą obcy kapitał nie garnie się do krajów
zagrożonych. Poza przypadkami wydobywania cennych i rzadkich
surowców, kiedy trudno jest wybierać dogodne miejsca inwestowa-
nia, prywatne firmy z Zachodu niechętnie angażują się kapitałowo
w regionach o wysokiej zachorowalności. Mają one ogromne kło-
poty z pozyskaniem kadry kierowniczej chętnej do wyjazdu w takie
regiony i z tych względów operacje tego typu są dużo bardziej kosz-
towne.

Wydaje się zatem, że geografia jest przekleństwem, skazując pe-

chowców na warunki życia w niezdrowym klimacie, a szczęśliwców
uprzywilejowując umiarkowanymi temperaturami, korzystnymi wa-
runkami wegetacji roślin i idealnymi warunkami do pracy fizycznej.
Spis różnych niedogodności zamieszkiwania w strefie równikowej
należałoby jeszcze uzupełnić o kwestię niezdolności do ciężkiej pracy
fizycznej w wysokich temperaturach. Długotrwały wysiłek w gorą-
cym klimacie nie jest możliwy, gdyż człowiek po prostu się przegrze-
wa. Jeden z autorów

piszących na ten temat złośliwie zauważył, że

biurokracja waszyngtońska rozrosła się dopiero wtedy, gdy wynale-
ziono urządzenia klimatyzacyjne. Wcześniej warunki pracy w biurach
w Waszyngtonie były tak nieznośne, że rząd federalny w lecie właści-
wie zamykał swój „sklepik” na kilka miesięcy.

D. Weil, Economic Growth, Pearson, Boston 2005, s. 449.

139

6. Pod wpływem klimatu i w kleszczach malarii

Uzasadnione jest zatem pytanie, czy problemem jest środowisko na-

turalne i jego cechy czy może raczej problem dostępnych technologii.
Wiemy przecież, że technologie w rolnictwie i usługach zdrowotnych
są ekologicznie specyficzne i nie dają się łatwo przenosić pomiędzy
strefami geograficznymi. Czy ma to duże znaczenie? Chyba tak, skoro
jednym z kluczowych argumentów pozwalających dziś minimalizować
wpływ czynnika geograficznego na rozwój jest wskazywanie na rolę
technologii, które pozwalają na znaczne niwelowanie efektów klima-
tycznych i innych niekorzystnych cech środowiskowych i ekologicz-
nych. W jakim stopniu takie kwestie, jak epidemie i istnienie regionów
stale narażonych na obecność chorób zakaźnych, ale również np. erozja
gruntów, zasolenie akwenów wodnych, powodzie, nadmierne wypa-
sanie łąk, pustynnienie, deforestacja, zatrucie wód i atmosfery oraz
tym podobne zjawiska związane z degradacją lokalnego środowiska
naturalnego, mogą być rozwiązywane dzięki postępowi technicznemu
i nowym technologiom?

Nie siląc się tu na podjęcie tych wszystkich wątków, zwróćmy

jeszcze raz uwagę na kwestię malarii. W krajach rozwiniętych choro-
ba ta została praktycznie wyeliminowana po 1945 roku. Wcześniej,
przed II wojną światową, występowała w południowowschodnich
stanach USA oraz w całej południowej Europie, zwłaszcza w rejo-
nach Grecji, Włoch i na Półwyspie Iberyjskim. Te obszary nie są oczy-
wiście tak atrakcyjne dla nosicieli zarazków malarii jak regiony poło-
żone bardziej na południe, niemniej i tu malaria była groźna. Walka
z malarią jest dość nieskomplikowana i relatywnie tania

. Znane są

dzisiaj terapie i środowiskowe uwarunkowania rozwoju choroby, do-
stępne są leki. Przyczyny niepowodzenia w zwalczaniu malarii mają
źródła w ubóstwie krajów i społeczności nią dotkniętych. Od strony
wiedzy i technologii stworzenie świata bez zagrożenia malarią jest
dziś w pełni możliwe, tak jak stało się to w krajach rozwiniętych.
Wyasygnowanie odpowiednio dużo środków pozwoliłoby rozwiązać
problem. J. Sachs szacuje koszt kontroli malarii na 3 mld USD rocz-
nie w postaci pomocy zagranicznej.

Poważniejszym problemem jest jednak inna kwestia. Na szczę-

ście dla krajów słabo rozwiniętych malaria nie była tylko ich zmar-

Koszt zależy od rodzaju walki z chorobą. Jeśli chcemy jej zapobiegać, to sprysku-

jemy wnętrza pomieszczeń, np. przy użyciu DDT, lub stosujemy moskitiery. Jeśli nato-
miast korzystamy z leczenia, to koszt kuracji z reguły nie przekracza kilku dolarów. Dla
najbiedniejszych poniesienie tych kosztów jest poza ich zasięgiem finansowym.

140

Problemy rozwoju i zacofania ekonomicznego

twieniem. Badania naukowe i opracowanie odpowiednich środków
leczniczych prowadzono przede wszystkim w interesie mieszkańców
bogatych krajów Północy. Co się jednak dzieje w przypadku chorób
występujących jedynie lokalnie, i to tylko w rejonie krajów Południa?
Technologie powstają głównie w krajach rozwiniętych, a prace ba-
dawcze stanowią funkcję ich opłacalności biznesowej. Im biedniejsi
są nabywcy, tym mniej liczna jest grupa nabywców i słabsza motywa-
cja dla przemysłu farmaceutycznego. Na szczęście wszystkie proble-
my stają się dziś globalne.

Chociaż dzisiaj zagrożenie malarią wydaje się, przynajmniej z per-

spektywy świata rozwiniętego, mniej poważne, to historycznie rzecz
biorąc, w przeszłości choroba ta w istotny sposób wpływała na bieg
spraw i kształt współczesnego świata. Stwierdzenie to nie jest by-
najmniej przesadne. I tak np. granica między Północą a Południem
w USA (tzw. Mason-Dixon Line) jest dziś wyznaczana de facto przez
historyczną granicę zasięgu malarii

. W amerykańskiej wojnie do-

mowej walki toczyły się głównie na południu, tj. w strefach objętych
malarią. Zarówno przebieg, jak i długość konfliktu oraz ludzkie stra-
ty, jakie ponosiły obie strony, były funkcją odporności obu armii na
ataki malarii. Ale nie to jest najistotniejsze. Najbardziej zdumiewa
fakt, że geograficznie zasięg amerykańskiego systemu niewolniczego,
a więc w konsekwencji podział polityczny na przemysłową i aboli-
cjonistyczną Północ oraz rolnicze Południe zwolenników utrzymania
niewolnictwa pokrywa się z granicą występowania malarii. Obsza-
ry jej występowania charakteryzowały się wysoką śmiertelnością, co
wpływało oczywiście nie tylko na sytuację walczących żołnierzy, ale
przede wszystkim na warunki zamieszkiwania i pracy. Wiemy dziś
(a w każdym razie badacze zgadzają się w większości co do tego),
że malaria nie istniała w Ameryce przed Kolumbem i została na ten
kontynent przywleczona przez Europejczyków. Jest wysoce prawdo-
podobne, że początkowo przybyła ona wraz z kolonistami angielski-
mi pochodzącymi z regionów Wielkiej Brytanii opanowanych przez
tę chorobę. Tym samym jej zarazki dotarły do miejsc, w których lo-
kalni mieszkańcy, Indianie, nigdy nie zetknęli się z malarią. Rdzen-
ni mieszkańcy byli zupełnie nieodporni na tę chorobę i w rezulta-

Temperatura odgrywa bardzo ważną rolę w roznoszeniu zarazków malarii przez

komary. W zbyt niskiej temperaturze larwy komarów nie rozwijają się lub też wykazują
małą żywotność i są mniej groźne. Wyjaśnia to, dlaczego daleko na północ lub daleko na
południe od równika malaria nie stanowi zagrożenia. W tym sensie temperatura wyzna-
cza granicę zasięgu tej choroby.

141

6. Pod wpływem klimatu i w kleszczach malarii

cie na południu kontynentu północnoamerykańskiego, tj. w strefie
malarycznej, zostali niemal całkowicie przez nią unicestwieni. Euro-
pejczycy radzili sobie nieco lepiej, ponieważ nabyli wcześniej pew-
ną odporność na malarię, ale i wśród nich śmiertelność była bardzo
wysoka. Powodowało to ogromny deficyt rąk do pracy w regionach
upraw tytoniu i bawełny. Bardziej na południe, w rejonie Karaibów,
rozwój plantacji trzciny cukrowej w jeszcze większym stopniu zale-
żał od pozyskania odpowiednich zasobów siły roboczej

. W tych

okolicznościach zrodził się wielki popyt na pracę niewolników po-
chodzących z zachodniej i środkowej Afryki, którzy – jak się okaza-
ło – mieli naturalną, dziedziczną odporność na malarię. W stanach
północnych USA, gdzie malaria była nieobecna lub mniej groźna, nie
było potrzeby zatrudniania niewolników z Afryki, gdyż robotnicy eu-
ropejscy byli po prostu tańsi. Już A. Smith w swym głównych dziele
Bogactwo narodów z 1776 roku zwrócił uwagę na to, że w koloniach
i na plantacjach praca najemna była znacznie tańsza niż praca nie-
wolników. Wysokie koszty transportu morskiego tych ostatnich na
plantacje Nowego Świata, koszty ich ciągłego dozoru, potencjalne
straty dla właściciela z powodu buntów, ucieczek i sabotażu oraz ob-
cość kulturowa i językowa czyniły z niewolników teoretycznie bar-
dzo drogi czynnik produkcji. Według zbieżnych ocen pochodzących
z różnych źródeł koszt posiadania niewolnika w połowie XVII wie-
ku był w przeliczeniu około dwukrotnie wyższy niż koszt zatrud-
nienia najemnej siły roboczej (białego migranta ze Starego Świata)

Po uwzględnieniu jednak wysokiej stopy śmiertelności wśród białych
robotników (z powodu malarii i innych chorób) rachunek ten zde-
cydowanie przemawiał za produkcją niewolniczą. Wyjaśnia to zna-
komicie obserwowany fenomen rozgraniczenia ekonomiki poszcze-
gólnych stanów amerykańskich na te południowe stany (dotknięte
malarią), w których dominowało rolnictwo w formie plantacji wyko-
rzystujących pracę niewolniczą, i na przemysłową, ale także częścio-
wo rolniczą (zdrową, pobawioną malarii) północ, gdzie gospodarka
korzystała z pracy najemnej.

To potężne motywy zysku i interesu ekonomicznego pchnęły an-

gielskich plantatorów – a także inne nacje kolonialne – w Ameryce

Produkcja cukru jest najbardziej pracochłonna wśród innych typowych upraw

w koloniach (czyli kawy, kakao, tytoniu i bawełny).

Na przykład por. M. Parker, The Sugar Barons. Family, Corruption, Empire and

War, Hutchinson, London 2011, s. 57.

142

Problemy rozwoju i zacofania ekonomicznego

Północnej i na Karaibach w szczególnych warunkach geografii ma-
larii i żółtej febry do przestawienia swych plantacji

na pracę nie-

wolniczą. Jak pisze Ch. Mann, byłoby przesadą powiedzieć, że to
malaria zrodziła niewolnictwo, ale jej istnienie wykreowało warunki,
w jakich praca niewolników stała się ekonomicznie niezwykle opła-
calna.

Skalę handlu niewolnikami przez Atlantyk ocenia się dziś na co

najmniej 12–13 mln ludzi. Większość fachowców uważa, że miało
to katastrofalne konsekwencje dla demografii samej Afryki i ekono-
micznych losów tego kontynentu. Chodzi tu nie tylko o stały drenaż
ludnościowy, trwający przez trzy stulecia – od XVII do XIX wieku.
Ustawiczne polowanie na niewolników w zachodniej Afryce bloko-
wało proces budowania tam struktur państwowych, a powszechny
udział samych Afrykanów w handlu niewolnikami tworzył oraz in-
tensyfikował podziały etniczne i narodowe między nimi, żywe do
dziś. Badacze tego problemu nie wykluczają zatem, że obecne kon-
flikty regionalne w Afryce mogą nie być przypadkowe, ale mieć swe
korzenie w kulturze politycznej zrodzonej w przeszłości. Nie należy
jednak zapominać, że handel niewolnikami i zbudowanie systemu
produkcji opartej na pracy niewolniczej w Ameryce oraz w koloniach
brytyjskich, hiszpańskich, portugalskich, francuskich i holenderskich
przyniosło trwałe skutki, kształtując obecną strukturę ludnościo-
wą w całym Nowym Świecie. W Ameryce Łacińskiej potomkowie
czarnych niewolników w dużym stopniu rozpłynęli się w dominu-
jącej dziś mieszance ras i kultur (białej, czarnej i rodzimych Indian).
W USA czarnoskórzy obywatele konstytuują dziś ok. 12% całej po-
pulacji, choć w końcu XVIII wieku czarni mieszkańcy (wówczas nie-
mal wyłącznie o statusie niewolnika) stanowili prawie 20% ludności.

Malaria odegrała zapewne także istotną rolę w historii w rozstrzy-

gnięciu wielu konfliktów militarnych. Armie złożone z żołnierzy, któ-
rym przyszło walczyć w rejonach malarycznych czy niebezpiecznych
zdrowotnie, a którzy nie nabyli wcześniej naturalnej odporności na
lokalne choroby, często przegrywały batalie lub nie były zdolne do
kontynuowania wojny. W 536 roku n.e. armia Belizariusza w Italii
została niemal zdziesiątkowana przez malarię, co zniweczyło podję-
ty przez cesarza Justyniana plan ponownego odtworzenia Imperium
Rzymskiego. Ze względu na malarię (i żółtą febrę) Napoleonowi nie

Dotyczy to również – i z tych samych powodów – właścicieli kopalń w dzisiejszej

Brazylii, Boliwii i Peru.

143

6. Pod wpływem klimatu i w kleszczach malarii

udało się opanować rebelii na Santo Domingo w 1801 roku, a Bry-
tyjczycy przegrali wojnę o niepodległość w USA, „pobici” przez tę
chorobę, kiedy ich nieodporni na nią żołnierze zmuszeni byli walczyć
z przeciwnikiem, który zetknął się już z malarią.

To wszystko skłoniło Ch. Manna do napisania

: „Byłoby przesa-

dą powiedzieć, że malaria i żółta febra są odpowiedzialne za handel
niewolnikami, tak jak byłoby przesadą rzec, że to one wyjaśniają, dla-
czego większość Ameryki Łacińskiej jest wciąż biedna, lub dlaczego
rezydencje plantatorów bawełny przed wojną w Przeminęło z wia-
trem są ulokowane na szczytach rozległych pagórkowatych trawni-
ków

, lub dlaczego Szkocja przyłączyła się do Anglii, by stworzyć

Zjednoczone Królestwo

, lub dlaczego słabe, podzielone trzyna-

ście kolonii wywalczyło niepodległość od potężnej Wielkiej Brytanii
w rewolucyjnej wojnie. Ale to także nie byłoby całkowicie fałszywe”.

Ponieważ ostatnio zaczęto sporo mówić o globalnym ociepleniu,

to w świadomości potocznej tkwi naiwne przeświadczenie, że cho-
ciaż klimat na Ziemi jest regionalnie zróżnicowany, to jednak w za-
sadzie jest on niezmienny w czasie, a dzisiejsze realia klimatyczne
i pogodowe są identyczne jak w przeszłości. W rzeczywistości taka
np. rewolucja neolityczna – jedno z najważniejszych wydarzeń w hi-
storii ludzkości, polegające na przejściu od zbieractwa i łowiectwa
do osiadłego trybu życia, połączonego z pojawieniem się rolnictwa
i hodowli – nie byłaby możliwa bez głębokiej zmiany warunków kli-
matycznych na Ziemi. Bardzo zimny klimat charakterystyczny dla
okresu lodowcowego, niezwykle trudne warunki wegetacji roślin
i życia zwierząt niepomiernie powiększały w tej epoce ryzyko śmier-
ci głodowej człowieka oraz obniżały szanse przetrwania ludzkich
zbiorowości. Strategia przemieszczania się ludzkich gromad w tere-
nie pozwala zmniejszyć ryzyko lokalnych kryzysów żywnościowych.
Z tych względów osiadły tryb życia stawał się możliwy dopiero po
ociepleniu się klimatu w połączeniu z bardziej stabilnymi tempera-

Ch. Mann, op. cit., s. 79.

Oczywiście ze względów zdrowotnych.

Nastąpiło to w 1707 roku po katastrofie ekonomicznej Szkotów w związku z ich

przedsięwzięciem kolonialnym New Edinburgh w Panamie (1698–1700). Fiasko tego
projektu wydrenowało poważnie zasoby kraju i mogło skłonić Szkotów do zawarcia unii
z Anglią. Głównymi przyczynami katastrofy była niezwykle wysoka śmiertelność wśród
kolonistów, wywołana przez malarię, dyzenterię i żółtą febrę.

144

Problemy rozwoju i zacofania ekonomicznego

turami. W późnym plejstocenie

warunki dla rolnictwa były wciąż

bardzo niesprzyjające: klimat był suchy i towarzyszyły mu duże am-
plitudy wahań temperatur, zachodzące z wysoką częstotliwością,
a w atmosferze występował niski poziom CO

. Tylko wędrowny

tryb życia pozwalał na dostatecznie dużą dywersyfikację poszuki-
wań żywności i był w tych warunkach mniej ryzykowny. Ludzie już
wcześniej znali technologie pozwalające na rozpoczęcie produkcji
w rolnictwie. Uczynili to, choć bardzo stopniowo i nierównomier-
nie, w różnych miejscach na Ziemi

, dopiero wtedy, kiedy warunki

klimatyczne na naszym globie się poprawiły, tj. nie wcześniej niż ok.
9 tys. lat temu.

Z analizy danych historycznych obraz Ziemi rysuje się jako glo-

bu na ogół zimnego i mało gościnnego. Regułą były okresy zlodo-
waceń; okresy cieplejsze jedynie wyjątkowo i na krótko przerywały
te niesprzyjające bytowaniu czasy. W ciągu minionych 1,8 mln lat
czwartorzędu wystąpiło aż 17–20 okresów zlodowaceń, przerywa-
nych jedynie krótkimi interglacjałami. Te ostatnie trwały przeciętnie
5–10 razy krócej niż okresy zlodowaceń, czyli na ogół kilkanaście ty-
sięcy lat. Przyczyny, dla których Ziemia periodycznie przechodzi fazy
zlodowaceń, są głównie astronomicznej natury. Odległość, w jakiej
Ziemia krąży wokół Słońca, jest zmienna i waha się o ok. 6%. Im da-
lej od Słońca, tym mniej energii promieniowania dociera do Ziemi.
Te zmiany pozornie nie są wielkie, ale wywierają zaskakująco silny
wpływ na temperaturę na Ziemi. Cykl zmian orbity Ziemi wynosi
100 000 lat i jest w wysokim stopniu zgodny z obserwowanymi okre-
sami ochłodzenia klimatu oraz z każdorazowym wejściem w okres
lodowcowy. Dwa inne, krótsze cykle dodatkowo wzmacniają lub
osłabiają cykl orbitalny w sposób lokalnie zróżnicowany dla każdej
z półkul – północnej i południowej. Wynikają one ze zmian w ką-
cie nachylenia osi obrotu Ziemi względem płaszczyzny obiegu wokół
Słońca (cykl 41 000 lat) oraz precesji osi obrotu Ziemi (21 000 lat).
Oczywiście czynnik astronomiczny nie odgrywa istotniejszej roli jako

Plejstocen to ostatni okres lodowcowy, poprzedzający obecny, krótki i ciepły inter-

glacjał nazywany holocenem.

P. Richerson, R. Boyd, R. Bettinger, Was Agriculture Impossible during the Pleisto-

cene but Mandatory during the Holocene? Climate Change Hypothesis, „America Anti-
quity” 2001, Vol. 66, No. 1, s. 387–411.

Te duże różnice czasowe w przejściu do rolnictwa między regionami (różnica kilku

tysięcy lat) pokazują, że nie tylko klimat ma znaczenie, ale także liczą się czynniki kultu-
rowe i powolny proces uczenia się.

145

6. Pod wpływem klimatu i w kleszczach malarii

element odpowiedzialny za zmiany klimatyczne w okresach krót-
szych, tj. np. w dekadzie czy stuleciu.

Wiemy zatem, że wraz z ociepleniem, jakie przyniósł ostatni

okres międzylodowcowy – holocen – ludzkość przeżyła rewolucję
neolityczną, tj. stopniowo przechodziła od łowiectwa i zbieractwa
do uprawy roli i hodowli jako głównej formy aktywności gospodar-
czej. Obecna faza interglacjalna trwa ok. 11 tys. lat, z temperaturami
oscylującymi na poziomie aż o ok. 5°C wyższymi niż w fazie zlodo-
wacenia. W tym sensie ocieplenie nie zaczęło się w ostatnim stuleciu.
Trwa ono od ok. 18 tys. lat, tj. od momentu gdy Ziemia zaczęła wy-
chodzić z ostatniej epoki lodowcowej. Oznaczało to ogromny skok
w produktywności i wywołało małą eksplozję ludnościową. Podob-
nie kiedy w średniowieczu Europa weszła w okres ocieplenia – ludz-
kość była świadkiem wspaniałego rozwoju cywilizacyjnego. Dotych-
czasowa historia skłania do upatrywania w ciepłym klimacie skutków
raczej dobroczynnych niż negatywnych. Ciepły klimat jest źródłem
prosperity i rozkwitu ludzkiej działalności, podczas gdy zimno przy-
nosi kryzysy ekonomiczne, głód, zwiększoną wymieralność populacji
i inne zakłócenia. Duże zmiany klimatyczne i wahania temperatury
nie są zatem niczym nadzwyczajnym w historii. Europa rejestrowa-
ła wyraźnie łagodny i ciepły klimat w latach 900–1300 n.e., osią-
gając maksymalne temperatury w XII i XIII wieku. Wtedy właśnie,
na początku ostatniego tysiąclecia, zasiedlano Islandię, a Wikingowie
kolonizowali Grenlandię. To dopiero w tych cieplejszych i bardziej
stabilnych pogodowo warunkach żegluga po północnym Atlanty-
ku stawała się możliwa i w miarę bezpieczna ze względu na cofnię-
cie się gór lodowych. Warunki do osiedlania się na dalekiej północy
były bardziej sprzyjające (Grenlandia była wtedy faktycznie zielona).
W okresie średniowiecznego „optimum klimatycznego” w Anglii
uprawiano winogrona, a wina angielskie konkurowały nawet z fran-
cuskimi. Granice produkcji wina przesunęły się o ok. 300–500 km
na północ względem obecnego zasięgu tej produkcji. Na terenie dzi-
siejszych Niemiec znaleziono ślady upraw drzew figowych z tamtego
okresu (wiele wskazuje na to, że także na terenie Polski te uprawy
były wtedy możliwe). Szacuje się, że w Europie w okresie letnim było
wówczas o 0,7–1,0°C cieplej niż obecnie, a w Europie Środkowej
nawet o 1,4°C. Okres ten przyniósł temu kontynentowi niezwykłą
prosperitę. Następował rozwój gospodarczy, którego wymiernym re-
zultatem była silna ekspansja demograficzna. Ocenia się, że między
600 a 1000 rokiem liczba ludności Europy wzrosła o ok. 38%. Taki

146

Problemy rozwoju i zacofania ekonomicznego

wzrost nie byłby zapewne możliwy bez ocieplenia klimatu i zwięk-
szenia produkcji żywności. Z kolei rosnący europejski potencjał de-
mograficzny przełożył się na przyspieszony rytm ekonomiki, rozwój
miast, rewolucję handlową, znakomite osiągnięcia kultury material-
nej (gotyckie katedry, obronne budowle i zamki) oraz wzrost poli-
tycznego znaczenia kontynentu (wyprawy krzyżowe). Sama zmiana
klimatu nie wystarczyłaby zapewne, by nadać nowy impuls rozwo-
jowi Europy pozostającej od upadku Rzymu aż do początku nowego
tysiąclecia w stanie kompletnej stagnacji, ale stworzyła ekonomicznie
sprzyjające warunki do zmiany. Może o tym świadczyć fakt, że po
przyjaznym gospodarczo średniowiecznym optimum klimatycznym
temperatury w Europie obniżyły się i nastąpiła tzw. mała epoka lo-
dowcowa z kulminacją zimna w latach 1670–1710 (minimum Maun-
dera). W minimum Maundera średnie temperatury były niższe od
średniej dla XX wieku o ok. 1,5°C. W tym chłodnym, ponad pięćset-
letnim okresie (1300–1850) osiedla na Grenlandii zostały opuszczo-
ne, a liczba ludności Islandii zmniejszyła się. Na przykład zimy z lat
1407/1408 oraz 1422/1423 były tak ostre, że Bałtyk zamarzał całko-
wicie, umożliwiając przejście po lodzie na drugi brzeg. Okresy letnie
były często chłodne i niezwykle deszczowe. Ta niekorzystna pogo-
da powodowała spadek plonów i produkcji żywności, wywoływała
okresy głodu oraz ułatwiała ataki epidemii nachodzących Europę fa-
lami w okresie małej epoki lodowcowej. Jej najbardziej spektakular-
ne uderzenie – czyli „czarna śmierć” – nastąpiło w latach 1347–1348
w postaci epidemii dżumy, która zmiotła mniej więcej 1/3 mieszkań-
ców Europy. Nasz kontynent powoli dźwigał się z tej katastrofy de-
mograficznej, przez całe stulecie odrabiając straty ludnościowe.

Związki między głodem i niedożywieniem wywołanymi ochło-

dzeniem klimatu a łatwością, z jaką epidemie rozpowszechniały się
i zbierały śmiertelne żniwo, są dziś oczywiste. Wbrew potocznemu
osądowi zarówno obecna niska śmiertelność, jak i dzisiejsza wysoka
oczekiwana długość trwania życia, odbiegająca pozytywnie od zna-
nych wskaźników z przeszłości – z okresu starożytności czy średnio-
wiecza – nie są wynikiem głównie osiągnięć medycyny ani nawet
większej higieny. Głównym powodem jest dużo lepsze odżywianie się
ludzi i ich wysokokaloryczna dieta. Dzięki niej ludzie są dziś bardziej
odporni na choroby i skutecznie je zwalczają, nawet bez interwencji
lekarza. Osobnicy głodujący lub źle odżywiający się są podatni na
różne choroby i mogą umierać nawet na te schorzenia, które dla nor-
malnego organizmu nie są poważnym zagrożeniem.

147

6. Pod wpływem klimatu i w kleszczach malarii

Podkreślając znaczenie fluktuacji zmian klimatycznych, błędem

byłoby upatrywać ich przyczyn jedynie w ziemskich cyklach astrono-
micznych. Wśród naturalnych przyczyn zmian klimatycznych o krót-
szych cyklach należy przywołać zmienną aktywność energetyczną
Słońca, silne erupcje wulkaniczne oraz cyrkulacje oceanów. Notuje-
my różne, dość silne, zarówno regularne, jak i nieregularne, wahania
aktywności słonecznej o mało rozpoznanym charakterze. Wysoka ak-
tywność Słońca oznacza z jednej strony, że zmienia się sama energia
emitowana w kierunku Ziemi, z drugiej zaś – rośnie aktywność ma-
gnetyczna w postaci wiatru słonecznego. Oba te zjawiska wywierają
wpływ na ziemski klimat. Porównanie aktywności Słońca i wahań
temperatury w ostatnim tysiącleciu wykazało bardzo silną korelację.
W szczególności okres minimum Maundera (najzimniejsze stulecie
w całym tysiącleciu) pokrywa się z bezprecedensowym zanikiem lub
znikomo małą liczbą plam słonecznych. Niektórzy specjaliści sądzą,
że także ocieplenie z końca XIX wieku, trwające do 1940 roku, może
być w dużym stopniu wyjaśnione zmianami zachodzącymi na Słońcu.
W odniesieniu do okresu późniejszego, po 1940 roku, opinie różnią
się już zasadniczo. W zależności od autora czynnikowi słonecznemu
przypisuje się zdolność do wyjaśnienia od 10 do ponad 50% global-
nego ocieplenia.

W historii odnotowano co najmniej kilka wielkich eksplozji wul-

kanicznych o ogromnym wpływie zarówno na globalny klimat, jak
i prawdopodobnie na losy wielu cywilizacji ludzkich. Takim wy-
darzeniem była eksplozja wulkanu na wyspie Thira (Santorini) ok.
1627 roku p.n.e., która przyczyniła się do upadku cywilizacji i kultu-
ry minojskiej, ale jej skutki były odczuwalne także daleko poza tym
obszarem. Niektórzy badacze sądzą, że podobnie doniosłe, przynaj-
mniej pośrednio, konsekwencje gospodarcze, polityczne i ekonomicz-
ne wywołała ogromna erupcja wulkanu Krakatau w 535 roku n.e.

K. Wohletz łączy powyższe ustalenia geologiczne z kluczowymi wy-
darzeniami epoki: „Źródła współczesnej historii tkwią w burzliwych
wiekach VI i VII. W tym czasie załamanie się produkcji w rolnictwie
i pojawienie się wielkich epidemii przyczyniło się do: (1) upadku
wielkich miast starożytności, starożytnej Persji, cywilizacji Indone-
zji, kultury Nasca w Ameryce Południowej i cywilizacji na południu

K. Wohletz, Were the Dark Ages Triggered by Volcano-related Climate Changes in the

6th Century?, http://www.ees1.lanl.gov/Wohletz/Krakatau.htm. 2000 (dostęp: 2 lipca
2012).

148

Problemy rozwoju i zacofania ekonomicznego

Półwyspu Arabskiego, (2) schizmy w Cesarstwie Rzymskim wraz
z narodzinami wielu państw narodowych i ponownymi narodzinami
zjednoczonych Chin, (3) powstania i rozpowszechnienia się islamu,
podczas gdy ariański odłam chrześcijaństwa zniknął. D. Keys w swej
książce Catastrophe. An Investigation into the Origins of the Modern
World, badając historię i archeologię, łączy wszystkie te wielkie zabu-
rzenia społeczne z gwałtownymi zmianami klimatu”.

Wiele zdarzeń historycznych ma swe źródło w katastrofalnych

zmianach pogodowych. Od czasu zakończenia epoki lodowcowej
i ustabilizowania się poziomu mórz i oceanów już po stopieniu lo-
dowców kluczowym czynnikiem wyznaczającym cykle pogodowe na
Ziemi jest El Niño Southern Oscillation (ENSO), zwany w skrócie
El Niño. Od tego, jak działa ta oscylacja oceaniczno-atmosferycz-
na, zależą dramatyczne powodzie w Ameryce Łacińskiej oraz dłu-
gotrwałe susze w Indiach, Chinach i Indonezji wskutek braku mon-
sunów. C. Caviedes posuwa się w swych stwierdzeniach tak daleko,
że według niego El Niño zabił w ostatnich 150 latach więcej istnień
ludzkich niż „czarna śmierć” w Europie w 1348 roku i znacznie wię-
cej niż wynosi liczba ofiar II wojny światowej

. Normalny schemat

ENSO polega na utrzymywaniu relatywnie niskich temperatur i ni-
skich opadów w rejonie wschodniego Pacyfiku wzdłuż brzegów obu
Ameryk oraz koncentracji ciepła i wilgoci w zachodnim basenie Pa-
cyfiku, tj. w rejonie wyspy Borneo. Ta kombinacja jest wzajemnie
powiązana. Od czasu do czasu z nieznanych bliżej przyczyn następu-
je odwrócenie tych prawidłowości i wtedy dotkliwe susze dotykają
cały obszar od Australii do Indii, a burze i powodzie dewastują tra-
dycyjnie wysuszone obszary Chile i Peru

. Kiedy odwrócenie cyklu

ENSO jest głębokie i długotrwałe, następuje katastrofa klimatyczna
i cywilizacyjna. Taki kryzys – w dość odległym czasie historycznym
– zdarzył się w latach ok. 2180–2160 p.n.e. w Egipcie

. Katastrofal-

ne susze wynikające z małych wylewów Nilu i trwające przez wiele
lat zachwiały bilansem żywnościowym kraju oraz doprowadziły do
śmierci głodowej o ogromnych rozmiarach, upadku cywilizacyjne-
go i załamania się władzy centralnej uprzednio silnego i zamożnego

C. Caviedes, El Niño in History: Storming through the Ages, Florida University

Press, Gainesville 2002.

E. Linden, The Winds of Change. Climate, Weather, and the Destruction of Civiliza-

tions, Simon & Schuster Paperbacks, New York 2007.

B. Fagan, Floods, Famines and Emperors. El Niño and the Fate of Civilizations, Basic

Books, New York 1999.

149

6. Pod wpływem klimatu i w kleszczach malarii

państwa. W wyniku tego chaosu upadło tzw. Stare Państwo w Egip-
cie, a fachowcy są raczej pewni, że za ten upadek jest odpowiedzial-
ny El Niño. Wiele innych wydarzeń historycznych mających wpływ
na losy poszczególnych krajów, ich gospodarkę i poziom życia ludzi
można zapewne odnieść do ENSO. Czynniki ekologiczne i zaburze-
nia klimatyczne odpowiadają za upadek imperium Majów w VIII–X
wieku n.e. Niektórzy specjaliści dowodzą, że wielka migracja ludów,
która doprowadziła do upadku Rzymu, była wywołana suszą na ste-
pach azjatyckich w taki sposób, że uruchomiła wzajemny nacisk ple-
mion i ludów, które – usiłując wyrwać się z pułapki – zaczęły prze-
suwać się na wschód, wywołując swoisty efekt domina. Zamieszki
związane z brakami zboża we Francji w 1788 roku i będące prelu-
dium do rewolucji francuskiej można wiązać z bardzo silnymi oscy-
lacjami El Niño w latach 1789–1793. Także zatonięcie Wielkiej Ar-
mady hiszpańskiej w czasie wyjątkowych sztormów w 1588 roku bez
wątpienia ma związek z klimatycznymi komplikacjami ENSO.

Również dzisiaj, w sposób niezbyt dramatyczny (na pozór), nie-

oczekiwane wydarzenia meteorologiczne i geologiczne mogą wpływać
na losy światowej gospodarki. Kiedy 14 kwietnia 2010 roku wybuchł
na Islandii wulkan Eyjafjallajökull, do atmosfery zostały wyrzucone
ogromne ilości pyłu wulkanicznego. Doprowadziło to do zamknięcia
na tydzień przestrzeni powietrznej nad całą niemal Europą oraz za-
wieszenia lotów towarowych i pasażerskich na trasach europejskich
i transatlantyckich. Transport lotniczy, choć nieduży pod względem
wagowym, stanowi dziś aż 25% wartości przewozów towarowych,
tak więc skutki takiego paraliżu byłyby dramatyczne, gdyby okres za-
wieszenia trwał dłużej. Interesujące byłoby porównanie podobnego
(ale o innej skali!) wydarzenia z przeszłości: wybuchu wulkanu Laki
na Islandii, do którego doszło 4 czerwca 1783 roku. Erupcja wulka-
nu trwała prawie 9 miesięcy, do lutego 1784 roku. Wulkan wyrzucił
ogromne ilości gazów (dwutlenku siarki) i pyłów (z trującymi związ-
kami fluoru) do atmosfery. Szacuje się, że na samej Islandii zmarła
1/4 ludności i większość owiec. Chmury trujących pyłów i gazów do-
tarły niemal do całej Europy, utrzymując się aż do 1784 roku, a kilka-
dziesiąt tysięcy osób zmarło w wyniku ich działania. Na wiele miesię-
cy zmieniły się warunki pogodowe w Europie. Co by się stało, gdyby
skala erupcji jakiegoś wulkanu była podobna do tej z 1783 roku? Bez
wątpienia rezultatem byłby światowy kryzys ekonomiczny wielkich
rozmiarów. Nie zapominajmy, że współczesna gospodarka jest nie-
zwykle wrażliwa na zewnętrzne zakłócenia.

150

Problemy rozwoju i zacofania ekonomicznego

Trzeba jednak wyraźnie powiedzieć, że obecnie głównych źró-

deł zagrożeń klimatycznych upatruje się w globalnym ociepleniu. Od
początku XX wieku temperatura powierzchni Ziemi i jej atmosfery
stopniowo się podnosi. Skalę tych wzrostów ocenia się na 0,6–0,8°C
od końca XIX wieku, a zdecydowana większość klimatologów uwa-
ża, że zjawisko to wiąże się z działalnością człowieka, tj. ze zwięk-
szoną emisją gazów cieplarnianych

. Takim gazem powstającym

w wyniku działalności produkcyjnej jest przede wszystkim dwutlenek
węgla (CO

), będący rezultatem procesu spalania substancji organicz-

nych, takich jak węgiel, ropa naftowa i gaz ziemny. Rzeczywiście, od
początku ery przemysłowej notujemy wyraźny wzrost stężenia CO

w atmosferze aż o ponad 1/3. Korelacja między temperaturą na Zie-
mi a emisjami dwutlenku węgla jest trudnym do zakwestionowania
faktem. Co więcej, raporty IPCC wskazują na perspektywę dalsze-
go znacznego wzrostu temperatury, według ostatnich prognoz na-
wet o kilka stopni Celsjusza do 2100 roku

. Globalne ocieplenie

jest przez wielu postrzegane jako poważne zagrożenie dla ludzkości,
a nawet całej cywilizacji ziemskiej. Czego konkretnie się obawiamy?
Takie ocieplenie jest groźne, gdyż może wywołać katastrofalne skut-
ki ekonomiczne w postaci znaczącego wzrostu poziomu oceanów
i mórz (groźba zalania ogromnych obszarów i konieczność trwałego
przesiedlenia milionów ludzi), negatywnych skutków w dziedzinie
rolnictwa i produkcji żywności, zaburzeń pogodowych (silne waha-
nia temperatury, ekstremalne zjawiska, np. częste susze, powodzie,
katastrofalne wichury, lawiny) i zdrowotnych oraz załamanie się nie-
których ekosystemów. Już dziś obserwujemy wzrost poziomu mórz

Zjawisko, gdy promienie słoneczne są przepuszczane w jednym kierunku, a na-

stępnie energia cieplna w postaci promieniowania podczerwonego jest przechwytywana
przez atmosferę, nosi nazwę efektu cieplarnianego (nawiązanie do podobnego efektu
występującego w cieplarniach). Gdyby efekt cieplarniany w ogóle nie występował, dzi-
siejsza średnia temperatura na powierzchni Ziemi wynosiłaby zaledwie –15°C, podczas
gdy faktycznie wynosi ona +18°C. Klimat Ziemi jest zatem cieplejszy aż o 33°C, co
prawdopodobnie w ogóle umożliwia życie na Ziemi w takiej postaci, jaką dziś znamy.
Głównym czynnikiem odpowiedzialnym za efekt cieplarniany jest para wodna znajdują-
ca się w atmosferze, niemniej istotną rolę odgrywają także dwutlenek węgla i metan.

IPCC Intergovernmental Panel on Climate Change (Międzyrządowy Panel na rzecz

Zmian Klimatycznych) – międzyrządowa organizacja działająca pod auspicjami ONZ,
zajmująca się sprawami klimatu. Według ostatniego raportu IPCC opublikowanego
w 2007 roku średnia temperatura na Ziemi do 2100 roku, zgodnie z najbardziej praw-
dopodobnymi scenariuszami, wzrośnie od 1,8 do 4°C. Por. Climate Change 2007: Syn-
thesis Report, Summary for Policymakers, An Assessment of the Intergovernmental Panel
on Climate Change Valencia, 12–17 November 2007, s. 8.

151

6. Pod wpływem klimatu i w kleszczach malarii

i oceanów, co tworzy realne zagrożenie dla wielu obszarów położo-
nych nisko, które mogą być zalane przez wodę. Wraz z rosnącymi
temperaturami topią się lodowce i potencjalnie może dojść do top-
nienia lodów na Grenlandii i Antarktydzie. Oba te obszary zawiera-
ją gigantyczne ilości wody, dziś występujące w postaci lodu, który
może być jednak w przyszłości uwolniony, kiedy temperatura na Zie-
mia wzrośnie. Po stopnieniu lodów Grenlandii i Antarktydy poziom
oceanów podniósłby się o kilkadziesiąt metrów w stosunku do obec-
nego stanu, a skutki tego zjawiska byłyby oczywiście katastrofalne.
Wreszcie obawy dotyczą tego, że globalne ocieplenie może dopro-
wadzić do gwałtownego ochłodzenia. To pozorny paradoks, ale taki
scenariusz jest możliwy. Już raz to się zdarzyło się – ok. 12 tys. lat
temu – kiedy kończyła się epoka lodowcowa i temperatury na Ziemi
wzrastały. Topniejące lodowce, pokrywające wcześniej znaczną część
północnej półkuli, stworzyły w rejonie dzisiejszej Ameryki Północ-
nej wielkie jezioro słodkiej wody Agassiz. Kiedy wody z tego jeziora
przedostały się do Atlantyku, zatrzymały przejściowo (choć jednak
na ponad tysiąc lat) całą cyrkulację prądów oceanicznych w tym rejo-
nie, tzw. cyrkulację termohalinową. Ta cyrkulacja jest odpowiedzial-
na za systematyczne ogrzewanie Europy przez ciepłe prądy płynące
z południa. Teoretycznie możemy obawiać się powtórzenia tego sce-
nariusza, tym razem wskutek nadmiernego ogrzania się powierzch-
niowych wód północnego Atlantyku i zatrzymania tego mechani-
zmu prądów morskich. Wpłynęłoby to na silne ochłodzenie klimatu,
przynajmniej w całym obszarze północnego Atlantyku.

Wszystkie te obawy rodzą postulaty bardzo zdecydowanej re-

dukcji emisji CO

lub przynajmniej jej zahamowania. Na ile jest to

realistyczna idea, biorąc pod uwagę jej konsekwencje ekonomiczne
dla całego świata? Przede wszystkim bodaj żadna hipoteza naukowa
w ciągu przynajmniej ostatnich kilkudziesięciu lat nie została tak
zinstrumentalizowana i zideologizowana politycznie jak hipoteza
globalnego ocieplenia. Co prawda, większość przedstawicieli świa-
towej nauki podziela pogląd, że zmiany klimatyczne są wynikiem
działań człowieka, ale mniejszość kwestionuje tę opinię. Ci „dy-
sydenci” wskazują na zupełnie inne, naturalne czynniki odpowie-
dzialne za zmiany klimatyczne, mianowicie na zmienną aktywność
Słońca. Regularne i nieregularne wahania aktywności słonecznej
oznaczają, że zmienia się sama energia emitowana w kierunku Zie-
mi, a także aktywność magnetyczna w postaci wiatru słonecznego.
Oba te zjawiska wywierają wpływ na ziemski klimat. Porówna-

152

Problemy rozwoju i zacofania ekonomicznego

nie aktywności Słońca i wahań temperatury w ostatnim tysiącleciu
wykazało bardzo silną korelację. W szczególności okres minimum
Maundera pokrywa się z bezprecedensowym zanikiem (lub znikomo
małą liczbą) plam słonecznych. Różnice poglądów w nauce są rzeczą
naturalną, ale zacietrzewienie ideologiczne wśród naukowych an-
tagonistów spierających się co do przyczyn i skali globalnego ocie-
plenia oraz jego potencjalnych skutków jest dziś tak duże – a obie
strony tak mocno okopały się na swych stanowiskach – że rzeczowa
dyskusja nad tymi kwestiami jest bardzo utrudniona. Jest to poważ-
ny problem, ponieważ istniejące wątpliwości co do charakteru zja-
wiska i mechanizmów nim sterujących rodzą ogromne implikacje
praktyczne, nie mamy bowiem jasności, czy zagrożenia są istotnie
tak poważne. Czy i jakie środki zaradcze winniśmy podejmować? Jak
będzie wyglądał rachunek kosztów i korzyści polityki klimatycznej
realizowanej w skali globu?

Pierwsze wątpliwości dotyczą tego, czy przypadkiem negatywne

skutki ocieplenia nie są prezentowane w sposób przesadny, drama-
tyczne i histeryczne oceny występują bowiem na porządku dziennym.
Grenlandia nie stopi się wcześniej niż za 5000 lat, Antarktydzie zaś
zabrałoby to 15 000 lat. Nie są to więc zagrożenia krótkookresowe,
lecz raczej odległe. Wzrost temperatury na Ziemi wpłynie zapewne
na pojawienie się nowych obszarów suchych i pustynnych w strefie
okołorównikowej, ograniczając tam warunki upraw, ale równocze-
śnie dalej od równika i w strefach podbiegunowych wyższe tempera-
tury będą dla rolnictwa korzystne. Szczegółowy przegląd potencjal-
nych zagrożeń ujawnia niejednoznaczny wpływ wzrostu temperatur
na sytuację ekonomiczną poszczególnych obszarów i sektorów świa-
towej gospodarki.

Innym problemem są prognozy tempa zmian temperatur na Zie-

mi. Jakość tych szacunków budzi pewne wątpliwości, charaktery-
styczne jest bowiem to, że kolejne prognozy IPCC dotyczące tempa
ocieplania są systematycznie korygowane w dół. Jest dość prawdo-
podobne, że komputerowe modele przeszacowują przewidywane
zmiany temperatur, gdyż wyliczają jedynie skutki samego efektu cie-
plarnianego, ignorując lub w niedostatecznym stopniu uwzględniając
różnorakie ujemne i dodatnie sprzężenia zwrotne w układzie klima-
tycznym Ziemi. Zjawiska klimatyczne są niezwykle złożone, zależ-
ności silnie nieliniowe, a nawet przyjmujące chaotyczne charaktery-
styki. Kluczowym problemem jest wysoki stopień niepewności co do

153

6. Pod wpływem klimatu i w kleszczach malarii

charakteru, siły, a nawet kierunku wielu działających tu czynników
klimatycznych i wspomnianych sprzężeń, co czyni wszystkie wylicze-
nia mocno problematycznymi

. W praktyce jedynym pewnym re-

zultatem jest zaobserwowana korelacja między ocieplaniem się Zie-
mi a wzrostem stężenia CO

w atmosferze, ale tak było i w czasach

przed pojawieniem się homo sapiens. Wtedy zjawisko to miało oczy-
wiście podłoże wyłącznie naturalne.

Zignorujmy jednak te wszystkie wątpliwości i załóżmy, że emi-

sja CO

jest istotnie głównym winowajcą zmian klimatycznych. Czy

redukcja tego gazu może być realistycznym rozwiązaniem? Przede
wszystkim trzeba zdawać sobie sprawę, że głównym źródłem emi-
sji dwutlenku węgla jest dziś produkcja energii. W światowym bi-
lansie energetycznym paliwa organiczne dostarczają aż 81% energii
pierwotnej, a dzięki spalaniu węgla i gazu ziemnego wytwarza się
69% energii elektrycznej. Ograniczenie stosowania paliw kopalnych
w produkcji energii musi rodzić pytania, czym je zastąpić. Obecnie
elektroenergetyka światowa poza źródłami emitującymi CO

korzy-

sta jeszcze z hydroenergetyki w 6% i energetyki jądrowej w 20%.
Jedynie ok. 4% stanowią źródła odnawialne, takie jak energetyka
wiatrowa, słoneczna, geotermia, wykorzystanie przypływów mor-
skich itp. W krajach słabiej rozwiniętych istotną rolę odgrywa rów-
nież spalanie biomasy, przede wszystkim na cele grzewcze i do przy-
gotowania posiłków.

Według opinii IPCC warunkiem niedopuszczenia do wzrostu

temperatury na Ziemi powyżej 2°C do końca stulecia jest 50-procen-
towe ograniczenie emisji gazów cieplarnianych w świecie do 2050
roku. Dla krajów rozwiniętych wymagałoby to jednak redukcji nie
mniej niż o 80% w tym samym horyzoncie czasowym. Są tylko dwa
możliwe scenariusze realizacji tego zadania: globalne zmniejszenie
produkcji energii lub radykalne przestawienie energetyki światowej
na paliwa nieorganiczne. Pierwsza idea jest jedynie teoretyczna. Ist-
niejące dziś technologie i możliwe ich udoskonalenia w przyszłości
nie stwarzają możliwości takiego obniżenia energochłonności pro-
dukcji, by zmniejszenie podaży energii (dla osiągnięcia efektu reduk-
cji CO

) nie skutkowało spadkiem światowego PKB – i to ogromnym

Nieco złośliwie można zauważyć, że zaufanie do modeli klimatycznych prognozu-

jących poziom temperatur za 100 lat nie może być przesadnie wielkie, skoro wiarygod-
ność już dwutygodniowych prognoz meteorologicznych jest dyskusyjna.

154

Problemy rozwoju i zacofania ekonomicznego

spadkiem, zwłaszcza dla krajów rozwiniętych

. Z politycznego (pro-

testy i bunty społeczne), społecznego (zatrudnienie) i ekonomiczne-
go (obniżenie stopy życiowej) punktu widzenia wykonalność takie-
go scenariusza jest zerowa. Wielkie nadzieje pokłada się natomiast
w nowych źródłach energii odnawialnej. Jednakże źródła te, zachwa-
lane przez ekologów, są bardzo kosztowne. Nawet najbardziej opła-
calna energia wiatrowa wymaga ogromnych nakładów i subsydiów.
Najnowsze brytyjskie szacunki

pokazują, że koszt energii wiatro-

wej jest 20–200% wyższy

niż najtańszej opcji wykorzystującej pali-

wa organiczne. Na przykład osiągnięcie do 2020 roku przez Wielką
Brytanię postawionych celów w zakresie produkcji energii ze źródeł
odnawialnych wymagałoby zainstalowania 36 GW mocy elektrycz-
nej w farmach wiatrowych, a nakłady inwestycyjne na ten cel szacuje
się na 120 mld funtów szterlingów. Pozwoliłoby to na ograniczenie
rocznych emisji CO

o 23 megatony

, co nie miałoby żadnego zna-

czenia dla opóźnienia procesu ocieplania się planety. Te gigantyczne
nakłady pozwalają na przesunięcie się wzrostu temperatury zaledwie
o 66 godzin na koniec stulecia

. Rachunek ekonomiczny jest dość

wymowny, tym bardziej że dużo taniej redukcję emisji gazów cieplar-
nianych można osiągnąć przez przestawienie części elektroenergetyki
na gaz ziemny. Spalanie gazu ziemnego, co prawda, także daje emisję
CO

, ale jest ona dużo niższa niż w przypadku spalania węgla. Koszt

produkcji energii elektrycznej z elektrowni gazowych jest – nawet po
uwzględnieniu efektów środowiskowych – mniejszy niż koszty ener-
gii z wiatru. Innym realnym rozwiązaniem prowadzącym do spad-
ku emisji CO

jest rozbudowa energetyki jądrowej. Wiadomo, że ta

ostatnia opcja budzi wielkie emocje ze względu na obawy możliwych
awarii i problemy z neutralizacją radioaktywnych zanieczyszczeń.
Niemniej chłodna analiza pokazuje, że sytuacja zmusza nas do wybo-

Dla krajów rozwiniętych wymagałoby to średniorocznego obniżania energochłon-

ności produkcji na poziomie 4%, tj. 3–4 razy szybciej niż np. w Unii Europejskiej w la-
tach 1990–2005. Wydaje się to całkowicie nieprawdopodobne, o ile wykluczymy jakieś
bliżej dziś nieokreślone, nowe możliwości technologiczne.

UK Electricity Generation Costs Update, Mott MacDonald, London, June 2010.

W zależności od warunków pracy, w tym zwłaszcza lokalizacji. Energia z farm wia-

trowych na morzu jest dużo droższa.

G. Hughes, Why Is Wind Power So Expensive? An Economic Analysis, The Global

Warming Policy Foundation, London 2012.

Według ocen B. Lomborg, Gone with the Wind, „Project Syndicate”, 16 March

2012.

155

6. Pod wpływem klimatu i w kleszczach malarii

ru: albo godzimy się na energetykę jądrową i wzrost udziału energe-
tyki gazowej, albo akceptujemy dalszy wzrost emisji CO

. Znaczące

zwiększenie udziału energetyki odnawialnej nie wydaje się możliwe
ze względów czysto ekonomicznych, podobnie jak kompletnie niere-
alistyczna byłaby perspektywa zahamowania wzrostu gospodarczego
w skali światowej.

Możliwe jest jednak inne spojrzenie na problem globalnego ocie-

plenia, wykraczające poza dychotomię katastrofy klimatycznej lub
głębokiego kryzysu ekonomicznego. R. Tol ocenia, że wzrost tem-
peratury na Ziemi o 1°C będzie miał bardzo zróżnicowane skutki
w układzie regionalnym: pozytywne dla krajów OECD, Chin i Bli-
skiego Wschodu oraz negatywne dla pozostałych obszarów

. Więk-

szość krajów rozwijających się zostanie zatem dotknięta skutkami
zmian klimatycznych. Wiadomo jednak, że ich zatrzymanie w ho-
ryzoncie kilkudziesięciu najbliższych lat jest poza naszymi możliwo-
ściami ekonomicznymi. Zmniejszanie emisji gazów cieplarnianych
nie jest jedyną dostępną opcją. W opinii B. Lomborga zamiast po-
dejmować nieskuteczne i niezwykle kosztowne działania ogranicza-
jące w krótkim czasie emisję CO

, świat może przeznaczyć znacznie

mniejsze zasoby na przeciwdziałanie skutkom globalnego ocieple-
nia

. Zamożne i rozwinięte technologicznie kraje mogą zrobić więcej

w celu zmniejszenia skutków zmian klimatu w krajach biedniejszych,
asygnując odpowiednie środki np. na walkę z chorobami, niedoży-
wieniem czy dostępem do wody pitnej, niż spowalniając swój wzrost
gospodarczy. Zamiast ciąć własną produkcję, mogą także, mniejszym
kosztem i bez uszczuplania zasobów, pomóc sfinansować budowę
odpowiednich urządzeń i instalacji pozwalających na ochronę przed
rosnącym poziomem mórz w strefach zagrożenia. Wspomniany wy-
żej B. Lomborg ciągle podkreśla, że reakcja na zmiany klimatyczne
powinna być podporządkowana rachunkowi ekonomicznemu, a nie
kierować się zasadą maksymalizmu „na wszelki wypadek”.

R. Tol, Estimates of the Damage Costs of Climate Change, „Environmental and Re-

source Economics” 2002, No. 21, s. 47–73.

B. Lomborg, Cool It. The Skeptical Environmentalist’s Guide to Global Warming,

Vintage Books, New York 2008, s. 149–164.

Rozdział 7

Izolacja geograficzna

Kraje i społeczności niekorzystnie położone względem dróg i szla-
ków transportowych, z dala od rynków zbytu, mają pecha. Obser-
wowane współcześnie spadające koszty transportu, koszty łączności
i wymiany informacji nie eliminują całkowicie skutków podwyższo-
nych kosztów transakcyjnych względem konkurentów, wynikających
z fatalnego położenia. Znakomitym laboratorium pozwalającym ob-
serwować skutki takiej sytuacji jest kontynent afrykański. Afryka ma
niezwykle rachityczny, słabo rozwinięty i bardzo nierównomiernie
rozłożony system transportu. Częściowym wyjaśnieniem tego sta-
nu jest fakt, że kontynent charakteryzuje się nadzwyczaj niską gęsto-
ścią zaludnienia, kilkakrotnie niższą niż średnia gęstość zaludnienia
w Azji. Budowanie infrastruktury drogowej czy kolejowej łączącej
małe skupiska ludzkie nie ma ekonomicznego sensu. Zauważmy bo-
wiem, że zbudowanie drogi i późniejsze koszty jej utrzymywania
w odpowiedniej jakości mają w ogromnym stopniu charakter kosz-
tów stałych i w małym stopniu zależą od wykorzystania drogi. Budo-
wa połączenia drogowego może być ekonomicznie usprawiedliwiona
albo dużą liczbą pasażerów i podróżnych (co jest funkcją liczebno-
ści lokalnych społeczności, czyli gęstości zamieszkania), albo wysoką
aktywnością lokalnej gospodarki, skutkującą znacznymi przewozami
towarów. W wielu krajach afrykańskich żaden z tych warunków nie
jest spełniony. W rezultacie na większości terytorium Afryki nie ma
dróg dających się wykorzystać w każdych warunkach pogodowych
i całorocznie. Zaledwie 1/5 dróg ma twardą nawierzchnię, a przy tym
jej stan jest w wielu wypadkach zły i stale się pogarsza wskutek nie-
dostatecznych nakładów na utrzymanie. Wyjątkiem jest tu Republika
Południowej Afryki, kilka krajów na południu kontynentu i niewiel-
ka część Afryki Północnej. Drogi są podstawowym elementem syste-
mu transportowego w Afryce; wykorzystuje się je do transportu 80%
ładunków i przewozów 90% pasażerów. Rola transportu kolejowego

157

7. Izolacja geograficzna

jest niewielka – zaledwie 2% towarów przewozi się w ten sposób.
Tylko kilka krajów Afryki posiada sieć kolejową (o dość kiepskiej ja-
kości), przy czym aż 1/3 całego potencjału kolei na kontynencie znaj-
duje się w RPA. Sieć transportowa w Afryce była w przeszłości roz-
budowywana głównie na potrzeby eksploatacji bogactw naturalnych
i z motywów politycznych, tj. chęci kontrolowania terytorium daw-
nych kolonii przez byłe metropolie. Linie kolejowe i szlaki drogowe
biegną zatem głównie od większych miast i miejsc wydobycia kopalin
do portów na wybrzeżu, przy ostrym deficycie połączeń wewnętrz-
nych lub między sąsiednimi krajami. Bardzo mocno uprzywilejowuje
to wymianę handlową z odległą zagranicą wobec handlu na rynkach
wewnętrznych lub regionalnych.

Nie dziwi zatem, że w tych warunkach koszty transportu w Afry-

ce są wysokie, najwyższe na świecie. Nigdzie indziej średni jednost-
kowy koszt przewozu tony ładunku nie jest tak duży jak w krajach
afrykańskich. Jak podał południowoafrykański minister transportu:
„Zasadniczo całkowity koszt frachtów w krajach afrykańskich liczony
w proporcji do wartości importu oscyluje wokół 13%, czyli znacznie
powyżej średniej wynoszącej ok. 9% dla krajów rozwijających się ogó-
łem. W północnej Afryce te koszty są najniższe, za nią idą wyspiarskie
kraje na Oceanie Indyjskim. Kraje na wschodnim wybrzeżu są uplaso-
wane nieco poniżej średniej dla kontynentu, ale kiedy przesuwamy się
na zachód i południe, obraz się pogarsza: w zachodniej Afryce koszty
transportu są na poziomie 13,9%, a w południowej Afryce na poziomie
ok. 16,42%. [...] Najwyższe koszty, w wysokości 20,69%, występują
w przypadku izolowanych krajów położonych wewnątrz kontynentu”

Na przykład Rwanda jest stosukowo niewielkim krajem afrykań-

skim ulokowanym w środku kontynentu. Nie posiada ona linii ko-
lejowej, a jej handlowe połączenia ze światem (nie licząc lotniczych)
do portów Mombasy (Kenia) i Dar Es Salaam (Tanzania) są możliwe
jedynie drogami o bardzo niskiej jakości przez terytoria krajów są-
siednich (Ugandę, Kenię, Tanzanię, Burundi). Odległość do portów
to ok. 1,5 tys. km, co powoduje, że dotarcie do nich, niezależnie od
wyboru środka transportu (wyłącznie drogą lądową lub z przeładun-
kiem na kolej w Tanzanii, Ugandzie lub Kenii), i tak zajmuje wiele dni
oraz – jak można się domyślić – jest niezmiernie kosztowne. Inny kraj
afrykański, Czad, transportuje ok. 90% procent swoich ładunków do

J. Radebe, The State of Transport in Africa, Address by Jeff Radebe, Minister of

Transport, International Transport Convention 2005, Limpopo Province 2005.

158

Problemy rozwoju i zacofania ekonomicznego

portów morskich przez terytorium sąsiedniego Kamerunu. Trasa od
stolicy Czadu N’Djamena do atlantyckiego portu Douala w Kame-
runie ma długość 1600–1800 km w zależności od wyboru wariantu
(z częściowym wykorzystaniem kolei czy bez), niemniej w każdym
przypadku ok. 750 km drogi jest w złym stanie technicznym, a aż
250 km to drogi o nieutwardzonej nawierzchni. Gdy dodatkowo po-
równuje się stawki, to okazuje się, że afrykańskie firmy przewozowe
pobierają horrendalnie wysokie opłaty. Na przykład na omawianym
odcinku N’Djamena – Douala liczą sobie aż 0,11 USD za przewóz
1 tony na odległość 1 km, podczas gdy na trasie Mombasa – Kam-
pala (stolica Ugandy po drodze np. do rwandyjskiej stolicy Kigali)
0,08 USD. Dla porównania w Chinach byłoby to 0,05 USD, a w Pa-
kistanie tylko 0,02 USD

. Czad jest w absolutnej czołówce światowej

co do wysokości kosztów transportu w relacji do wartości importu
(tj. aż 43%). Pozostali rekordziści to Mali ze wskaźnikiem 35,7%
i Republika Środkowej Afryki ze wskaźnikiem 27,3%

Trudno przecenić, w sensie negatywnym, znaczenie słabości in-

frastruktury transportowej i wysokich kosztów dotarcia do rynków
zbytu. Jeśli cena oferowanego towaru wynosi p, jednostkowy koszt
produkcji zaś AC, to warunek opłacalności handlu można przedsta-
wić jako nierówność (warunek nieujemnych zysków):

p – AC – r

Wt 0,

gdzie r – odległość do rynku zbytu w km,

W – jednostkowy koszt

transportu (jednostka towaru na odległość 1 km).

Tym samym towar opłaca się transportować do odbiorców ulo-

kowanych nie dalej niż:

−

≤

p AC

czyli w przybliżeniu wewnątrz okręgu o promieniu r. Wyznacza to
potencjalny rynek dla wyrobów handlującej firmy, podobnie zresztą

A. Venables, Economic Geography and African Development, „Papers in Regional

Science”, Vol. 89, Issue 3, August 2010.

Dane pochodzą z końca lat 90. i zostały przedstawione w J. Stone, Infrastructure

Development in Landlocked and Transit Developing Countries: Foreign Aid, Private In-
vestment and the Transport Cost Burden of Landlocked Developing Countries, Fifth
Meeting of Governmental Experts from Landlocked and Transit Developing Countries
and Representatives of Donor Countries and Financial and Development Institutions,
New York, 30 July–3 August 2001.

159

7. Izolacja geograficzna

jak wtedy, gdy powyższy warunek będziemy interpretować jako gra-
nicę opłacalnych zakupów przedsiębiorstwa. Wówczas r będzie mie-
rzył maksymalną odległość, z jakiej firma będzie gotowa kupować
niezbędne surowce i materiały, ponosząc wydatki na transport tych
czynników produkcji wyznaczone przez jednostkowy koszt

W. Jeśli

koszt

W jest wysoki, to promień zarówno opłacalnych zakupów, jak

i opłacalnej sprzedaży jest bardzo mały. Firmy nie operują handlowo
poza tym obszarem, ograniczając się do zawierania transakcji jedy-
nie z partnerami ulokowanymi wewnątrz swej strefy. Wysokie koszty
transportu segmentują i rozczłonkowują zatem całą gospodarkę na
małe, płytkie rynki lokalne. Tworzy to mechanizmy generujące oraz
podtrzymujące istnienie obszarów niskiej produktywności i biedy.

Małe, lokalne i trudno dostępne rynki oznaczają niewykorzysta-

nie odpowiedniej skali produkcji, słabo zaawansowany podział pracy
i niską specjalizację. Przy wysokich kosztach transportu może zda-
rzyć się tak, że ani import, ani eksport nie jest opłacalny. Wyjątkiem
są dobra o wysokiej wartości jednostkowej i jednocześnie relatywnie
małym ciężarze lub objętości. Natomiast dobra o niskiej relacji war-
tość–koszt transportu stają się non-tradeables. Wewnętrzny rynek jest
także bardzo płytki, co łącznie blokuje rozwój wielu rodzajów wy-
twórczości, charakteryzujących się wysokim progiem rentowności.
Funkcjonują jedynie małe firmy korzystające z prostych technologii
i nastawione na krótki horyzont działania. Paradoksalnie poszatko-
wanie gospodarki, utrudniające kooperację i wymianę międzyregio-
nalną, tworzy bariery popytowe dla i tak już szczupłych rynków. Lo-
kalna wytwórczość orientuje się na produkcję uniwersalną o niskim
stopniu specjalizacji, a więc zarazem mało rentowną. Gospodarka,
która jest zlepkiem względnie niezależnych podsystemów, tj. małych
rynków, nie ma zdolności do dywersyfikacji produkcji, co wpływa
na koncentrację wytwórczości na dobrach podstawowych, mały za-
kres jej produkcji towarowej i wysoki udział produkcji naturalnej (na
własne potrzeby).

Kiedy rynki są słabo zintegrowane, regułą jest występowanie du-

żych różnic cen w układzie regionalnym, przepływ towarów jest bo-
wiem ograniczony. To poważny problem w sytuacji negatywnych
(choć także i pozytywnych) szoków podażowych, takich jak lokalny
nieurodzaj, zaraza, klęska żywiołowa czy podobne zdarzenia, któ-
rych skutki są wówczas trudne do neutralizowania. Zwiększa się
także prawdopodobieństwo wystąpienia klęski głodu, mimo że nie-
urodzaj czy susza mogą mieć jedynie lokalny charakter, a krajowa

160

Problemy rozwoju i zacofania ekonomicznego

produkcja żywności jest dostateczna. Wreszcie przy wysokich kosz-
tach transportu miasta portowe i regiony położone w strefie przy-
brzeżnej, czyli blisko międzynarodowych szlaków komunikacyjnych,
mogą preferować import żywności i innych podstawowych dóbr teo-
retycznie wytwarzanych przez rodzimą gospodarkę, których zakup
i przywóz jest jednak mniej opłacalny niż zakup z zagranicy. Dodat-
kowo może to pogłębiać problemy z krajowym bilansem płatniczym.

Zważmy, że obok problemów z samą produkcją opisywana sytua-

cja ma także istotny wpływ na funkcjonowanie rynków czynników
produkcji. Nie można nie dostrzegać, że deficyt sieci transportowej
i jej niska jakość koegzystują z brakiem rozwoju pozostałej infra-
struktury. Z reguły brak dróg łączy się z problemem niedorozwoju
elektroenergetyki i łączności, dostępem do czystej wody, skażenia-
mi środowiska, problemem odbioru i utylizacji ścieków oraz śmieci.
Przyczyny są bowiem wspólne, w każdym razie w krajach o niskiej
gęstości zaludnienia. W Indiach w bardziej rozwiniętych regionach
wszystkie wioski mają elektryczność, w całej Azji jest to ok. 50%
wsi, a w niektórych krajach w Afryce Subsaharyjskiej zaledwie 3–4%.
Przy małym popycie nie opłaca się budować linii energetycznych,
gazociągów, dróg i linii kolejowych ani przeprowadzać rozległych
prac irygacyjnych. W przypadku rzadkiej sieci osiedleńczej niezwy-
kle trudno także budować system właściwej opieki zdrowotnej, syste-
my edukacyjne czy sieć doradztwa rolniczego. Duże skupiska ludzkie
i miasta przyciągają fachowców i specjalistów, ponieważ oferują im
wiele atrakcji oraz możliwości, jakie zapewnia współczesna cywiliza-
cja. Ludzie ci nie mają natomiast silnych motywacji, by jako absol-
wenci szkoły średniej czy wyższej jechać do pracy do interioru, do
odległej wioski pozbawionej najbardziej elementarnych udogodnień
życia codziennego, np. w charakterze nauczyciela wiejskiego. Do ta-
kiej wioski nie prowadzi dobra droga, często nie ma tam elektrycz-
ności i bieżącej wody, pomoc medyczna na miejscu jest w praktyce
nieosiągalna i wymaga długiej podróży (patrz drogi!). Warunki życia
i pracy na miejscu są bardzo trudne i wymagają wielu wyrzeczeń. Jest
to błędne koło: bez tych specjalistów nie ma warunków, by podnieść
poziom życia, uruchomić mechanizmy wzrostu i przyciągnąć kolej-
nych specjalistów, ale oni nie przyjadą, bo zniechęca ich brak infra-
struktury społecznej i technicznej. Nie dziwi zatem, że im dalej od
większych miast, tym trudniej o lekarza, nauczyciela, agronoma czy
specjalistę zajmującego się planowaniem rodziny. Zresztą nawet jeśli

161

7. Izolacja geograficzna

specjaliści się pojawiają, to ich jakość jest dość niska, gdyż ci lepsi
uchylają się od udziału w takich misjach.

Ze względu na wysokie koszty transakcyjne nie można liczyć na

dobrze funkcjonujące rynki kredytowe na małych rynkach. Formal-
ny system kredytowy dociera do bardzo niewielkiej liczby klientów,
ponieważ mieszkańcy wsi nie są z reguły dostatecznie atrakcyjni. Dla
banku kluczowe jest porównanie korzyści (oczekiwanych odsetek)
z kosztami, które w przypadku małych kredytów są relatywnie bar-
dzo wysokie. Biedni klienci nie biorą dużych pożyczek. Jeśli przyjąć
w uproszczeniu, że koszt analizy typowego wniosku kredytowego
jest każdorazowo podobny, to w przypadku małych kwot kredytu
bank przestaje być zainteresowany udzielaniem takich kredytów. Do-
datkowo trzeba wziąć pod uwagę, że dla banku koszt monitorowania
lokalnych warunków i zachowań klienta wiejskiego jest dużo wyż-
szy niż bardziej zamożnego klienta miejskiego. Wystarczy uświado-
mić sobie, jaki jest subiektywny i pieniężny koszt wizyty urzędnika
bankowego w wiejskim gospodarstwie potencjalnego klienta w celu
oceny jego zdolności kredytowej. Dlatego w krajach o bardzo niskim
PKB per capita głównym źródłem kredytu nie jest bank komercyjny,
ale lokalny właściciel ziemi, kupiec czy sklepikarz. Jest to jakieś roz-
wiązanie dla tradycyjnej, głównie naturalnej gospodarki, ale niedo-
rozwój rynków kredytowych stanowi istotny problem, gdy chce się
wdrażać postęp techniczny i nowe technologie.

Zresztą w ogóle poważnym problemem gospodarek bez rozwinię-

tej infrastruktury technicznej jest brak wielu rynków. Wspominaliśmy
wcześniej o rynkach usług edukacyjnych i zdrowotnych. Podobnie
jest z usługami agrotechnicznymi. Brakuje bardzo wielu usług na-
prawczych, gdyż skala zgłaszanego popytu (ze względu na małą licz-
bę klientów i ich mizerne dochody) jest niedostateczna, by urucha-
miać te usługi jako rentowne przedsięwzięcia. Powszechnie znanym
zjawiskiem jest praktycznie nieobecność usług ubezpieczeniowych.

Krajami bez dostępu do morza są zarówno Szwajcaria, jak i Czad.

Mimo że mają zbliżoną liczbę mieszkańców (ok. 8–10 mln)

, pod

względem zamożności są ulokowane na przeciwległych biegunach.
Szwajcaria ma PKB per capita 25 razy większy niż Czad, czyli sama
geograficzna odległość od morza i swoista izolacja nie wyjaśnia nie-

Czad ma stosunkowo duże terytorium (ponad 1 mln km

), dlatego gęstość zaludnie-

nia w Szwajcarii jest 24 razy wyższa niż w Czadzie.

162

Problemy rozwoju i zacofania ekonomicznego

dorozwoju ekonomicznego. P. Collier

zwrócił uwagę na dwa do-

datkowe, bardzo istotne uwarunkowania sukcesu lub porażki kra-
ju zablokowanego geograficznie. Przede wszystkim niemal wszystkie
takie kraje są niezbyt duże w sensie terytorialnym

. Kraje mające

wielkie terytorium niejako z czysto „technicznych” powodów muszą
mieć jakąś granicę morską. Są to też z reguły kraje ludne, z wielkim
narodowym rynkiem zbytu i stosunkowo mało zależne od zagranicy.
To mniejsze kraje są mocno wrażliwe na możliwości i szanse sprze-
daży na zewnątrz, gdyż ich mały rynek wewnętrzny stwarza potężne
bariery w sięganiu po efekty skali, wdrażaniu nowych technologii
oraz specjalizacji w produkcji. Te zagraniczne rynki zbytu są jednak
całkiem inne dla Czadu i zupełnie inne dla Szwajcarii. Szwajcaria,
ale także inne kraje europejskie w podobnej sytuacji, takie jak Au-
stria, Czechy czy Słowacja, jest otoczona sąsiadami, z których każdy
jest wielkim, bliskim i atrakcyjnym rynkiem do lokowania szwajcar-
skich produktów. Sąsiadami Szwajcarów są przecież Niemcy, Włosi
i Francuzi. Dla szwajcarskich producentów koszty dotarcia do ryn-
ków krajów sąsiednich są porównywalne z kosztami sprzedaży na
rynku rodzimym. Sąsiadami Czadu są natomiast Libia, Sudan, Niger,
Republika Środkowej Afryki, Nigeria i Kamerun. Poza Libią wszyst-
kie te kraje „okupują dół” w tabeli zamożności, a Niger i Republika
Środkowej Afryki to wręcz najbiedniejsze kraje świata. Nigeria jest
potencjalnym mocarstwem regionalnym, ale przez lata jej gospodar-
ka stała w miejscu. Dla Czadu oknem na świat jest Kamerun, poprzez
który płynie eksport i importowane dobra, ale sama gospodarka Ka-
merunu nie tworzy jakiegoś ważnego rynku zbytu dla czadyjskich
produktów. Afrykańscy sąsiedzi Czadu nie są zatem liczącym się ryn-
kiem lokowania produktów czadyjskich, lecz służą jedynie jako ko-
rytarze transportowe na bardzo odległe rynki europejskie i świato-
we, do których dotarcie jest jednak kosztowne. Względna blokada
geograficzna – położenie śródlądowe – jest zatem dotkliwa, jeśli są-
siednie kraje nie generują impulsów rozwojowych. Jeśli sami sąsiedzi
są małym rynkiem zbytu albo grzęzną w stagnacji (tak jak do nie-
dawna, czyli do 2008 roku, Nigeria), albo są źródłem destabiliza-
cji regionalnej (tak jak dotychczas Sudan; dziś problemem może sta-

P. Collier, The Bottom Billion. Why the Poorest Countries Are Failing and What Can

Be Done about It, Oxford University Press, Oxford 2007, s. 54–63.

Na 20 największych terytorialnie krajów świata jedynie dwa – Kazachstan i Mongo-

lia – nie mają dostępu do morza.

163

7. Izolacja geograficzna

wać się Libia), to geografia może być przekleństwem. Wyjątkiem jest
oczywiście kraj posiadający atrakcyjne zasoby naturalne, takie jak np.
ropa naftowa, rudy metali czy diamenty. Wtedy często pojawia się
obcy kapitał i nowe możliwości. Jak jednak podpowiada P. Collier,
kraj biedny, pozbawiony bogactw naturalnych, bez dostępu do morza
i posiadający złych sąsiadów ma mizerne szanse na sukces.

Rozwiązania rynkowe prowadzące do przełamania izolacji geo-

graficznej są trudne do zastosowania w przypadku takich krajów, jak
Czad czy Rwanda. Z reguły zadania takie przerastają możliwości fi-
nansowe lokalnych przedsiębiorców i rządów. Stopy zwrotu przed-
sięwzięć infrastrukturalnych i projektów produkcyjnych są w takich
krajach niskie ze względu na wysokie koszty transakcyjne, a w każ-
dym razie znacznie niższe niż dla konkurentów lepiej uplasowanych
w przestrzeni ekonomicznej. Ponadto opisywana sytuacja jest zna-
komitą ilustracją defektu koordynacji: nie ma i nie buduje się dróg,
gdyż nie rozwija się produkcja na sprzedaż, a produkcja nie rozwija
się, gdyż brak dróg czyni ją nieopłacalną. W tych okolicznościach,
jak argumentuje J. Sachs: „Same reformy instytucjonalne nie dostar-
czą dóbr na rynek. W krótkim czasie istnieją tylko trzy alternaty-
wy dla wyizolowanych obszarów: dalsze trwanie w ubóstwie, mi-
gracja ludności z wnętrza kraju na wybrzeże lub odpowiednio duża
pomoc zagraniczna, pozwalająca zbudować infrastrukturę potrzebną
do efektywnego połączenia regionu z rynkami światowymi”

Geograficzne uwarunkowania mogą jednak odegrać dużo więk-

szą, wręcz strategiczną rolę w dziejach cywilizacji. J. Diamond w swej
niezwykle ważnej, bestsellerowej książce

twierdzi, że to geografia

zadecydowała o dotychczasowej historii ludzkości. Uzyskanie prze-
wagi cywilizacyjnej przez Europę nad resztą świata mniej więcej
w XV wieku nie było przypadkiem, ale wynikiem szybszego przejścia
do osiadłego trybu życia, opanowania wielu upraw, udomowienia
licznych zwierząt i szybszego rozwoju technologii. W dużym stopniu
rozstrzygała o tym geografia. Orientacja równoleżnikowa i rozcią-
gnięcie się Eurazji na kierunku wschód–zachód pozwalały na szybkie
przenoszenie się z miejsca na miejsce osiągnięć w zakresie rolnictwa

J. Sachs, Institutions Matter but Not for Everything. The Role of Geography and Re-

source Endowments in Development Shouldn’t Be Underestimated, „Finance and Devel-
opment”, June 2003, s. 40.

J. Diamond, Guns, Germs and Steel, W.W. Norton, New York 1997.

164

Problemy rozwoju i zacofania ekonomicznego

i hodowli oraz ich stopniowe upowszechnianie się. Społeczności ży-
jące w Eurazji bytują w zasadzie w takiej samej strefie klimatycznej,
co pozwala na stosowanie tych samych roślin i upraw w różnych
częściach tego obszaru. Dlatego te specyficzne cechy geograficzne
Eurazji zapewniły temu kontynentowi większą pulę gatunków roślin
i zwierząt do dyspozycji człowieka, w przeciwieństwie np. do obu
Ameryk, które rozciągają się niemal od bieguna północnego poprzez
równik aż prawie po sam biegun południowy. Ogromna różnorod-
ność stref klimatycznych i warunków wegetacji w zasadzie sprawia-
ła, że wszelkie nowe gatunki roślin i techniki ich uprawy stawały
się jedynie lokalne. Z reguły nie było możliwości, by nowo odkryte
technologie agrotechniczne przenikały z powodzeniem np. z zimnej
i umiarkowanej północy na podzwrotnikowe południe. Także Afryka
w sensie geograficznym była w podobnej sytuacji jak obie Ameryki.

Ta przewaga stworzona przez samą przyrodę pozwoliła Europie

szybciej i w bardziej masowej skali przejść do osiadłego trybu życia.
Dlaczego ta zmiana miała tak rewolucyjny charakter? Dzisiaj sądzi-
my, że postęp techniczny, a dokładniej: tempo zmian technologicz-
nych, jest w przybliżeniu proporcjonalny do wielkości potencjału
demograficznego danej zbiorowości. Im dana społeczność jest licz-
niejsza, tym więcej nowych idei, wynalazków i innowacji powsta-
je w danej jednostce czasu. Jest to całkiem zrozumiałe, gdyż więcej
jest tam aktywnych umysłów niż w mało licznych zbiorowościach.
Różne idee krążą i wędrują wewnątrz społeczeństwa i w zasadzie
już nie giną

, postęp techniczny i wiedza są bowiem procesem ku-

mulującym się. Przejście do życia osiadłego bardzo zwiększa gęstość
zaludnienia, przynajmniej dziesięciokrotnie. Ma to o tyle duże zna-

Konieczne jest tu ważne zastrzeżenie. W odniesieniu do technologii notujemy na

ogół stały postęp, w bardzo rzadkich jednak przypadkach może pojawić się technolo-
giczny regres. Znany jest nam intrygujący przypadek Tasmanii (opisany i przeanalizowa-
ny przez J. Henricha, Demography and Cultural Evolution: Why Adaptive Cultural Pro-
cesses Produced Maladaptive Losses in Tasmania, „American Antiquity” 2004, Vol. 69,
No. 2, s. 197–214). Wyspa ta początkowo stanowiła część kontynentu australijskiego
i była połączona terytorialnie z Australią. Niemniej ok. 10–12 tys. lat temu, z końcem
epoki lodowcowej, została od niej odcięta w wyniku topnienia lodów oraz wzrostu
poziomu wód mórz i oceanów. Na wyspie pozostała relatywnie mała społeczność, tak
mała, że został zaburzony przekaz kulturowy. Z upływem kolejnych generacji wiedza
i umiejętności miejscowej ludności w tak kluczowych dziedzinach, jak sztuka polowa-
nia i łowienia ryb, wytwarzania ciepłej odzieży czy umiejętność produkowania bardziej
wyrafinowanej broni, stopniowo zanikały. Ostatecznie kiedy w XVIII wieku dotarli tam
Europejczycy, Tasmańczycy posługiwali się jedynie najprostszymi technologiami, o wiele
bardziej prymitywnymi niż znane im kilka tysięcy lat wcześniej.

165

7. Izolacja geograficzna

czenie, że istniejące wówczas technologie przekazu informacyjnego
były dość prymitywne, dlatego efektywność przepływu informacji
i przekazu kulturowego szybko spadała wraz z rosnącym dystansem.
Dzięki temu relatywnie gęsto zaludnione regiony uzyskały znaczną
przewagę. Jeśli teraz uprzytomnimy sobie, że geografia – dystans –
izoluje poszczególne społeczności od siebie, to tempo postępu tech-
nicznego zaczyna się wyraźnie różnicować, faworyzując duże spo-
łeczności rolnicze. Populacje myśliwych i zbieraczy zostają w tyle;
nawet jeśli później one także zmieniają tryb życia i dominujące zaję-
cie, przestawiając się na uprawę roli i hodowlę, to od przodujących
społeczności dzieli je już wtedy ogromny dystans cywilizacyjny. Ist-
nieje jeszcze jedna istotna zaleta wczesnego przejścia do rolnictwa.
Osiadłe społeczności znacznie zwiększają wydajność pracy i zdolność
do produkowania żywności. W porównaniu ze zbieractwem rolnic-
two reprezentuje zupełnie nową i dużo sprawniejszą technologię, co
prowadzi do powstania relatywnie znacznych nadwyżek żywności,
pozwalających oderwać duże grupy społeczne od zajęć w rolnictwie
(elitę polityczną, żołnierzy zawodowych, kler, rzemieślników, ludzi
sztuki i nauki). Z biegiem czasu dodatkowo przyspiesza to zmiany
technologiczne, nadając im tempo nieosiągalne na obszarach słabiej
zaludnionych, znajdujących się poza Europą. Duża gęstość zaludnie-
nia wymusza jednocześnie częste i intensywne kontakty między są-
siednimi i bliskimi społecznościami. Te kontakty przybierają postać
kooperacji, współdziałania, dialogu i negocjacji, ale często także kon-
fliktu, sporu i wojny. Nic dziwnego, że Europejczycy i Azjaci, którzy
dla załatwiania swych interesów uczyli się budować skomplikowane
instytucje społeczne i polityczne, nabywali doświadczenia i wiedzy,
jak układać swe relacje z innymi. W konsekwencji dysponowali nie
tylko większą wiedzą technologiczną i przewagą w uzbrojeniu, ale
także lepszą organizacją społeczną i polityczną niż ich potencjalni ry-
wale. Kiedy Cortez zjawił się w Peru, jego niewielki liczebnie oddział
uzbrojony w stalowe zbroje, konie i broń palną bez trudu pokonał
wielotysięczną armię Inków w bitwie pod Cajamarca w 1532 roku
oraz podbił imperium Atahualpy. Pobił Indian nie tylko dzięki prze-
wadze technologicznej i militarnej – za sukcesem Hiszpanów stało
ich wielkie doświadczenie polityczne, negocjacyjne i dyplomatycz-
ne, zgromadzone wcześniej w Europie. Inkowie byli słabsi militarnie
i walczyli, posługując się drewnianą bronią, ale ich klęska była raczej
rezultatem sprytu i właściwej strategii, jaką zastosowali Hiszpanie,
oraz ich własnej, niezwykłej wręcz naiwności i braku doświadczenia.

166

Problemy rozwoju i zacofania ekonomicznego

Najeźdźcy mieli w zanadrzu jeszcze jedną olbrzymią przewagę,

choć początkowo zupełnie nie zdawali sobie z tego sprawy. Euro-
pejczycy przywlekli do Ameryki różne choroby, na które Indianie
byli zupełnie nieodporni, a z którymi przybysze jakoś sobie radzili.
Choroby te miały odzwierzęcy charakter i częściowa odporność Eu-
ropejczyków wynikała z długiego kontaktu ze zwierzętami domowy-
mi. Eurazja była nie tylko kolebką wielu upraw zupełnie niedostęp-
nych innym ludom. Na tym kontynencie udomowiono zdecydowaną
większość dużych ssaków, jakie człowiek w ogóle oswoił. J. Diamond
pokazuje, że spośród 14 udomowionych dużych zwierząt aż 13 znaj-
dowało się w Eurazji (w tym tak ważne, jak koń, krowa, świnia, owca
i koza), zaledwie jedno w Ameryce Południowej (lama), a Afryka,
Ameryka Północna i Australia nie oswoiła żadnego zwierzęcia. Setki
lat współbytowania Europejczyków ze zwierzętami domowymi uczy-
niły ich mniej wrażliwymi na wiele chorób zakaźnych, które poja-
wiły się w Nowym Świecie wraz z hiszpańskimi konkwistadorami,
takich jak ospa, odra, tyfus, grypa i inne. Nie potrafimy dziś precy-
zyjnie oszacować skali dramatu demograficznego, jaki przyniosły te
choroby. W zetknięciu z podbijanymi ludami epidemie przenoszone
przez europejskich osadników i żołnierzy zdziesiątkowały miejscowe
społeczności zdobytych terytoriów (jak w przypadku Indian w obu
Amerykach czy Aborygenów w Australii). Niektóre szacunki wskazu-
ją nawet, że w wyniku epidemii w Ameryce wymarło do 90% rdzen-
nej ludności. Europejski podbój obu Ameryk nie mógłby być tak sku-
teczny, gdyby nie „śmiertelny podarunek”, jaki zdobywcy przynieśli
z sobą.

Historia ludzkości w ujęciu J. Diamonda jest zdeterminowana

przez geografię. W odległej przeszłości istotnie warunki naturalne,
przyrodnicze i geograficzne miały ogromny wpływ na wybór tech-
nologii. Związek technologii (rewolucja neolityczna, przejście do
osiadłego trybu życia i rozwój rolnictwa) z demografią (wzrost licz-
by ludności i gęstości zaludnienia) nie ulega dziś wątpliwości. Roz-
wój gospodarczy i technologiczny wyraźnie przyspieszał w miejscach
koncentracji dużych zbiorowości ludzkich, tam powstawały wielkie
cywilizacje i imperia. Tym samym czynnik geograficzny pośrednio
wpływał na stopniowe różnicowanie się świata, generował dystans
cywilizacyjny między jednymi a drugimi. To dlatego właśnie Euro-
pejczycy przybywali na swych oceanicznych statkach do Ameryki,
a nie odwrotnie – Indianie do Europy. To koń okazał się bardziej
użyteczny jako zwierzę pociągowe i narzędzie do walki. To dlatego

167

7. Izolacja geograficzna

europejscy rycerze szarżowali na koniach na Inków, np. w bitwie pod
Cajamarca, nigdy w historii zaś nie zdarzyło się, by Indianie siedzący
na lamach nacierali, powiedzmy, na polskich rycerzy w bitwie pod
Grunwaldem. Możemy kontynuować ten ciąg zdarzeń, wskazując
dalej na historyczną rolę malarii i zarazków, które to czynniki zmie-
niły losy cywilizacyjne, demografię, ekonomię i politykę obu Ameryk
oraz Afryki. Jednocześnie postrzeganie historii ludzkości jako jed-
noznacznie zdeterminowanej wyłącznie geografią byłoby jednostron-
ne. J. Diamond ma wiele racji, argumentuje niezwykle sugestywnie,
ale jak zwykle zmiana społeczna nie jest wywoływana tylko jednym
czynnikiem. Ma wiele źródeł i przyczyn. Jeśli nawet zgodzimy się,
że Eurazja była kontynentem uprzywilejowanym przyrodniczo, to
i tak nie tylko Europejczycy jawią się jako kandydaci na zwycięzców.
Dlaczego w tej roli nie mieliby wystąpić Arabowie, Chińczycy czy
Hindusi? Wielu autorów wskazuje, że region rzeki Jangcy czy Ben-
gal w Indiach reprezentowały w początkach ery nowożytnej poziom
rozwoju ekonomicznego nieustępujący Europie

. Kiedy Kolumb

płynął do Ameryki, Chińczycy dysponowali okrętami transoceanicz-
nymi znacznie przewyższającymi statki europejskie pod względem
wielkości i tonażu. W różnych okresach średniowiecza i w czasach
nowożytnych imperia pozaeuropejskie miały przewagę technolo-
giczną, niekiedy nawet ogromną, nad Europą. Jeszcze w XIII wieku
Europa była obszarem peryferyjnym ówczesnego świata, zacofanym
technologicznie i cywilizacyjnie regionem rolniczym i surowcowym.
Zmieniło się to bardzo szybko, w zasadzie w ciągu dwóch, trzech na-
stępnych stuleci. Pokazuje to, że układ sił ekonomicznych wewnątrz
kontynentu euroazjatyckiego kształtowały już wówczas inne siły, nie-
koniecznie tylko przyroda i geografia.

Por. zwłaszcza K. Pomeranz, The Great Divergence, Princeton University Press,

Prince ton 2000.

Rozdział 8

Przekleństwo zasobów naturalnych

Posiadanie dużych zasobów naturalnych – w postaci znacznych ob-
szarów urodzajnej ziemi uprawnej, rzadkich i cennych rynkowo rud
metali, surowców energetycznych, takich jak ropa naftowa i gaz
ziemny, złota i diamentów, a nawet drewna – skłania do zadawa-
nia pytań, czy zasobność ta wywiera pozytywny, czy może raczej ne-
gatywny wpływ na warunki rozwoju. W odniesieniu do przeszłości
dość sensowne wydaje się przekonanie, że zasoby mogły różnicować
sytuacje poszczególnych gospodarek, mówimy bowiem o gospodar-
kach o niskim nasyceniu kapitałem, o małej roli postępu techniczne-
go i wiedzy oraz o wąskim zakresie produkcji opartej na korzyściach
skali. Jednak w przypadku obecnych gospodarek, wbrew instynk-
townej reakcji laika, ekonomiści są zgodni co do tego, że z reguły
duże zasoby surowcowe nie są dobrodziejstwem, ale – paradoksal-
nie – przekleństwem dla kraju posiadacza. Oczywiście niewskazana
byłaby tu generalizacja. USA, Kanada, Australia czy Norwegia były
i są zasobne surowcowo, a niektóre z tych krajów (także ze wzglę-
du na wielkość terytorium) mają niemal wszystkie zasoby naturalne
wykorzystywane w gospodarce światowej. Zalicza się je do krajów
wysoko rozwiniętych i nie wydaje się, by bogactwo zasobów im szko-
dziło. W świecie dominuje jednak inny model, typowy np. dla zdecy-
dowanej większości krajów naftowych, takich jak Nigeria, Meksyk,
Rosja czy Wenezuela oraz wiele krajów Bliskiego Wschodu. Nige-
ria np., mimo że uzyskała ze sprzedaży ropy 350 mld USD w latach
1970–2000, pozostała ubogim krajem tak jak w przeszłości, z niemal
niezmienionym dochodem per capita. Przyjrzyjmy się z kolei przy-
kładowi Konga (dawniej Kongo Belgijskie, potem Zair, dziś Demo-
kratyczna Republika Konga). Jest to ogromny terytorialnie kraj o po-
wierzchni ponad 2 mln km

, wyposażony w bardzo wiele zasobów

naturalnych, np. kobalt, ropę naftową, miedź, złoto, diamenty, rudy
cyny i tantalu, a mimo to należy do najbiedniejszych krajów świata.

169

8. Przekleństwo zasobów naturalnych

Kraj jest nękany przez bezustanne konflikty, wojny domowe

i krwa-

we dyktatury. Czy Sierra Leone, na którego terytorium zlokalizowa-
ne są kopalnie diamentów, osiągnęło status kraju zamożnego? Prze-
ciwnie, także ten kraj afrykański należy do najuboższych w świecie
– przeżył trwającą 10 lat, niezwykle niszczycielską wojnę domową.
W tym małym kraju w wyniku konfliktu wewnętrznego zginęło aż 50
tysięcy ludzi, a dwa miliony musiały uciekać.

Dysponujemy dziś licznymi już analizami i badaniami, które po-

kazują, że rzeczywiście mamy do czynienia ze zdumiewającym pa-
radoksem: im obficiej przyroda wyposażyła jakiś kraj w zasoby na-
turalne, tym bardziej rośnie prawdopodobieństwo, że będzie się on
wolniej rozwijał. Termin „przekleństwo zasobów naturalnych” jako
charakterystyka zjawiska, użyty w 2001 roku przez R. Auty, szybko
się upowszechnił w literaturze. Istnieją zasadniczo trzy przyczyny tej
zdumiewającej sytuacji: (1) zależność od surowców czyni gospodarkę
narodową szczególnie wrażliwą na wahania światowych cen i ude-
rzenia negatywnych szoków popytowych, (2) gospodarki te często
zostają zablokowane na ślepym torze jednostronnego rozwoju su-
rowcowego (szczególnym przypadkiem jest tzw. choroba holender-
ska), (3) posiadanie atrakcyjnych surowców uruchamia wewnętrz-
ne konflikty o kontrolę nad surowcami i dochodami czerpanymi ze
sprzedaży surowców. Warto jednak zauważyć, że wszystkie zagroże-
nia wynikające z obfitości zasobów naturalnych są warunkowe i nikt
nigdy nie jest skazany na fatalizm w tym względzie. Pojawia się jedy-
nie bardzo sprzyjające podłoże do wystąpienia negatywnych zjawisk.
Przekleństwo zasobów rzadziej zagraża dużym i bogatym krajom,
częściej natomiast dotyka małe gospodarki. Surowcowe bogactwo
ma inną wagę w ekonomice małego kraju niż w znacznej, zamożnej
gospodarce, gdyż intensywna eksploatacja surowców wywiera w ta-
kim przypadku o wiele większy wpływ na całość życia gospodarcze-
go danego społeczeństwa, niezależnie od tego, czy wpływ ten jest
pozytywny czy negatywny.

Mamy mocne dowody, że istnieje wyraźny związek między załama-

niem się światowych cen na różne surowce a ewentualnym kryzysem
ekonomicznym i politycznym w krajach surowcowych. W przypadku
hossy cenowej na światowych rynkach w krajach eksportujących bar-
dzo szybko zaczynają wzrastać dochody i wpływy podatkowe. Cho-

W wojnach domowych w Kongo, już po uzyskaniu przez ten kraj niepodległości,

zginęło co najmniej kilka milionów osób.

170

Problemy rozwoju i zacofania ekonomicznego

ciaż sytuacja ta może mieć przejściowy i nietrwały charakter, z reguły
traktowana jest tak, jakby miała być permanentna. Pokusa zdobycia
przez władze łatwego sukcesu politycznego dzięki realizacji różnych
przedsięwzięć rozwojowych i propagandowych na rzecz politycznych
klientów oraz zainteresowanych grup społecznych jest duża. W re-
zultacie rozkręca to program wielkich wydatków rządowych, w tym
także inwestycyjnych. Im większy początkowy boom cenowy, tym za-
planowane wydatki są większe, decyzje bardziej przypadkowe i mniej
racjonalne. Obfitość środków finansowych skłania do realizacji pro-
jektów niespełniających kryteriów ekonomicznych, a jedynie podpo-
rządkowanych potrzebom politycznym. Problem zaczyna się wówczas,
gdy po okresie boomu cenowego przychodzi bessa: ceny surowców
spadają, a w ślad za tym maleją wpływy eksportowe. Brakuje środków,
by kontynuować rozciągnięty ponad miarę front inwestycyjny. Wiele
rozpoczętych inwestycji zostaje zatrzymanych, często już na zawsze.
Gwałtowne zahamowanie popytu inwestycyjnego przenosi się na rynek
dóbr konsumpcyjnych, w rezultacie czego spada produkcja, a bezro-
bocie rośnie. Sytuacja ta rodzi często kryzys polityczny.

P. Collier opisuje interesujący przypadek Wybrzeża Kości Słonio-

wej

– kraju niezwykle stabilnego od czasu uzyskania niepodległo-

ści i uważanego, przynajmniej do 1980 roku, za coś w rodzaju pań-
stwa cudu gospodarczego. Wybrzeże Kości Słoniowej specjalizuje się
w uprawie i produkcji kakao. Źródłem początkowej stabilizacji kra-
ju były wysokie ceny tego produktu oraz polityka gospodarcza re-
alizowana przez pierwszego prezydenta Feliksa Houphouët-Boigny.
Prezydent zezwolił na masową migrację robotników z Burkina Faso
(państwa graniczącego od północy z Wybrzeżem Kości Słoniowej)
do pracy na plantacjach kakaowych. Do 1980 roku ok. 40% siły ro-
boczej pochodziło z zagranicy. Uprawy kakao były bardzo wysoko
opodatkowane, co stanowiło ważne źródło przychodów rządu i po-
zwalało na rozbudowę aparatu państwowego, w którym znajdowali
zatrudnienie głównie miejscowi. Wszyscy byli zadowoleni: imigranci
mieli pracę przy uprawach kakaowych, krajowcy – w sektorze pu-
blicznym. W 1980 roku idylla zakończyła się wraz z wybuchem kry-
zysu energetycznego (silny wzrost cen ropy naftowej) i spadkiem cen
kakao oraz kawy. Załamała się cała, krucha w gruncie rzeczy, równo-
waga polityczna. Ponieważ wewnętrzne ceny kakao były stałe, gwa-
rantowane ceny okazały się – w nowej konstelacji cen światowych

P. Collier, Wars, Guns, and Votes, Harper, New York 2009, s. 155–166.

171

8. Przekleństwo zasobów naturalnych

– subwencją dla imigrantów. Paradoksalnie ci ostatni byli chronieni,
a koszty kryzysu spadały na krajowców. Ponieważ większość robotni-
ków z Burkina Faso była muzułmanami, obcymi, jedynie kwestią cza-
su było to, kiedy miejscowi politycy zaczną rozgrywać kartę antyimi-
gracyjną, nacjonalistyczną. Tak się też stało – w latach 90. Wybrzeże
Kości Słoniowej weszło w wieloletnią fazę wewnętrznych walk, starć,
zamachów stanu i wojen domowych. Jest nadzieja, że po ostatnich
wyborach w końcu 2010 roku wróci pewna stabilizacja

Wahania cen surowców mają jednak wpływ nie tylko na losy krajów

afrykańskich. Pokazuje to dobitnie sytuacja Rosji w ostatnich dwóch
dekadach. Rosja nie jest małym państwem postkolonialnym, a mimo
to jej gospodarka jest klasycznym przykładem ekonomiki dość jedno-
stronnie zależnej od kilku surowców energetycznych. Gaz ziemny, ropa
naftowa i inne surowce energetyczne przynoszą 18% rosyjskiego PKB,
50% jej przychodów podatkowych i aż 61% przychodów z eksportu.
Na ilustracji 8.1 pokazano, jak bardzo tempo wzrostu PKB Rosji zależy
od zmian w światowych cenach ropy naftowej.

WZROST

ZMIANY

Ilustracja 8.1. Zależność między zmianami cen ropy naftowej na świecie a tem-
pem wzrostu gospodarki rosyjskiej w latach 1993–2011 (obie zmiany wyrażono
w %)

Nadzieja ta jest umiarkowana, gdyż przegrany w tych wyborach długo nie chciał

uznać ich wyniku i doszło do krwawych walk między siłami obu konkurentów. Walki
wygasły, ale sytuacja w kraju jest nadal dość niepewna.

172

Problemy rozwoju i zacofania ekonomicznego

Biorąc pod uwagę znaczenie surowców energetycznych w gospo-

darce Rosji i fakt, że ceny gazu ziemnego wahają się zgodnie ze zmia-
nami cen ropy naftowej, obserwowana korelacja nie powinna dziwić.
Choć oczywiście nieco zdumiewa to, że struktura rosyjskiej ekono-
miki jest tak mało nowoczesna.

Dość wcześnie dostrzeżono także, że obfite źródła surowców

mogą wywołać tzw. chorobę holenderską

. Zauważmy przy tym od

razu, że Holandia nie jest krajem, który zachorował najciężej. Po-
wiedzmy nawet, że akurat w przypadku tego kraju przebieg choroby
był nader lekki. Nazwa zjawiska odwołuje się jedynie do najwcześniej
zbadanego przypadku Holandii i sytuacji tego kraju po odkryciu na
Morzu Północnym w latach 60. ubiegłego wieku wielkiego złoża gazu
ziemnego Groningen. Odkrycie i eksploatacja gazu ziemnego przy-
nosiły wysokie stopy zwrotu. Przyciągało to do tego sektora zarów-
no wielkie ilości kapitału, jak i zasoby pracy, zmniejszając akumula-
cję tych czynników produkcji w przemyśle przetwórczym. Wskutek
tego punkt ciężkości gospodarki przesuwał się powoli w kierunku
gałęzi surowcowych kosztem ograniczania ekspansji przemysłu i wy-
specjalizowanych usług (poza obsługą sektora gazowego). Te zjawi-
ska występują wszędzie, także w innych krajach rozwiniętych, i mogą
okazać się dość dotkliwe dla niezbyt dużej gospodarki. Na przykład
doświadczenia kanadyjskie pokazują, że eksploatacja łupków bitu-
micznych w północnej Albercie, w rejonie Fort McMurray (jest to
dziś pod względem atrakcyjności dochodowej swoisty kanadyjski
Klondike), okazała się tak silnym magnesem dla szukających pracy,
że wiele małych miejscowości i osad w odległych prowincjach atlan-
tyckich (np. w Nowej Szkocji czy Nowym Brunszwiku) zaczęło bory-
kać się z niedoborem siły roboczej w produkcji i usługach ze względu
na masową migrację pracowników do prowincji Alberta

Zarazem jednak sytuacja jest pozornie korzystna, ponieważ eks-

port poszukiwanego surowca energetycznego zapewnia wysokie do-
chody i wpływy dewizowe. Jednak przemysł surowcowy nie wyka-
zuje korzyści skali w przeciwieństwie do przemysłu przetwórczego.
Na dłuższą metę – po stopniowym „wycięciu” sektorów działających
w obszarze korzyści skali – będzie to wywierało hamujący wpływ

M. Corden, Booming Sector and Dutch Desease. Survey and Consolidation, „Oxford

Economic Papers” 1984.

Tak duży drenaż lokalnej siły roboczej przestaje być zaskakujący, jeśli pamiętamy, że

Kanada zajmuje, co prawda, wielkie terytorium, ale nie jest to ludny kraj w proporcji do
swego obszaru. Ma tylko 34 mln mieszkańców, czyli mniej niż Polska.

173

8. Przekleństwo zasobów naturalnych

na rozwój kraju i skłonność do inwestowania w kapitał ludzki. Sek-
tor surowcowy jest często niezwykle atrakcyjny płacowo, przyciąga
zatem najlepsze kadry, ludzi o najwyższych kwalifikacjach technicz-
nych i menedżerskich, rzutkich, innowacyjnych, o dużych ambicjach.
Z punktu widzenia samego sektora to pozytywny rozwój wydarzeń,
ale już z perspektywy całej gospodarki niekoniecznie. Nie wszystkie
dziedziny surowcowe wymagają najwyższych kwalifikacji. Wysysanie
przez te branże wysoko kwalifikowanej kadry może dokonywać się
kosztem innych sektorów: sfery badań naukowych i przemysłu.

W przypadku choroby holenderskiej istnieje także inny niepo-

kojący kanał hamujący wzrost rodzimej produkcji przemysłowej:
aprecjacja waluty. Silny wzrost eksportu surowców skutkuje znacz-
nym dopływem obcych dewiz i wzmocnieniem krajowej waluty. Ten
efekt jest tym silniejszy, im mniejsza jest gospodarka. W małej go-
spodarce obfite zasoby surowcowe są w lwiej części eksportowane,
a waga tego eksportu jest potencjalnie dominująca w stosunku do
całości wywozu. Natomiast w gospodarce o wielkim potencjale su-
rowiec jest w sporej części zużywany na własne potrzeby, a ponadto
waga sektora surowcowego w ogólnym eksporcie jest tam relatywnie
mniejsza. Kiedy dochodzi do wzmocnienia narodowej waluty wzglę-
dem walut obcych, wówczas opłacalność krajowego eksportu zaczy-
na spadać, oprócz, rzecz jasna, eksportu surowcowego. Natomiast
niesurowcowe gałęzie przemysłu są stopniowo odcinane od rynków
międzynarodowych, a producenci wycofują się z nierentownej pro-
dukcji lub zmniejszają skalę wytwarzania. Ogranicza to warunki roz-
woju zwłaszcza gałęziom wymagającym dużego, światowego rynku
zbytu. Silna krajowa waluta dławi jednak nie tylko rodzimy eksport,
ale także ogromnie wzmaga konkurencję zewnętrzną, bo w tych wa-
runkach import wlewa się szerokim strumieniem, wypierając krajo-
wą produkcję. W skrajnej sytuacji aprecjacja waluty może prowadzić
nawet do dezindustrializacji kraju.

Historycznie choroba holenderska wystąpiła niezwykle wyrazi-

ście w przypadku Hiszpanii po odkryciu Ameryki. Ogromny napływ
złota i kruszców do metropolii spowodował zwiększony import ta-
nich wyrobów przetworzonych, pochodzących z zagranicy. Hiszpania
sprzedawała surowce, ale importowała dobra przemysłowe. W ciągu
jednego wieku znacząca część własnej bazy produkcyjnej Hiszpanii
została doprowadzona do upadku. Podobnie było w przypadku po-
zornego dobrobytu polskiej gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej.
Obfite zasoby ziemi stwarzały szeroki rynek zbytu na zboże w Euro-

174

Problemy rozwoju i zacofania ekonomicznego

pie Zachodniej. Ten kierunek specjalizacji, który zresztą stał się po-
wodem oraz narzędziem ponownego narzucenia odrobkowej formy
pańszczyzny w celu pozyskania odpowiednio dużej i taniej siły robo-
czej, uniemożliwił lub przynajmniej utrudnił rozwój tych gałęzi, któ-
re z czasem zadecydowały o sukcesie rozwojowym innych.

Dzisiaj można by się zastanawiać, czy współczesna Rosja także

nie cierpi na chorobę holenderską. Opinie ekspertów w tej sprawie
są podzielone, a wnioski nie do końca konkluzywne. W Rosji wystę-
pują pewne objawy tej choroby, jak choćby wyraźna aprecjacja rubla,
szybki wzrost płac i hipertrofia sektora wydobywczego. Jednakże nie
nastąpił wyraźny spadek udziału przemysłu przetwórczego ani też
mimo wzmocnienia rubla nie doszło do istotnego spadku konkuren-
cyjności gałęzi niesurowcowych. Autorki dość wnikliwego studium
na temat symptomów choroby holenderskiej w Rosji

uważają, że

w odniesieniu do tego kraju można raczej mówić o względnym od-
przemysłowieniu (obniżeniu się roli przemysłu, a nie o bezwzględ-
nych spadkach), choć i ta ocena winna być ostrożna, ponieważ trud-
ne jest rozdzielenie, w jakim stopniu sytuacja ta wynika z efektów
transformacji, a w jakim jest skutkiem choroby holenderskiej.

W skrajnej wersji odkrycie cennych bogactw naturalnych w ma-

łym i zacofanym kraju może prowadzić do rozwoju jedynie surow-
cowego sektora gospodarki i jej silnej dezindustrializacji. Niewielkie
początkowe zasoby wysokiego kapitału ludzkiego zostają wyssane
z całej gospodarki i przetransferowane do gałęzi surowcowej. Jedno-
cześnie duży dopływ dewiz na tyle wzmacnia pozycję własnej waluty,
że prowadzi do sytuacji, w której wszystko opłaca się importować
i niczego nie opłaca się eksportować (przypadek Hiszpanii jak wy-
żej). Tym samym gospodarka tkwi w ślepej uliczce kapitałochłonnej
produkcji surowców i w obszarze malejących korzyści względem ska-
li (polski przypadek wspomniany wyżej).

Wielkie i silne gospodarki, takie jak USA, Kanada czy Australia,

choć bogato wyposażone przez przyrodę, w niewielkim stopniu są
dotknięte chorobą holenderską, choć i tam można obserwować pew-
ne jej symptomy, jak pokazano wyżej na przykładzie kanadyjskim.
Niektóre mniejsze kraje – w tym kontekście często wymienia się Nor-
wegię i Botswanę – też uniknęły problemów. Norwegowie utworzy-
li w 1990 roku specjalny fundusz, w którym lokują dochody z ropy

N. Oomes, K. Kalcheva, Diagnosing Dutch Disease: Does Russia Have the Symp-

toms?, IMF Working Paper, April 2007.

175

8. Przekleństwo zasobów naturalnych

naftowej i gazu ziemnego oraz nie dopuszczają do tego, by wydat-
ki z tego źródła przekroczyły rocznie 4% zgromadzonego kapitału.
Dzięki temu jest hamowana aprecjacja norweskiej korony i ujemne
skutki takiej zmiany kursu walutowego dla gospodarki. Podobnie in-
trygujący jest przypadek Botswany, państwa obficie wyposażonego
w diamenty. Kraje Afryki z reguły są postrzegane jako wyjątkowo
źle zarządzane, a rządy tych krajów jako dyktatorskie, skorumpo-
wane i niekompetentne. Większość autorów uważa natomiast Bot-
swanę za kraj stabilny politycznie, z bardzo sprawnymi instytucjami,
relatywnie małą korupcją i dobrymi rozwiązaniami regulacyjnymi.
W rezultacie do momentu pojawienia się AIDS (w ostatniej dekadzie
ubiegłego wieku) – niszczycielskiej choroby, która szczególnie ude-
rzyła właśnie w Botswanę (dziś wciąż ok. 25% populacji to chorzy
lub nosiciele choroby, co stanowi jeden z najwyższych wskaźników
na świecie) – kraj ten należał przez 30 lat do najszybciej rozwijają-
cych się gospodarek w świecie. Dzięki dobremu zarządzaniu Botswa-
na skorzystała na zasobach diamentowych i obecnie znajduje się na
poziomie najwyżej rozwiniętych państw Afryki

Niektórzy ekonomiści i historycy kanadyjscy rozwijali alterna-

tywną hipotezę w odniesieniu do choroby holenderskiej, w myśl któ-
rej zasoby surowcowe mogą okazać się korzystne rozwojowo

. Nie

można zapominać, że właśnie tą drogą częściowo podążała gospo-
darka kanadyjska (a także amerykańska, angielska i niemiecka, a do
pewnego momentu nawet argentyńska). Model kanadyjski

sugeru-

je, że bogata baza surowcowa może okazać się kluczową przesłanką
uprzemysłowienia, gdy uwzględnimy silne i ważne powiązania mię-
dzy krajowym sektorem surowcowym a nowo rozwijanym przemy-
słem. Kiedy takie powiązania między różnymi stadiami przetwórstwa
w obu kierunkach („w przód” i „w tył”) są obecne, wtedy cała go-
spodarka może wykorzystać ekspansję sektorów surowcowych. Dla
Kanady takimi surowcami były w różnych okresach połowy dorsza,
futra i drewno, a ostatecznie zboża. Posiadanie dużych obszarów zie-
mi uprawnej może stymulować wzrost produkcji narzędzi dla rolnic-

Według Międzynarodowego Funduszu Walutowego w 2009 roku Botswana miała

PKB per capita na poziomie ponad 13 tys. USD rocznie. Plasowało ją to np. powyżej
Bułgarii i Rumunii.

Por. J. Ros, Development Theory and the Economics of Growth, University of Michi-

gan Press, Ann Arbor 2000; D. Weil, Economic Growth, Addison Wesley, Boston 2005.

W literaturze hipoteza ta jest nazywana staples thesis i traktowana jako swoista an-

tychoroba holenderska.

176

Problemy rozwoju i zacofania ekonomicznego

twa i środków transportu oraz rozwój linii kolejowych, usług ubez-
pieczeniowych i bankowych. W rozwoju produkcji przemysłowej
ważną rolę może odegrać posiadanie własnych kopalń węgla i ro-
dzimych rud żelaza. W dobie względnie wysokich kosztów transpor-
tu

to właśnie brak własnych surowców może zahamować wzrost

ekonomiczny, a ich dostatek zapewnić przewagę. Taka była w istocie
sytuacja na początku XIX wieku, czyli w przededniu rewolucji prze-
mysłowej. Mamy np. casus angielskich kopalń węgla, które dzięki
temu, że były położone blisko odbiorców, stworzyły Brytyjczykom
warunki do produkcji stali, a w dalszej kolejności do rozwoju prze-
mysłu maszynowego. W istocie były głównym czynnikiem tego roz-
woju, gdyż pozwalały przełamać barierę energetyczną. Gdyby węgla
nie było w pobliżu, rozwój przemysłu napotkałby wielkie przeszko-
dy. Ten warunek dziś nie ma takiego znaczenia, koszty transportu
bowiem bardzo się obniżyły. O ile w przeszłości surowce można było
wykorzystywać jedynie lokalnie, o tyle obecnie wywóz surowców
z miejsc wydobycia i ich przeróbka w krajach rozwiniętych są całko-
wicie opłacalne. Choroba holenderska dobrze opisuje dzisiejszy świat
niskich kosztów transportu, a hipoteza Kanadyjczyków to przypadek
historyczny, gdy wydobycie surowców ze względu na koszty prze-
wozu – musiało być skojarzone terytorialnie z miejscem ich obróbki
i przetwarzania. Dzisiaj z powodu posiadania zasobów surowcowych
możemy zapaść na chorobę holenderską, w przeszłości mogły one
stanowić koło zamachowe rozwoju.

Trzeci nurt analizy ujemnych skutków posiadania wielkich zaso-

bów naturalnych wskazuje na toksyczny wpływ tego faktu na jakość
instytucji ekonomicznych i system polityczny. Liczne doświadcze-
nia krajów afrykańskich, ale także latynoamerykańskich, azjatyckich
i byłego ZSRR wyraźnie pokazują, że wysokie przychody z wydo-
bycia ropy czy minerałów w postaci podatków lub royalties są mar-
notrawione i nieefektywnie alokowane. Główne powody tego stanu
rzeczy są następujące: (1) wysokie dochody zmniejszają skłonność
do reformowania i unowocześniania kraju, gdyż presja na takie
zmiany jest wyraźnie złagodzona, (2) wszelkie napięcia społeczne są
neutralizowane w wyniku rozbudowy aparatu represji i przymusu,
(3) równolegle budowany jest układ klientowski przez korumpowa-

Zwróćmy uwagę, że jest tu referowany wariant industrializacji np. USA czy Wielkiej

Brytanii, zastosowany wszak jeszcze w XIX wieku. Dziś ten argument jest już wyraźnie
słabszy.

177

8. Przekleństwo zasobów naturalnych

nie, kooptację, przekupywanie całych grup społecznych i redystrybu-
cję dochodów na rzecz swoich. Z reguły prowadzi to do rozbudowy
aparatu państwowego i rozrostu własnej, klanowej biurokracji. Obie
metody (2) i (3) są społecznie kosztowne i pochłaniają znaczne za-
soby, (4) władze muszą ulegać presji wpływowych grup społecznych
spoza układu na uzyskiwanie rent i innych korzyści. Korzyści te są
„rozdrapywane” zgodnie z układem sił i politycznych przetargów,
a nie według kryteriów merytorycznych.

Niestety, w wielu krajach o zróżnicowanej tkance etnicznej i sła-

bej spoistości wewnętrznej wysoka pula dochodów do podziału uru-
chamia konflikty etniczne i regionalne, w skrajnej sytuacji prowadzą-
ce do secesji i krwawych wojen domowych. Doświadczenie uczy, że
dzieje się tak często wtedy, gdy stawką są wpływy z ropy naftowej
i gazu ziemnego, diamentów, rud metali (np. unikatowa ruda colta-
nu – mieszanka niobu i tantalu stosowana do produkcji kondensato-
rów – wydobywana w Demokratycznej Republice Konga), a czasem
złota lub narkotyków (jeśli te ostatnie też uznamy za zasoby). Afryka
jest wyjątkowym laboratorium analizy takich przypadków z uwagi na
postkolonialne linie graniczne oraz ogromną mozaikę narodowości,
plemion i języków rozdzierających wewnętrzne struktury społeczne
i polityczne. M. Ross tak określa przyczyny potencjalnych konflik-
tów: „Istnieją cztery kanały, poprzez które zasoby naturalne zwięk-
szają ryzyko wojny domowej: obniżenie ekonomicznych wyników
gospodarki; słabsze, bardziej skorumpowane i mniej odpowiedzialne
rządy; zachęta do tworzenia niezależnych podmiotów państwowych
przez społeczności żyjące w regionach zasobnych w surowce; moż-
liwość finansowania ruchów rebelianckich. Te uwarunkowania po-
magają wyjaśnić wyjątkowo wysoką częstotliwość wojen domowych
w Afryce Subsaharyjskiej, regionie z wieloma krajami zależnymi od
surowców”

. Lista takich konfliktów wewnętrznych po II wojnie

światowej jest bardzo długa. Są na niej m.in. Angola, Nigeria, Afga-
nistan, oba Konga, Sudan, Sierra Leone, Rwanda, Liberia, Kolumbia,
Indonezja, Wybrzeże Kości Słoniowej. Interesujące są także bardziej
szczegółowe studia dotyczące ropy naftowej. Cytowany wcześniej
M. Ross dowodzi, że o ile wzrost dochodów sprzyja ewolucji kra-
ju w kierunku demokracji, o tyle wyjątkiem jest posiadanie dużych

M. Ross, Natural Resources and Civil War: An Overview, 2003, „Journal of Peace Re-

search” 2003, http://www.unepfi.org/fileadmin/documents/conflict/ross_2003.pdf (do-
stęp: 30 czerwca 2012).

178

Problemy rozwoju i zacofania ekonomicznego

zasobów ropy naftowej: „Kraje z większymi zasobami naturalnymi
rozwijają się wolniej niż te uboższe w surowce. Są one także bardziej
podatne na wojny domowe [...]. Trzeci składnik klątwy przekleństwa
zasobów – ropa naftowa i bogactwa mineralne – czynią je mniej de-
mokratycznymi”

Dodajmy wreszcie, że niektórzy autorzy sądzą, iż prawdopo-

dobieństwo konfliktów wewnętrznych w rodzaju wojny domowej
rośnie dopiero wówczas, gdy spełnione są pewne warunki ekono-
miczne, tj. kiedy podatność na grabież zasobów (lootability factor)
dokonywaną przez siły separatystyczne lub grupy rebeliantów staje
się odpowiednio wysoka

. Szczególnie zagrożone są kraje, w któ-

rych np. wydobywa się diamenty lub uprawia opium, bo wtedy moż-
na łatwo przechwycić dochody, czy to w formie zwykłego rabunku
czy też swoistego „opodatkowania” producentów. Wówczas wojna
domowa jest racjonalnym wyborem ekonomicznym dla rebeliantów
w porównaniu z innymi źródłami dochodów. P. Collier postrzega
bowiem wojny domowe nie jako wynik konfliktów ideowych, ale
przede wszystkim jako działania entrepreneurs of violence

. Znacznie

słabsze zagrożenia występują natomiast wtedy, gdy warunkiem pozy-
skiwania zasobów jest posiadanie wysokiej technologii i znaczne za-
soby kapitału (dotyczy to np. ropy naftowej, gazu ziemnego czy gór-
nictwa głębinowego). Taka sytuacja daje z reguły przewagę rządowi.
Z badań P. Colliera wynika także, że szczególnie podatne na wojny
domowe są te kraje, w których eksport wyrobów surowcowych sta-
nowi ok. 26% PKB. Gdy udział ten jest niższy, zapewne spada opła-
calność prowadzenia wojen przez rebeliantów, gdy zaś jest wyższy
– aparat państwowy jest na tyle zasobny, by skutecznie kontrolować
sytuację i paraliżować próby ataków.

Angolański przypadek wojny domowej

dostarcza wielu interesu-

jących faktów dotyczących związku tego konfliktu z zamożnością su-
rowcową. Kiedy w 1974 roku Angola uzyskała niepodległość, wkrót-
ce doszło do wojny między dwoma ugrupowaniami: rządzącą MPLA

Idem, Does Oil Hinder Democracy?, „World Politics” 2001, s. 328.

P. Collier, Economic Causes of Civil Conflict and Their Implications for Policy, [w:]

Turbulent Peace: The Challenges of Managing International Conflict, red. Ch. Crocker,
F. Osler Hampson, P. Aall, USIP Press, Washington 2001.

Przedsiębiorców przemocy.

Wykorzystano dane i oceny z pracy M. Guidolin, E. La Ferrara, Diamonds Are For-

ever, Wars Are Not. Is Conflict Bad for Private Firms?, Federal Reserve Bank of St. Louis,
Working Paper, No. 004C, January 2005.

179

8. Przekleństwo zasobów naturalnych

i opozycyjną UNITA. Opozycja starała się konsekwentnie kontrolo-
wać obszary wydobycia diamentów, z czego czerpała środki na finan-
sowanie wojny. Angola posiada jedne z największych i najcenniej-
szych zasobów tego poszukiwanego bogactwa i jest dziś czwartym
producentem diamentów na świecie (ok. 15% wartości sprzedaży).
Jednocześnie wydobycie diamentów w tym kraju ze względów geo-
logicznych nie jest skomplikowane ani kapitałochłonne i mogło być
bez trudu kontrolowane przez rebeliantów z UNITA. Rząd z kolei za-
silał się finansowo z produkcji i wydobycia ropy naftowej. Losy woj-
ny były zmienne oraz stanowiły funkcję zmieniających się cen ropy
naftowej i diamentów na rynkach międzynarodowych. Im korzyst-
niejsze były ceny ropy względem diamentów, tym większą przewagę
zyskiwały siły rządowe. Kiedy relacje cen się odwracały, wtedy więk-
sze sukcesy święciła opozycja. Wojna domowa wygasła, gdy przy-
wódca opozycji zginął w walce.

Dlaczego kraje Trzeciego Świata mają taką podatność na kon-

flikty wewnętrzne, a nawet na wojny domowe? Dlaczego podob-
ne zjawiska i procesy nie prowadzą do podobnych wstrząsów, np.
w Norwegii czy Holandii? Kiedy głębiej zastanawiamy się nad tymi
kwestiami, dochodzimy do wniosku, że odpowiedź jest podobna jak
w przypadku pytania o brak demokracji w różnych krajach. Zarówno
Europejczycy, jak i Amerykanie mają często skłonność do postrzega-
nia wyborów politycznych dokonywanych przez inne społeczności
czy też ich zachowań społecznych jako wyrazu ignorancji, zacofania
i tradycjonalizmu. Takie rozumowanie nie jest pozbawione pewnej
racji, ale głębokie źródła tych zachowań są funkcją sytuacji społecznej
i ekonomicznej. Społeczności afrykańskie czy azjatyckie nie dlatego
nie wybierają demokracji, że nie rozumieją jej walorów. Ona po pro-
stu u nich nie działa

. Niedorozwój ekonomiczny oznacza ubóstwo

i biedę dla większości społeczeństwa, wokół jednak są kraje bogate
i zamożne, z nowoczesną technologią, wysoką stopą życiową, ma-
sową konsumpcją i dostępem do wielu pożądanych dóbr. Mieszkań-
cy niezamożnych krajów mają pełną świadomość tego faktu w wyni-

Nie chodzi tu oczywiście o jakiś oficjalny akt wyboru, np. prezydenta, gdyż w wielu

krajach dyktatorskich takie czysto formalne rytuały mogą się nawet odbywać. W 1998
roku wojskowy dyktator generał Sani Abacha, rządzący Nigerią od 1993 roku, zorgani-
zował wybory, w których wymusił na wszystkich pięciu głównych partiach politycznych,
by zgłosiły właśnie jego jako swego kandydata na prezydenta. Był zatem jedynym kan-
dydatem w tych wyborach. Nie został prezydentem jedynie dlatego, że zmarł tuż przed
tymi pseudowyborami.

180

Problemy rozwoju i zacofania ekonomicznego

ku przepływu informacji i rosnących możliwości podróżowania, tym
bardziej zaś elity krajowe. Działa potężny efekt demonstracji, ukazu-
jący dystans dzielący „naszą” biedę od „ich” zamożności. Jednocześ-
nie, również wśród elit, istnieje świadomość, że przeciętne lub nawet
względnie majętne rodzime gospodarstwa domowe nie mają szans
na osiągnięcie statusu posiadacza dóbr luksusowych. W społeczeń-
stwach, o których mówimy, nie istnieje klasa średnia. Zamożność jest
tu przede wszystkim funkcją zdolności do redystrybucji dochodów
i zasobów, czyli funkcją władzy i przemocy. Kto kontroluje aparat
przymusu, ten uczestniczy w podziale łupów. W realiach krajów afry-
kańskich (ale także azjatyckich czy latynoamerykańskich) władza to
niekoniecznie jedynie państwo. Nieformalną, znaczną władzę mają
lokalni przywódcy plemienni, wodzowie i szefowie wiosek, decydu-
jący np. o przydziale ziemi, podatkach i podobnych świadczeniach,
niemniej państwo i kontrola nad instytucjami państwowymi są naj-
ważniejsze. Za jego pośrednictwem rządząca ekipa dokonuje potęż-
nego transferu dochodów, przywilejów i stanowisk na rzecz swoich
zwolenników. Dzięki tej redystrybucji PKB klienci władzy awansu-
ją materialnie w skali, która byłaby dla nich zupełnie nieosiągalna
w inny sposób. Jednostki lub grupy społeczne wypadające poza ten
system przywilejów znajdują się nisko na drabinie społecznej i pod
względem dochodowym. Oczywiście możliwości gratyfikowania lu-
dzi władzy bardzo wzrastają, gdy kraj odkrywa nowe i cenne surow-
ce. Stawka w grze bardzo się wówczas podnosi. Nawet jeśli dotych-
czas konflikt wewnętrzny nie był zbyt ostry, to w nowej sytuacji nie
musi dziwić, że często w takim kraju wybucha otwarta wojna domo-
wa. Zadajmy jednak jeszcze raz pytanie, dlaczego np. w Norwegii
nic takiego się nie dzieje. Otóż w Norwegii i podobnych krajach roz-
winiętych polityka jest zawodem uprawianym przez członków partii
politycznych, a nie źródłem i narzędziem przechwytywania docho-
dów. Nie chodzi o to, że politycy norwescy nie biorą pieniędzy za
swoją pracę. Dostają pensje, ale gdyby, zamiast zajmować się polity-
ką, prowadzili np. biznes czy uprawiali rolę, zarabialiby podobnie.
Dochody, jakie czerpią ludzie z zajmowania się polityką w krajach
rozwiniętych, są porównywalne do korzyści czerpanych z innych
zawodów i zajęć. W przeciwieństwie do większości krajów Afryki
polityka nie jest tu drabiną do wielkich pieniędzy

. W krajach nie-

dorozwoju jest oczywiście zupełnie inaczej. Dostęp do władzy daje

Pomijam tu, rzecz jasna, możliwe działania przestępcze.

181

8. Przekleństwo zasobów naturalnych

niewiarygodne przywileje i korzyści dochodowe oraz majątkowe.
Kiedy jest się wykluczonym z tego systemu, spada się na sam dół.
Nie ma na ogół porównywalnej alternatywy ekonomicznej w sto-
sunku do korzyści płynących z wysokiej pozycji politycznej. Przegra-
na w wyborach co innego znaczy w Norwegii, a zupełnie co innego
w Zimbabwe. W tym pierwszym przypadku ludzie nie odnoszą wra-
żenia, że ich status materialny się pogarsza. Nawet gdy w wyniku
przegranej nie zdobywają np. mandatu posła, mają do wyboru różne
inne zajęcia poza polityką. Często wracają do poprzedniego zawodu
czy zajęcia: do przemysłu, nauki czy kultury. Wracają do zajęć, które
dotąd wykonywali i które na ogół zapewniły im oczekiwany stan-
dard życia. W przywołanym przykładzie Zimbabwe przegrana w wy-
borach jest dla zainteresowanych katastrofą nie tylko polityczną, ale
przede wszystkim ekonomiczną. Teraz inni zwycięzcy przechwycą
kontrolę nad państwem i zmienią kierunek redystrybucji dochodów,
odcinając dotychczasowych beneficjentów od przywilejów, dlatego
zmiana warty politycznej jest w takich warunkach mało prawdopo-
dobna. Każdorazowo dotychczasowi rządzący kurczowo trzymają się
raz zdobytej władzy i oddają ją na ogół tylko wtedy, gdy muszą. De-
mokracja jest w takich sytuacjach możliwa, ale bardzo krucha, gdyż
obiektywne uwarunkowania są niekorzystne. Od czasu do czasu po-
jawiają się na szczęście przywódcy o wysokich standardach etycz-
nych.

Rozdział 9

Kluczowa rola instytucji w rozwoju

„Dobre instytucje plus obcy kapitał” – to częsty postulat kierowany
pod adresem krajów rozwijających się w celu uzyskania sukcesu eko-
nomicznego i przyspieszenia wzrostu. Pomijając kwestię, na ile jest to
program skuteczny i realistyczny, powyższy slogan sygnalizuje uzna-
nie kluczowej roli czynników instytucjonalnych w rozwoju. W ostat-
nim okresie wszystkie główne organizacje międzynarodowe zajmu-
jące się rozwojem, w szczególności Bank Światowy, akcentują rolę
dobrych rozwiązań instytucjonalnych. Od mniej więcej dziesięciu lat
pod auspicjami Banku Światowego ukazują się publikacje pozwala-
jące zmierzyć jakość instytucji w układzie międzynarodowym. Pierw-
sza taka publikacja pojawiła się w 1999 roku i dotyczyła 160 krajów,
dla których skonstruowano sześć wskaźników opisujących jakość
różnych instytucji w latach 1997–1998. Od tego czasu Bank Świato-
wy systematycznie, co kilka lat, wydaje kolejne edycje takich opra-
cowań, doskonaląc metodologię i poszerzając badania w odniesieniu
do większej liczby krajów. Ostatnie opracowanie objęło już 212 kra-
jów i terytoriów oraz zawierało dane dla lat 1996–2008

Co to są instytucje i dlaczego tak wielu ekonomistów traktuje ich

jakość jako kluczowy czynnik prorozwojowy? Kiedy pytamy o przy-
czyny niedorozwoju, wówczas odruchową reakcją jest wskazanie, że
biedny kraj ma po prostu mały zasób kapitału rzeczowego, prymi-
tywne technologie oraz niewielkie zasoby wykwalifikowanej siły ro-
boczej, a te ograniczone zasoby pozwalają jedynie na niską produk-
cję i konsumpcję per capita obywateli danego kraju. Jednakże dla
większości ekonomistów nie jest to wystarczające wyjaśnienie, nie
wiemy bowiem, co spowodowało kiedyś, w przeszłości, że obecny,

D. Kaufmann, A. Kraay, M. Mastruzzi, Governance Matters VIII. Aggregate and In-

dividual Governance Indicators, 1996–2008, The World Bank Development Research
Group, Macroeconomics and Growth Team, Washington, June 2009.

183

9. Kluczowa rola instytucji w rozwoju

wyjściowy poziom kapitału ludzkiego i rzeczowego jest w jednych
krajach tak niewielki, technologie zacofane, a produktywność niska,
podczas gdy inne gospodarki są dziś zasobne w różnorakie czynni-
ki produkcji. Dlatego – niezależnie od przyczyn i na dłuższą metę
– zasadnicze znaczenie ma dynamika zmian po stronie zasobów pro-
dukcyjnych, a nie ich poziom wyjściowy. Nawet w początkowo bar-
dzo zacofanym kraju wysoka akumulacja czynników produkcji może
relatywnie szybko zmienić sytuację i zniwelować dystans rozwojo-
wy. Przykładowo jeżeli kraj, którego PKB per capita stanowi zaled-
wie 10% PKB per capita kraju rozwiniętego, rozwijałby produkcję
na głowę w tempie średniorocznie o 4 punkty procentowe szybciej
niż bogatszy, to zrównałby się z rywalem po niecałych 60 latach, tj.
w horyzoncie dwóch generacji

. To zdumiewająco szybko, uwzględ-

niając początkowy ogromny dystans. Dlatego tak ogromny nacisk
należy położyć raczej na mechanizmy wyznaczające dynamikę roz-
wojową, niż akcentować doraźny, niski poziom wytwarzania.

Są dwa najistotniejsze uwarunkowania prorozwojowych i pro-

dukcyjnych zachowań podmiotów gospodarczych: (a) dominujące
w układzie społecznym systemy wartości (normy społeczne) oraz
postawy promujące akumulację kapitału, aktywność ekonomiczną
i innowacyjność, (b) opłacalność tych zachowań. Rozważymy po ko-
lei obie te kwestie, ponieważ każda z nich jest albo rozumiana zbyt
wąsko, albo obciążona uproszczonymi stereotypami. W pierwszej
sprawie mamy ogromną skłonność do rozumowania ahistoryczne-
go i ignorowania społecznego kontekstu zachowań ludzi. Dlatego
pierwsza, wskazana wyżej przesłanka zachowań rozwojowych może
być – całkowicie błędnie – uznana za automatycznie spełnioną. Po-
tocznie sądzi się, że ludzie zawsze dążą do większej zamożności
i bogactwa, co skłania ich do zachowań produktywnych, innowa-
cyjności oraz inwestowania. W praktyce może być zupełnie inaczej,
ponieważ nie jest prawdą, że wysysamy takie postawy z mlekiem
matki. Wszystkie nasze systemy wartości, społeczne normy za-
chowań, którym hołdujemy, oraz cele życiowe, do których zmie-

Takie relacje zachodzą np. obecnie między Francją a Wietnamem. Wietnam mógłby

teoretycznie doścignąć Francję w poziomie PKB na głowę ok. 2070 roku, gdyby tempo
wzrostu jego PKB wynosiło ok. 7,5–8,0% średniorocznie w tym horyzoncie czasowym
(przyjmując utrzymanie się obecnego, szybkiego przyrostu demograficznego Wietnamu
na poziomie ok. 1% rocznie i założenie, że gospodarka Francji będzie się rozwijać stale
w tempie 2,5–3,0% rocznie). Zachowanie długookresowego tempa wzrostu na pozio-
mie 7,5–8,0% rocznie jest bardzo trudne, ale technicznie możliwe.

184

Problemy rozwoju i zacofania ekonomicznego

rzamy, są społecznie i kulturowo uwarunkowane. Początkowo to
rodzina, a potem społeczeństwo narzucają nam sposób postępo-
wania w relacjach społecznych, a więc także w obszarze zachowań
ekonomicznych. Na przykład w społecznościach feudalnych ogrom-
na część nadwyżki ekonomicznej była przeznaczana na ostentacyj-
ną konsumpcję, a nie na inwestycje (poza zapewne budową i reno-
wacją dróg lokalnych, urządzeń wodnych i stawianiem budynków
folwarcznych, czyli poza minimalnymi wydatkami warunkującymi
czerpanie korzyści z produkcji rolnej). Pozostała część dochodów
zaspokajała potrzebę pokazania zamożności, przepychu i społeczne-
go uznania, jakie zapewniała nie produkcja czy handel, którymi to
zajęciami powszechnie gardzono, ale wyszukana konsumpcja, stroje,
luksusowe zamki i posiadłości, dzieła sztuki, konie i powozy, broń
czy kosztowności. Dominującą zatem normą zachowań, przynaj-
mniej elit i arystokracji, w okresie feudalizmu (zresztą także w sta-
rożytności) była ucieczka od działalności produkcyjnej, wymiany
handlowej oraz troski o innowacje. To były zajęcia tylko dla gminu
i ludzi pospolitych. Elita konsumowała. W rezultacie ogromna część
zasobów była marnotrawiona, a nie akumulowana. Chociaż więc
i w tym systemie dążenie do indywidualnego bogacenia się zacho-
wuje moc, to społeczne zachowania nie sprzyjają osiąganiu celu i są
de facto antyrozwojowe. Zauważmy przy tym, że tego rodzaju anty-
produkcyjna postawa nie jest wynikiem indywidualnego wyboru,
ale społecznie narzuconą normą. Osoby przynależące do uprzywile-
jowanej elity społecznej, nawet gdyby chciały i umiały intelektualnie
wznieść się ponad horyzonty myślowe swej epoki, nie mogłyby jako
jednostki wyrwać się z tego ideologicznego i społecznego uzależnie-
nia. Dewianci podlegają bowiem wykluczeniu społecznemu i ostra-
cyzmowi, a jest to skuteczne narzędzie konformizmu społecznego.
Dopiero wraz z kapitalizmem zmienia się norma zachowań ekono-
micznych: produkowanie i każda działalność ekonomiczna zostaje
nobilitowana. Sukces gospodarczy i pieniądz stają się podstawowy-
mi wyznacznikami pozycji społecznej oraz prestiżu. Żadna działal-
ność nie hańbi, a porażka ekonomiczna, bankructwo czy groźba
niepowodzenia materialnego stają się w nowym systemie potężnym
czynnikiem mobilizującym do aktywności. Oznacza to jednak, że
nasze dzisiejsze zachowania nie są bynajmniej wrodzone, ale zostały
wyprodukowane w nowym kontekście kulturowym, który wydaje
się nam naturalny i oczywisty, bo tylko taki znamy. Nie należy jed-
nak ulegać złudzeniom, że świat społeczny jest zawsze i wszędzie

185

9. Kluczowa rola instytucji w rozwoju

taki sam. Jest to szczególnie ważne, jeśli patrzymy współcześnie na
kraje ekonomicznie zacofane.

Innym intrygującym przykładem konfliktu między dzisiejszą nor-

mą społeczną bogacenia się a faktycznymi zachowaniami dużych grup
społecznych jest casus imion czarnych mieszkańców USA. Kilka lat
temu grupa amerykańskich ekonomistów zwróciła uwagę na zdumie-
wające zjawisko występujące w szkołach, w których wykształciła się
swoista „kultura braku sukcesu” (anti-achievement ethic) wśród czar-
nych uczniów. Jedna z gazet opisała to tak: „Powodzenie społeczne
jest częściowo uwarunkowane edukacyjnym niepowodzeniem: bez-
pieczeństwo i akceptacja leżą w odrzuceniu tradycyjnej drogi do sa-
modoskonalenia”

. Osoby chcące osiągnąć sukces, dobrze uczące się

i osiągające wysokie oceny są przez własne środowisko i rówieśników
prześladowane oraz atakowane słownie, a często także fizycznie jako
„udające białasów”, jako zdrajcy własnej rasy, i poddawane upoka-
rzającym praktykom wykluczenia. Osiągnięcia szkolne są traktowane
przez otoczenie jako zachowania niehonorowe, sprzeczne z zasada-
mi, jako próba pokazania się kimś lepszym. Nawet przychodzenie na
zajęcia szkolne bez spóźnień czy używanie literackiego języka angiel-
skiego stanowią zachowania nieakceptowane. W zachowaniach ludz-
kich ogromną rolę odgrywa potrzeba posiadania tożsamości, poczucie,
że przynależymy do jakiejś społeczności, do jakiejś grupy społecznej,
z którą się identyfikujemy i którą uznajemy za własną. Daje to nam
poczucie bezpieczeństwa i w istocie definiuje nasze własne ja. W tym
przypadku dominująca norma społeczna czy też istniejący system war-
tości narzucany czarnej zbiorowości nie polega na stawianiu za wzór
indywidualnego sukcesu i próbie sprostania temu wzorcowi, ale na
ściąganiu wygrywających w dół. W praktyce osoby te mają do wyboru:
albo zerwanie z własnym środowiskiem (za cenę utraty swojej tożsa-
mości), by uzyskać pożądany awans społeczny, albo poddanie się presji
otoczenia i rezygnację z ambicji oraz osiągnięć życiowych (dobrej pracy,
zamożności, dobrego małżeństwa itd.). Jest to presja, by zbiorowość
zachowywała swoistą solidarność rasową.

Wielu oczywiście poddaje się temu naciskowi i dotyczy to nie

tylko uczniów, ale także dorosłych w innych sytuacjach. Na przy-
kład ci ostatni często manifestują swą rasową przynależność, nadając
swym dzieciom imiona jednoznacznie identyfikujące je jako czarne.
Przeprowadzone studia badawcze dotyczące tej kwestii wskazują jed-

D.E. Thigpen, S. Scott Gregory, The Hidden Hurdle, „Time”, 16 March 1992, s. 44.

186

Problemy rozwoju i zacofania ekonomicznego

noznacznie, że te zachowania rodziców wyraźnie pogarszają przy-
szłe szanse życiowe dzieci na rynku pracy. W amerykańskich realiach
osoby poszukujące pracy i wypełniające kwestionariusz nawet bez
podania przynależności rasowej natychmiast zostają zidentyfikowane
jako Murzyni, ponieważ ich imiona są stygmatyzujące, a potencjalni
pracodawcy chętniej zatrudniają osoby innej rasy

. Dowiedziono, że

rodzice doskonale zdają sobie sprawę z tej prawidłowości, a mimo to
kontynuują praktykę nadawania określonych imion. W tym przypad-
ku dominująca praktyka społeczna jest antyprodukcyjna, a konflikt
między społeczną akceptacją i chęcią przynależności do grupy oraz
pozornie oczywistym celem, który stanowi indywidualny sukces ma-
terialny, jest rozwiązywany na korzyść tej pierwszej opcji, kosztem
własnych szans życiowych.

Koncentrowanie uwagi na jednostce i jej indywidualnych zacho-

waniach byłoby jednak błędem. Gospodarowanie nie jest we współ-
czesnym świecie aktywnością realizowaną w pojedynkę. Gdyby tak
było, to producenci w pełni kontrolowaliby cały proces wytwarza-
nia od początku do końca, a rezultat zależałby jedynie od ich indy-
widualnej wiedzy (dostępnej technologii) oraz motywacji (wysiłku
i jakości pracy). Tak jednak nie jest, gospodarka to nie zbiorowisko
niezależnie działających Robinsonów na bezludnych wyspach. Go-
spodarowanie to przede wszystkim działanie kolektywne, uwikłane
w podział pracy, specjalizację i wymianę usług. Dlatego chociaż indy-
widualne postawy społeczne, normy postępowania i systemy warto-
ści wyznawane przez członków danej społeczności są bardzo ważne,
gdyż motywują bądź zniechęcają do określonych działań, to jednak
punkt ciężkości leży w obszarze współdziałania ludzi. Zresztą, jak ar-
gumentowano wcześniej, także systemy wartości i normy zachowań
nie powinny być traktowane jako dane i niezmienne; jawią się one
raczej jako pewien fenomen społeczny i kulturowy, jako – przynaj-
mniej do pewnego stopnia – konstrukcje społeczne.

Kooperacja wymaga wymiany informacji, ale musi także poważ-

nie uwzględniać skłonność ludzi do oszukiwania, uchylania się od

Przyczyną mogą być postawy rasistowskie pracodawców, ale także wynik samo-

spełniającego się przewidywania. Potencjalni pracodawcy znają już z praktyki posta-
wy czarnoskórych uczniów i dlatego oceniają, że jest wysokie prawdopodobieństwo,
że kompetencje czarnych pracowników będą bardzo niskie. To wzmacnia przekonanie
czarnoskórych uczniów, że uczenie się daje małe szanse na sukces życiowy i prowadzi
do odrzucenia norm społecznych reprezentowanych przez większość społeczeństwa, tj.
świat białych.

187

9. Kluczowa rola instytucji w rozwoju

wysiłku, niewypełniania przyjętych na siebie zobowiązań czy postaw
gapowicza. Wszystkie te zachowania naukowo określa się mianem
zachowań oportunistycznych. Właśnie dlatego kolektywna produk-
cja jest obciążona wysokim ryzykiem. Ludzie niekoniecznie sobie
wzajemnie ufają, zdają sobie bowiem sprawę, że od czasu do czasu
mogą zostać przez niektórych oszukani i okłamani. Oportunizm skła-
nia jednych do wykorzystywania różnorodnych sytuacji, by osiągać
własne cele kosztem interesów innych podmiotów. W zbiorowych
działaniach i relacjach biznesowych ciągle towarzyszy nam asymetria
informacyjna.

Kiedy np. właściciel firmy budowlanej podejmuje się postawić

w krótkim terminie dom mieszkalny, musi brać pod uwagę niesprzy-
jające warunki pogodowe, ale przede wszystkim inne okoliczności,
takie jak możliwość nieterminowych dostaw materiałów budow-
lanych i wykończeniowych przez kooperantów, niska jakość usług
poddostawców, problemy z „obijaniem się” własnych pracowników,
niepewność co do decyzji bankowych w sprawie kredytu, obstruk-
cja władz samorządowych w sprawie zezwoleń, korupcja nadzo-
ru budowlanego, strajk transportowców itd. Krótko mówiąc, musi
uwzględniać przede wszystkim kontekst społeczny jako źródło za-
grożeń.

Oto podobny przypadek. Kiedy decydujemy się na uruchomienie

nowoczesnej spalarni odpadów komunalnych, ryzykujemy brak ko-
operacji ze strony miejscowej ludności i lokalne konflikty środowi-
skowe, połączone z bojkotem i blokowaniem pracy spalarni. Reali-
zacja rentownego projektu wymaga pozyskania odpowiedniej ilości
odpadów – i tu niestety możemy się wykazać nadmiernym optymi-
zmem, jeśli wstępne deklaracje zainteresowanych co do skali potrzeb
utylizacji okażą się obietnicami bez pokrycia. W rezultacie przeko-
nanie banku o celowości kredytowania takiej inwestycji może być
trudne. Ryzykujemy także, że projekt techniczny będzie wadliwy,
a dodatkowo wykonawca, firma budowlano-montażowa, zbankru-
tuje, przez co zawalimy wszelkie terminy, to zaś spowoduje poważ-
ne skutki finansowe. Pierwotna, idealna lokalizacja obiektu okaże
się nierealna, natomiast ta możliwa – będzie wymagać ponownych
zabiegów prawnych w celu uzyskania prawa do gruntu i przepro-
jektowania inwestycji oraz pociągnie za sobą znaczne opóźnienia
w oddaniu obiektu do eksploatacji i dodatkowe koszty. Rachuby na
zatrudnienie lokalnej siły roboczej (wielkie miejscowe bezrobocie)
okażą się płonne ze względu na jej zbyt niskie kwalifikacje i zupełną

188

Problemy rozwoju i zacofania ekonomicznego

demoralizację. Dowóz i pozyskanie robotników z daleka podwyższy
ponadplanowo koszty pracy spalarni.

Realizacja projektu nie jest i nie musi być pasmem niepowodzeń,

strat i wpadek, ale powyższe przykłady pokazują, jak wiele jest nie-
pewności towarzyszących przedsiębiorcy przy realizacji nie najbar-
dziej przecież skomplikowanych zadań produkcyjnych. Czynniki
ryzyka jedynie w ograniczonym stopniu wynikają z powodów natu-
ralnych (pogoda). W ogromnej większości źródłem niepewności są
zachowania innych ludzi, ryzyko ma więc głównie wymiar behawio-
ralny. A czy ta niepewność i ryzyko wpływają jakoś na opłacalność
produkcji i decyzje wytwórców? Oczywiście tak, bo przy wysokich
ryzykach podmioty ekonomiczne wycofują się z aktywności produk-
cyjnej, gdyż staje się ona dla nich nieopłacalna.

Kiedy spoglądamy na procesy gospodarowania oczami ekono-

mii neoklasycznej, nie dostrzegamy faktu, że zawieranie transak-
cji jest kosztowne, wymaga bowiem ponoszenia wysokich kosztów
transakcyjnych. Poszczególni autorzy różnie definiują koszty trans-
akcyjne. K. Eggertsson zdefiniował je jako „koszty kontroli w sys-
temie społecznym [...]. Pojawiają się wówczas, gdy jednostka chce
przejąć nowe prawa własności, ochronić zasoby przed przejęciem
lub kradzieżą oraz zabezpieczyć swe aktywa przed oportunistycz-
nymi zachowaniami w relacjach wymiennych”

. Y. Barzel uważa,

że koszty te są „związane z transferem, przejmowaniem (zawład-
nięciem) i ochroną praw własności”

. Dla D. Northa to „koszty

pomiaru cennych atrybutów tego, co jest przedmiotem wymiany
i kosztów ochrony praw własności, ich monitorowania i egzekucji
umów”

. We wszystkich tych definicjach kluczowa jawi się ochrona

praw własności i bezpieczeństwo obrotu towarowego. Ta ochro-
na nie realizuje się sama przez się, ale wymaga nakładów. Żaden
przedsiębiorca nie uruchomi produkcji, jeśli jego interesy nie będą
dostatecznie chronione, a własność lub efekty produkcji mogą zo-
stać przechwycone lub zrabowane. Właściciel stawu hodowlanego,
ponoszący nakłady na produkcję ryb, ale narażony na systematyczne
kradzieże ryb przez miejscowych kłusowników, będzie podejmował

T. Eggertsson, Imperfect Institutions. Possibilities and Limits to Reform, University

of Michigan Press, Ann Arbor 200, s. 27.

Y. Barzel, Economic Analysis of Property Rights, Cambridge University Press, Cam-

bridge 1997, s. 4.

D. North, Institutions, Institutional Change and Economic Performance, Cambridge

University Press, New York 1990, s. 27.

189

9. Kluczowa rola instytucji w rozwoju

kroki zmierzające do ochrony rybostanu. Będzie zatrudniał strażni-
ków, instalował urządzenia techniczne do monitorowania, grodził
teren i blokował dostęp osobom postronnym. Jeśli jednak działa-
nia te będą nadmiernie kosztowne, to hodowca zrezygnuje z egze-
kwowania swych praw własności. Im wyższa skuteczność władzy
publicznej w ochronie własności gospodarczej, im niższy koszt do-
chodzenia swych roszczeń w sądzie, tym niższe koszty transakcyjne
ponoszone przez poszczególne podmioty i tym większa motywacja
do działania produkcyjnego. Jeśli jednak podmiot jest zmuszany –
wskutek zawodności i słabości władzy publicznej oraz systemu eg-
zekucji prawa – do wydzielenia znacznych zasobów własnych do
ochrony swej własności (a więc jego koszty transakcyjne gwałtownie
rosną), to działalność wytwórcza staje się często nieefektywna i zo-
staje ograniczona lub porzucona.

Dodatkowo także im wyższe technologie są stosowane, tym bar-

dziej wyrafinowany i złożony jest podział pracy oraz bardziej po-
głębiona specjalizacja między wytwórcami. Uruchamia to długie łań-
cuchy powiązań między anonimowymi podmiotami, co potencjalnie
generuje coraz wyższe ryzyko dla zainteresowanych stron, wynika-
jące z ich wrażliwości na zachowania oportunistyczne partnerów
i kontrahentów.

Wydaje się, że to przede wszystkim badania i prace D. Northa

odegrały główną rolę w dowartościowaniu instytucji jako czynni-
ka promującego rozwój. Instytucje to formalne i nieformalne reguły
gry ekonomicznej. Instytucje formalne to system prawa stanowio-
ny przez państwo lub narzucony przez zbiorowość, w której żyjemy.
To niekoniecznie musi być prawo pisane. W tradycyjnych społeczeń-
stwach prawo ma często charakter zwyczajowy, jest pewną normą
zachowań, dość skutecznie egzekwowaną przez otoczenie. Niefor-
malne instytucje są wynikiem akceptowanych i zinternalizowanych
norm społecznych, zwyczajów i konwencji, którymi kieruje się jed-
nostka. Rozróżnienie na instytucje formalne i nieformalne nie jest do
końca ostre. Przyjmuje się, że nieformalna instytucja jest „własna”
i akceptowana bez przymusu, za formalnymi normami stoi natomiast
autorytet państwa i władzy.

Jakie jest znaczenie instytucji? W opinii D. Northa: „Instytucje

redukują niepewność przez strukturyzację życia codziennego [...],
definiują i ograniczają swobodę wyboru jednostek. [...] Głównym
zadaniem instytucji w społeczeństwie jest zmniejszenie niepewności
przez ustanowienie stabilnej (choć niekoniecznie efektywnej) struk-

190

Problemy rozwoju i zacofania ekonomicznego

tury dla ludzkich interakcji”

. Strukturyzacja relacji społecznych jest

pożądana, gdyż staje się narzędziem redukowania skutków niepew-
ności i nadmiernego ryzyka w działaniach gospodarczych. Jest rolą
sprawnych instytucji – czy to formalnych poprzez system prawny, czy
to nieformalnych dzięki uformowaniu się odpowiednich norm i zwy-
czajów społecznych, obniżanie skali i skutków różnych rodzajów ry-
zyka. W tym sensie dobre instytucje mają na celu obniżenie kosztów
transakcyjnych dla jednostek gospodarujących, gdyż to wzmacnia
motywację i podnosi efektywność gospodarowania. W najlepszym
razie bez dobrych instytucji firmy wybierają krótki horyzont działa-
nia, małą specjalizację (bo potencjalnie zwiększa to elastyczność re-
akcji i mobilność), niewielką skalę operacji oraz kapitałooszczędne
technologie produkcji.

Ekonomia, dość nieszczęśliwie, eksponuje konkurencję jako głów-

ne narzędzie motywujące i stymulujące zmianę oraz odpowiedzialne
za postęp ekonomiczny. W rzeczywistości kluczem do sukcesu ekono-
micznego rodzaju ludzkiego była i jest kooperacja. Tylko dzięki współ-
działaniu, podziałowi pracy, gotowości do wymiany interpersonalnej
swych usług ludzkość jest dziś tu, gdzie jest – w świecie względnego do-
brobytu – dysponując technologią pozwalającą częściowo uniezależnić
się od przyrody. Bez niezbędnej dozy kooperacji nigdy – jako ludzkość
– nie wyszlibyśmy z zimnych i wilgotnych pieczar. Owszem, pożądana
jest pewna równowaga, kompromis między rywalizacją a współdzia-
łaniem, ale to ostatnie jest absolutnie warunkiem sine qua non rozwo-
ju. Instytucje są faktycznie narzędziami zapewniania i organizowania
kooperacji społecznej.

Wydaje się, że są cztery obszary, w których architektura instytu-

cjonalna jest kluczowa dla takiej kooperacji. Są to: (1) zapewnienie
niezbędnej transparentności w relacjach społecznych, (2) istnienie
środków i narzędzi pozwalających na skuteczną egzekucję (wykona-
nie) kontraktów i przyjętych zobowiązań, (3) uporanie się z prob-
lemem agencji, (4) ograniczenie zagrożeń wynikających z defektów
koordynacji i pułapek instytucjonalnych.

Niemal natychmiast kiedy w historii ludzkości pojawia się pro-

dukcja towarowa, a więc i rynek, rodzi się potrzeba regulacji. Wszyst-
kie rynki, choć w różnym stopniu, są regulowane. Tak było w prze-
szłości, tak jest i obecnie. Początkowo ta organizacja wymiany miała

D. North, op. cit., s. 3, 4, 6.

191

9. Kluczowa rola instytucji w rozwoju

charakter pewnej umowy społecznej, zwyczaju, później też nieko-
niecznie wymagała jakiejś formy przymusu państwowego. Zwycza-
jowo np. w miejscowości Lutowiska

przynajmniej od XVIII wieku

handlowano końmi i wszyscy okoliczni chętni zjeżdżali na jarmarki
do tej miejscowości, by w ustalone dni w roku kupić lub sprzedać
konia. Innym, bardzo starym przejawem takiego organizowania się
rynków i tworzenia reguł zawierania transakcji jest standaryzacja sys-
temu miar i wag. W średniowiecznym Rothenburgu

na ścianie ratu-

sza do dziś znajdują się dwa wgłębienia (prawdopodobnie wyżłobio-
ne w XV–XVI wieku) wyznaczające minimalne rozmiary bochenka
chleba sprzedawanego w mieście na okolicznym targowisku. Roz-
miary są dwa, wielkość jest bowiem dostosowana do koniunktury:
mniejsze chleby można było wypiekać w czasie kryzysu. Nieprzestrze-
ganie reguł władze miasta surowo karały, topiąc nieuczciwego pieka-
rza w pobliskiej rzece, zapewne ku uciesze oglądającej to widowisko
gawiedzi. Podobnie na bocznej ścianie ratusza w Chełmnie, dawnym
hanzeatyckim mieście dziś należącym do województwa kujawsko-po-
morskiego, jest umieszczony pręt z zaznaczoną miarą długości. Na
pobliskim targowisku handlowano w przeszłości tkaninami i kon-
trahenci mogli w każdej chwili sprawdzić, czy transakcja jest uczci-
wa. Lokalne władze decydowały również o miejscu i czasie handlu.
Takie turystyczno-historyczne obserwacje mogą się wydać nam dziś
banalne, ale tylko dlatego, że przywykliśmy do nich i traktujemy je
jako oczywiste. Takie regulacje miały jednak (i nadal mają) kolosalne
znaczenie dla obniżenia kosztów transakcyjnych. Wyobraźmy sobie,
jak kształtowałyby się koszty zawierania transakcji, gdyby żadna ze
stron nie znała ani miejsca, ani czasu spotkania drugiego kontrahen-
ta, i jak rosłoby ryzyko umów, gdyby władza nie kontrolowała sys-
temu miar. Obecnie w krajach rozwiniętych ekonomicznie regulacje
rynkowe są bardzo rozbudowane i określają precyzyjnie prawa oraz
obowiązki stron kontraktu. Na przykład produkcja żywności i han-
del nią wymagają dostosowania się do zasad bezpieczeństwa w dzie-
dzinach weterynaryjnej, sanitarnej i zdrowotnej, w zakresie ochrony
środowiska, czystości produkcji, wytwarzania i utylizacji odpadów
i ścieków, regulacji dotyczących hałasu, wymogów przeciwpożaro-

Miejscowość położona w Bieszczadach.

Rothenburg ob der Tauber – jedno z najpiękniejszych niemieckich miast położone

w Bawarii. Zabytkowa starówka zachowała niemal w pełni średniowieczny charakter.

192

Problemy rozwoju i zacofania ekonomicznego

wych i lokalizacji firmy oraz wymogów architektonicznych z tym
związanych. Znormalizowany jest też czas handlu, a prawo pracy
reguluje warunki zatrudniania personelu produkującego i sprzedają-
cego. Zarówno kupujący, jak i sprzedający znają warunki regulowa-
nia płatności, także kartą kredytową, oraz są zobowiązani prawnie
do akceptowania pieniądza papierowego emitowanego przez władze
publiczne. Państwo certyfikuje i kontroluje urządzenia do pomiaru
wagi. Paradoksalnie nawet w obszarze całkowicie nielegalnych trans-
akcji (jak handel narkotykami) pojawiają się elementy publicznej re-
gulacji, kiedy strony transakcji akceptują np. oficjalny pieniądz lub
używają legalizowanych urządzeń pomiarowych do oceny jakości ku-
powanej heroiny.

Skala regulacji rynków budzi wiele sporów i kontrowersji. Nie

wchodząc w ocenę zasadności zarzutów co do zakresu regulacji, war-
to jednak wskazać na jej podstawową przesłankę. Jej celem jest ob-
niżenie kosztów transakcyjnych w wymianie. Zakup lekarstwa od
anonimowego dostawcy byłby w warunkach nieregulowanego rynku
farmaceutyków niezwykle ryzykowny. To ryzyko zmuszałoby kupu-
jącego do każdorazowego badania rynku i ponoszenia z tego tytu-
łu ogromnych kosztów. Podobnie jest z zakupem żywności, usługi
edukacyjnej, zdrowotnej czy budowlanej i zawieraniem wielu innych
transakcji. Wkraczając w tę domenę, władza publiczna czyni więc re-
lacje między stronami transakcji bardziej przejrzystymi, obniża ryzy-
ko popełnienia błędu przez każdą ze stron oraz pozwala uczestnikom
transakcji lepiej chronić ich prawa własności. Trzeba stawiać granice
nadmiernej regulacji, ale trudno kwestionować to, że jej zbyt wąski
zakres może radykalnie podnieść koszty transakcyjne, powodując, że
wymiana na wielu rynkach stanie się nieopłacalna.

W procesie rozwoju gospodarczego w pewnym momencie staje-

my przed zasadniczym wyborem: czy pozostać w kręgu małej, lokal-
nej produkcji, czy poszerzać rynek zbytu. Ten dylemat podsumował
następująco P. Bardhan: „North wskazał, że w historycznym procesie
wzrostu gospodarczego w sposób nieunikniony pojawia się wymien-
ność pomiędzy korzyściami skali i specjalizacją z jednej strony a kosz-
tami transakcyjnymi z drugiej. W małej, zamkniętej i mało licznej
chłopskiej społeczności koszty transakcyjne są niskie, ale koszty pro-
dukcji wysokie, ponieważ specjalizacja i podział pracy są silnie ogra-
niczane pojemnością rynku, wyznaczoną przez spersonalizowany
proces wymiany w małej społeczności. W dużej i złożonej gospodar-
ce – w miarę jak sieć współzależności poszerza obszar anonimowych

193

9. Kluczowa rola instytucji w rozwoju

transakcji – pojawia się pole dla różnego rodzaju zachowań opor-
tunistycznych, a koszty transakcyjne mogą być wysokie [...]. Poza
społecznościami zdominowanymi przez relacje osobiste instytucje,
– które społeczeństwo rozwija (albo których nie udaje mu się roz-
winąć) – dla potrzeb długodystansowego handlu, kredytu lub dzia-
łające na międzyokresowych i międzyprzestrzennych rynkach, gdzie
transakcje nie są automatycznie egzekwowalne, dostarczają ważnego
wskaźnika pomiaru społecznej zdolności do rozwoju”

Powyższy cytat ma kluczowe znaczenie dla zrozumienia prob-

lemu zacofania ekonomicznego. Zwyczajowe instytucje okazują się
z reguły wystarczająco sprawne dla małej, miejscowej produkcji.
W takiej lokalnej społeczności wszyscy się wzajemnie znają, co
praktycznie znosi asymetrię informacyjną w ich wzajemnych stosun-
kach, a egzekucja zobowiązań jest szybka i skuteczna wskutek dzia-
łania efektywnej presji otoczenia. Problem zaczyna się wraz z próbą
przejścia do produkcji masowej dla wielkiego, anonimowego rynku,
na którym zarówno odbiorcy, jak i dostawcy nie są nam osobiście
znani. Wykroczenie poza znany nam świat – przy utrzymaniu do-
tychczasowych instytucji – radykalnie zwiększa koszty transakcyjne,
gdyż ogromnie rośnie ryzyko zawierania transakcji z obcymi kon-
trahentami. Ci ostatni to nie tylko ludzie spoza naszej rodziny, wsi,
klanu czy plemienia – mogą to być kontrahenci kompletnie obcy
nam kulturowo, religijnie, należący wręcz do innego kręgu cywi-
lizacyjnego. Mogą to być kupcy i producenci kierujący się innymi
zwyczajami oraz żyjący w innym porządku państwowo-prawnym.
Po co mielibyśmy z nimi handlować i wymieniać się usługami, sko-
ro jest to tak bardzo ryzykowne? A jednak chcemy handlować, gdyż
przejście do masowej skali wytwarzania obniża koszty produkcyjne
i pozwala na sięgnięcie po efekty skali. Wiemy, że wejście w strefę
korzyści skali uruchamia mechanizmy dodatniego sprzężenia zwrot-
nego, efekt kuli śniegowej, czyli kumulujące się procesy spadających
kosztów wytwarzania, poszerzania się rynków zbytu, dalszą zachę-
tę do wzrostu skali produkcji, dalszy spadek kosztów itd. Jednakże
istnieje pewien warunek przejścia do masowej produkcji: wymaga
ono obniżenia poziomu ryzyka działalności ekonomicznej, zależy
więc od przebudowania całej struktury instytucjonalnej gospodarki.
Nie jest to proste, dlatego wiele społeczności niebędących w stanie

P. Bardhan, Scarcity, Conflicts, and Cooperation. Essays in the Political and Institu-

tional Economics of Development, MIT Press, Cambridge, Mass. 2004, s. 7–8.

194

Problemy rozwoju i zacofania ekonomicznego

tego dokonać ugrzęzło w starym układzie instytucji, a ich rozwój
został zahamowany

Dylemat, na który wskazują instytucjonaliści, tj. jak oswoić

i zmniejszyć ryzyko poruszania się w świecie anonimowych podmio-
tów, może być – teoretycznie – rozwiązywany dwojako: albo poprzez
system formalnych instytucji, prawnych gwarancji i państwowej le-
gislacji, albo też dzięki nieformalnym normom społecznym. Laikowi
może wydawać się dziwne, że zawieranie transakcji jest postrzegane
jako ryzykowne, skoro system prawny winien zminimalizować zagro-
żenia. Niemal wszystkie kontrakty mają jednak charakter niepełny.
Oznacza to, że nie są one w pełni wyspecyfikowane, czyli nie ujmują
wszystkich aspektów, cech i okoliczności istotnych dla transakcji. Jest
to albo niemożliwe, gdyż nie znamy wszystkich przyszłych zdarzeń,
albo też dlatego, że ujęcie w kontrakcie tych wszystkich okoliczności
byłoby zbyt kosztowne.

Rozważmy w tym kontekście dwa typowe przykłady. Właściciel

działki rekreacyjnej na wsi ma bez wątpienia prawo do korzystania
z czystego powietrza i czystego środowiska, które go otacza. Jeżeli
jednak sąsiad ciągle spala śmieci w sąsiedztwie, powodując zadymie-
nie całej okolicy, to może radykalnie obniżać satysfakcję z korzysta-
nia z działki. Jeśli między sąsiadami nie dochodzi do porozumienia
czy kompromisu w kwestii zachowań stron, to do rozstrzygnięcia
problemu czystości powietrza pozostaje jedynie droga sądowa. Jak
często jednak sąsiedzi procesują się w sprawach spalania śmieci?
Dlaczego unikamy drogi sądowej, mimo że życiowe doświadcze-
nie mówi, iż dokuczliwi sąsiedzi zdarzają się dość często? Na taki
krok decydujemy się jedynie w ekstremalnych sytuacjach, ponieważ
koszt dochodzenia roszczeń (koszt transakcyjny), który uwzględnia
także koszt alternatywny, jest bardzo wysoki. Tak samo zachowuje-
my się wtedy, kiedy nabywamy w sklepie spożywczym spleśniały ser,
którego wymiany sprzedawca nam odmawia. Z reguły oszukanemu
klientowi nie opłaca się wchodzić w spór prawny w przedstawio-
nych okolicznościach. Jego prawa własności nie są w pełni chronio-
ne. Z niepełnym kontraktem mamy również do czynienia wówczas,
gdy zawieramy wieloletnią umowę, np. o dostawy gazu ziemnego.
Takie dziesięcio- czy dwudziestoletnie kontrakty, mimo że i tak są

Skomplikowaną grę między zmianami technologicznymi, egzogenicznymi szokami

a zmianą instytucjonalną przedstawia rozdział 11 niniejszej książki: Studium przypadku:
wahania wzrostu gospodarczego w średniowiecznej Europie.

195

9. Kluczowa rola instytucji w rozwoju

grubą, opasłą książką, nie mogą uwzględnić w treści umowy skut-
ków wszelkich przyszłych zdarzeń ani sprecyzować na tę okoliczność
wszystkich procedur postępowania czy praw i obowiązków zainte-
resowanych stron. Jeśli któraś ze stron działa w złej wierze, to może
zachować się oportunistycznie i wykorzystać przyszłą sytuację do na-
ruszenia żywotnych interesów drugiej strony. Rodzi to poważne, po-
tencjalne ryzyko dla obu stron takiej wieloletniej umowy, ze wszyst-
kimi możliwymi skutkami takiej sytuacji w postaci niższej aktywności
produkcyjnej i inwestycyjnej.

Oczywiście infrastruktura prawna jest istotna: może ona lepiej

lub gorzej chronić prawa właścicieli i przedsiębiorców. Jednakże
równie ważnym aspektem funkcjonowania instytucji są nieformalne
normy, zwyczaje i konwencje społeczne. Rozważmy po kolei te kwe-
stie. Jak w średniowieczu możliwy był dalekomorski handel w Base-
nie Morza Śródziemnego w obliczu ryzyka konfiskaty i zaboru towa-
ru? Czy drobny kupiec morski miał jakieś gwarancje, że kiedy dotrze
do obcego portu, miejscowe władze nie ograbią go? Ryzyko podróży
morskiej, zagrożenie piractwem, słabość ówczesnej władzy politycz-
nej niezdolnej do zapewnienia bezpieczeństwa żeglugi – wszystkie te
zdarzenia i tak niosły z sobą wielkie ryzyko. Z kolei czy właścicie-
le towaru nie ryzykowali, powierzając go kapitanowi statku, który
przecież mógł okazać się nieuczciwy i przywłaszczyć sobie ładunek?
Co z opłacalnością takiego handlu? A jednak ten handel kwitł i miał
szeroki zasięg. Przede wszystkim sam wybór sposobu transportu, tj.
przez Morze Śródziemne zamiast drogi lądowej, bardzo obniżał kosz-
ty, skracał czas podróży i był względnie bezpieczny. Morze Śródziem-
ne od starożytności aż do czasów nowożytnych mogło być trakto-
wane jak dzisiejsze autostrady: jako szybki, tani i bezpieczny sposób
przemieszczania ładunku. Podróż morska była ryzykowna ze wzglę-
du na warunki meteorologiczne i dość prymitywną konstrukcję stat-
ków, ale te zagrożenia z reguły były niskie w porównaniu z ryzykiem
poruszania się po lądzie. Dla właściciela towaru inne ryzyko było
poważniejsze. Zważmy, że np. w XV wieku w Europie istniało ok.
500 podmiotów – państw i państewek, z których ogromna większość
nie posiadała środków fizycznych ani możliwości finansowych, by
zapewnić przynajmniej minimalne bezpieczeństwo osobiste kupcom
i zagwarantować bezpieczeństwo obrotowi towarowemu. Dla kup-
ców, powiedzmy, weneckich zagrożenia nie były wielkie, gdyż aż do
XVII wieku Wenecja była państwem silnym ekonomicznie i potęgą
militarną na Morzu Śródziemnym. Próby uderzenia w interesy eko-

196

Problemy rozwoju i zacofania ekonomicznego

nomiczne kupiectwa weneckiego spotkałyby się z natychmiastową
reakcją, ale mniejsze miasta, np. północnoeuropejskie, były w gorszej
sytuacji. Rozwiązaniem okazał się związek miast hanzeatyckich

który grupował handlowe miasta w rejonie Bałtyku i Morza Północ-
nego. Solidarność miast należących do Hanzy była skutecznym na-
rzędziem instytucjonalnym. Atak na kupców z jednego miasta mógł
napotkać skuteczny bojkot handlowy ze strony wszystkich członków
ligi hanzeatyckiej. Kiedy potężna Brugia uderzyła w połowie XIV
wieku w interesy Hanzy

, to po dziesięcioletnim, kosztownym kon-

flikcie nawet ona musiała się wycofać, znajdując jakiś modus vivendi
z Hanzą.

Niemniej powyższe rozwiązania instytucjonalne nie rozwiązywa-

ły najpoważniejszego problemu międzynarodowego długodystan-
sowego handlu, jakim było ryzyko utraty towaru przez właściciela.
Powierzając swój towar kapitanowi statku, właściciel ładunku ryzy-
kował kradzież dokonaną przez nieuczciwego przewoźnika. Zważ-
my na okoliczności – kupiec–złodziej mógł się tłumaczyć, że utrata
towaru nastąpiła na skutek zdarzeń losowych, takich jak zatonięcie
statku, atak piratów lub konfiskata dokonana przez władzę politycz-
ną lub miejską. Informacje dotyczące prawdziwego stanu rzeczy były
niepewne i bardzo opóźnione. Dla zapewnienia skutecznej egzeku-
cji praw własności potrzebna była organizacja mająca zdolność do
koordynowania poczynań swych członków, wymiany i dzielenia się
informacjami. I rzeczywiście w średniowieczu powstawały takie or-
ganizacje w formie gildii kupieckich. Warunkiem było zapewnienie
skoordynowanego embarga wszystkich członków gildii na transak-
cje z jakimkolwiek podmiotem (kapitanem statku) łamiącym reguły
gry i naruszającym prawa własności kupców. Takie organizacje mo-
gły powstawać i faktycznie powstawały spontanicznie z motywów
ekonomicznych, ale też nie bez wpływu lokalnych czynników poli-
tycznych.

A. Greif

zwraca uwagę na to, że nie było pewności ani gwaran-

cji, że takie organizacje będą jednak zakładane, a co ważniejsze: ich
kształt mógł być różny. Średniowieczny handel kupców Maghrebu

Do ligi hanzeatyckiej należały także liczne miasta dzisiejszej Polski, takie jak Gdańsk,

Toruń, Kraków czy Wrocław.

Brugia odmówiła wtedy skompensowania miastom niemieckim ich strat we Flan-

drii, wynikłych wskutek wojny między Francją a Anglią.

A. Greif, Institutions and the Path to the Modern Economy. Lessons from Medieval

Trade, Cambridge University Press, Cambridge 2006.

197

9. Kluczowa rola instytucji w rozwoju

(żydowskich kupców z północnej Afryki) i ich organizacja – mecha-
nizm zapobiegania łamaniu zobowiązań – opierały się na związkach
krwi i plemiennych. Te klanowe związki traktowano jako gwarancję
wykonania kontraktu między agentem a kupcem ze względu na me-
chanizm solidarnej, zbiorowej kary skierowanej przeciwko nieuczci-
wemu agentowi. Solidarność wiązała się jedynie z decyzjami o wy-
cofaniu się ze współpracy między „swoimi” i nie obejmowała swym
zasięgiem innych, „obcych”. Jest charakterystyczne, że formuła za-
stosowana przez kupców europejskich (np. genueńskich) była zupeł-
nie inna i miała bardziej – jakbyśmy dziś powiedzieli – korporacyjny
charakter. Organizacje mające zapewniać egzekucję kontraktów wy-
konywały swą misję nie tylko dla swoich plemiennych ziomków, ale
dla wszystkich członków bez względu na ich pochodzenie. A. Greif
wyraźnie pokazuje, że mamy tu do czynienia nie tyle z organizacjami
klanowymi, ile samorządzącymi się. Ta rodząca się wówczas nowo-
czesna struktura instytucjonalna w perspektywie dała Europie znacz-
ną przewagę nad światem muzułmańskim i resztą świata, które wciąż
hołdowały rodzinno-klanowej mentalności.

Przyjrzyjmy się teraz, jaką rolę mogą odegrać nieformalne insty-

tucje. Do nich z pewnością zalicza się kapitał społeczny. Zdefinio-
wanie pojęcia kapitału społecznego nie jest łatwe, bo sama kategoria
jest dość „miękka” i niejednoznaczna. W dalszym ciągu zatem poję-
cie to będzie definiowane jako norma społeczna, która manifestuje
się zaufaniem do innych i gotowością do kooperacji z nimi

. Kapitał

społeczny jest więc ujmowany jako specyficzny rodzaj dobra publicz-
nego. Ze względu na problemy z samą definicją pojawiają się także
różne pomysły i idee związane ze sposobem mierzenia zasobu kapi-
tału społecznego. Metodami najczęściej wykorzystywanymi w takich
badaniach są kwestionariusze, w których pytamy respondentów o to,
czy ufają innym ludziom, czy może raczej uważają, że nigdy dość
ostrożności w kontaktach z nimi. Takie szczegółowe badania prze-

Mamy wiele definicji kapitału społecznego. Na przykład F. Fukuyama widzi kapitał

społeczny jako zestaw nieformalnych wartości i norm etycznych, wspólnych dla człon-
ków określonej grupy oraz umożliwiających im skuteczne współdziałanie. R. Putnam
z kolei pojmuje ten kapitał jako obywatelskie nastawienie członków społeczeństwa, nor-
my wspierające współdziałanie oraz zaufanie interpersonalne i zaufanie obywateli do
instytucji publicznych.

Istnieje jeszcze zupełnie inne rozumienie i definiowanie kapitału społecznego. P. Bo-

urdieu traktuje go jako dobro prywatne i wynik indywidualnych inwestycji w sieci związ-
ków społecznych (nie jest ważne, co wiesz, ale kogo znasz). Tu odwołujemy się do pierw-
szego sposobu ujmowania kapitału społecznego, bliskiego F. Fukuyamie i R. Putnamowi.

198

Problemy rozwoju i zacofania ekonomicznego

prowadzono np. w 2004 roku dla krajów Unii Europejskiej

, co po-

zwala na różne ciekawe porównania. Polacy w tych badaniach zaję-
li ostatnie miejsce (jedynie 10% zadeklarowało zaufanie do innych,
a aż 88% brak zaufania). Wszystkie kraje Europy Wschodniej (z wy-
jątkiem Węgier i Estonii) uplasowały się na końcowych miejscach,
tylko trochę wyższych niż Polska. Środkowe pozycje zajęły kraje Ba-
senu Morza Śródziemnego, najlepiej natomiast wypadły kraje Eu-
ropy Północnej. Bezkonkurencyjni są tu zwłaszcza Skandynawowie
i Holendrzy, gdyż ich społeczności mają wskaźniki zaufania wyno-
szące ponad 60% (przy średniej unijnej na poziomie 30%). Z analizy
tych danych wynika, że polskie problemy nie są całkowicie specy-
ficzne, podzielają je także inne kraje naszej części świata. Niemniej
niezmiernie niski poziom zaufania do innych wykazywany przez Po-
laków jest bardzo poważnym problemem, jako że postawy prospo-
łeczne są kluczowym źródłem sukcesów ekonomicznych. Wszystkie
badania społeczne pokazują, że poziom kapitału społecznego w Pol-
sce jest bardzo niski. Co więcej, od czasu rozpoczęcia takich badań,
tj. mniej więcej od 20 lat, nic się w tym zakresie nie zmienia. Zasób
kapitału społecznego w naszym kraju jest najniższy w całej Unii Eu-
ropejskiej. Zjawisko to budzi spore obawy i niektórzy badacze pro-
cesów społecznych

sądzą, że może ono stać się już w bliskiej przy-

szłości hamulcem rozwoju Polski.

Dlaczego kapitał społeczny jest ważny dla rozwoju? Otóż, jak

wspomniano wcześniej, dzisiejsza wysoko wydajna produkcja jest wy-
specjalizowana, tj. wrażliwa na zachowania oportunistyczne, które
generują ryzyko ekonomiczne. Wysokie ryzyko podnosi oczywiście
koszty gospodarowania, obniża skłonność do realizacji długookreso-
wych i niepewnych przedsięwzięć, a nawet zniechęca w ogóle do ich
podejmowania. Wiemy już, że kontrakty zawierane pomiędzy strona-
mi nie są nigdy kompletne. Gdyby było inaczej, potencjalne zachowa-
nia oportunistyczne wykorzystujące istniejące luki interpretacyjne nie
miałyby znaczenia, gdyż w kontraktach można by zamknąć wszelkie
takie dowolności w interpretacjach i uczynić kontrakty jednoznacz-
nymi. Próby formalnego domykania kontraktów znacznie podnoszą
koszty transakcyjne. Dlatego egzekucja kontraktów poprzez normę

European Commission, Special Eurobarometer nr 223. Social Capital, Brussel, Feb-

ruary 2005.

Por. np. J. Czapiński, Kapitał ludzki i kapitał społeczny a dobrobyt materialny: pol-

ski paradoks, „Zarządzanie Publiczne” 2008, nr 4.

199

9. Kluczowa rola instytucji w rozwoju

społeczną opartą na wzajemnym zaufaniu, na gotowości do koope-
rowania, jest w najwyższym stopniu pożądana, bo znacząco obniża
ryzyko i koszty gospodarowania. Kapitał społeczny – jako nieformal-
na norma – substytuuje różne kosztowne instytucje formalnoprawne.
Oczywiście liczy się jednak promień kapitału społecznego. Gdy jest
on ograniczony do rodziny czy własnego plemienia, daje to na ogół
negatywne skutki. W rozwiniętej gospodarce musi istnieć zaufanie
do anonimowych podmiotów, gdyż zasięg działalności produkcyjnej
staje się globalny.

Wszystko wskazuje na to, że proces tworzenia się kapitału spo-

łecznego jest historycznie uwarunkowany. Niemniej kiedy raz już
uformuje się określony jego zasób, kiedy ustali się już pewna nor-
ma społecznych zachowań i relacji społecznych, to okazuje się ona
niezmiernie trwała. Można sądzić, że np. niski poziom kapitału spo-
łecznego w Polsce może być wynikiem specyficznej historii Polaków.
W ostatnich 200 latach cechowała ją wysoka niestabilność społecz-
nych reguł gry, zmienne koniunktury polityczne, gwałtowne wstrzą-
sy wojenne i rewolucje ustrojowe. Historia Polski w tych latach to
historia rozbiorów między trzy ościenne państwa i utrata własnej
państwowości, kilka powstań narodowych, dwie długie i krwawe
wojny światowe toczone na naszym terytorium, wstrząsana silnymi
konfliktami etnicznymi i klasowymi II Rzeczpospolita, zwalczająca
prywatną przedsiębiorczość i biurokratycznie scentralizowana go-
spodarka Polski Ludowej wraz z jej niedemokratycznymi instytucja-
mi, wreszcie współczesny, drapieżny kapitalizm kraju peryferyjnego.
Taka sytuacja historyczna skutkowała dwoma zjawiskami, potencjal-
nie odpowiedzialnymi za brak zaufania do innych i niską gotowość
do zachowań prospołecznych: bardzo skróconym horyzontem cza-
sowym działania podmiotów oraz społeczną atomizacją. Długi ho-
ryzont działania wymaga stabilności reguł gry oraz poczucia, że ota-
czające nas środowisko społeczne jest względnie trwałe i niezmienne.
Tak się w Polsce nie działo. Z kolei rosnące zagrożenia będące wy-
nikiem ciągłych zmian i wstrząsów wpływały na skłonność podmio-
tów do wycofywania się z kooperacją w znany im i jedynie bezpiecz-
ny obszar własnej rodziny oraz małych, bliskich sobie kolektywów
godnych zaufania. Takie społeczności niezwykle łatwo mogą utkwić
w pułapce niskiego kapitału społecznego.

Segmentacja społeczna, skłonność do wybierania „swoich” do za-

wierania transakcji i ekonomicznego współdziałania, wpływa istot-
nie na postawy społeczne. Widoczne jest, że stopniowe słabnięcie

200

Problemy rozwoju i zacofania ekonomicznego

grupowej identyfikacji oraz postępujące rozrywanie się więzów lo-
kalnych i załamywanie się wspólnot skutkują obniżaniem się skłon-
ności do kooperacji. Do pewnego stopnia rozpad małych, tradycyj-
nych wspólnot ekonomicznych jest jednak naturalnym produktem
i rezultatem rozwoju współczesnej gospodarki. Nowoczesna gospo-
darka wymaga stworzenia w to miejsce innych powiązań opartych
na anonimowych relacjach i długookresowym rachunku ekonomicz-
nym. W takich realiach i w takim świecie istnieją ekonomiczne prze-
słanki do inwestowania w kapitał społeczny jako warunek sukcesu
ekonomicznego. Potwierdza to wyraźna korelacja między zasobem
kapitału społecznego a poziomem rozwoju gospodarczego różnych
krajów.

Przedstawione wyżej uwagi mogą stanowić oparcie dla pewnej

hipotezy wyjaśniającej przyczyny szczególnie niskiego poziomu ka-
pitału społecznego w Polsce. Problem polega na tym, że warunkiem
kardynalnym formowania się u ludzi postaw kooperacyjnych, po-
dejmowania wspólnych projektów i przedsięwzięć oraz obdarza-
nia innych zaufaniem jest skłonność do budowania relacji z innymi
w długim horyzoncie czasowym. W takiej sytuacji dezercja czy zdra-
da przestaje się opłacać, gdyż możemy narazić się na dotkliwą retor-
sję. Pojawienie się skłonności do kooperowania jest tu więc zacho-
waniem dość interesownym. Takie zachowanie po prostu na dłuższą
metę się kalkuluje. Uformowanie się pewnej normy społecznej zmie-
nia oczekiwania podmiotów i utrwala istnienie normy. Polskie realia
historycznie – jak się wydaje – nie tworzyły warunków do gospoda-
rowania z długim horyzontem czasowym. Wprost przeciwnie, skła-
niały do sięgania po korzyści krótkookresowe, co w konsekwencji
prowadziło do erozji kapitału społecznego. Zarazem jednak struktu-
ra społeczna w Polsce jest niezwykle rozdrobniona, rozczłonkowa-
na i zatomizowana. Wszelkie badania socjologiczne pokazują, że –
w pewnym uproszczeniu – w Polsce brakuje pośrednich więzi między
ludźmi, a istnieją jedynie powiązania na poziomie narodu i rodziny.
Gdyby ta struktura społeczna była znacznie gęstsza, mogłaby w pew-
nym stopniu substytuować dominację krótkiego horyzontu czasowe-
go, w jakim działają podmioty.

Instytucje mają także kluczowe znaczenie dla innowacyjności go-

spodarki. Mogą one promować postawy przedsiębiorczości albo je
hamować. Mogą utrzymywać gospodarkę w pułapce niskiej aktyw-
ności, ale również stymulować jej rozwój. Dobrym punktem obser-
wacyjnym jest szara strefa, czyli dziedzina nielegalnych lub nieza-

201

9. Kluczowa rola instytucji w rozwoju

rejestrowanych działań gospodarczych. To bardzo pojemny obszar
aktywności ekonomicznej: rozciąga się od działań całkiem sprzecz-
nych z prawem, takich jak kradzież, przemyt i handel narkotykami,
poprzez legalną, ale ukrytą prostytucję, do usług czyszczenia butów,
nierejestrowanej produkcji żywności, masowej sprzedaży na ulicz-
nych straganach i ulicznej gastronomii. Są to małe, często rodzinne
przedsiębiorstwa z minimalnym kapitałem startowym, wykorzystują-
ce lokalne zasoby surowcowe i nastawione na krótkookresowy hory-
zont czasowy. Dochody z takiej działalności są z reguły niskie i nie-
systematyczne, bezpieczeństwo zatrudnienia małe, czas pracy bardzo
długi, a warunki fatalne. Nie jest tajemnicą, że kraje słabo rozwinięte
mają niebywale rozbudowaną szarą strefę – to z reguły nie mniej niż
30% PKB, a w miastach ten udział przekracza 50%. Z czego wyni-
ka ta przypadłość? Dla ekonomisty, ale także socjologa i politologa,
podstawowe pytanie brzmi: na ile szara strefa jest jedynie pośrednim
przystankiem do startu w legalną i dojrzałą (czytaj: nowoczesną) pro-
dukcję, a na ile stanowi trwałą przechowalnię zasobów siły roboczej
i prostego kapitału rzeczowego, warunkującą jednak utrzymanie się
na poziomie przetrwania dużych zbiorowości usytuowanych na dole
drabiny społecznej. Czy więc szara strefa to rezerwuar potencjału
rozwojowego czy raczej zatrzaśnięta pułapka zastoju?

Jest zdumiewającym paradoksem, że szara strefa rodzi się z po-

wodu nadmiernej i jednocześnie niedostatecznej regulacji. Dla wie-
lu firm legalne wejście na rynek jest zbyt kosztowne. Nadmiernym
obciążeniem są przede wszystkim duże ciężary podatkowe. Jest to
zresztą najczęściej przywoływane wyjaśnienie, znane nam z autopsji
lub potocznej obserwacji, także gospodarek krajów rozwiniętych. Im
wyższe podatki, tym większa skłonność do ucieczki w obszar nie-
rejestrowanej aktywności. Różnica między krajami rozwiniętymi
a ekonomicznie zacofanymi polega na tym, że w tych pierwszych
szara strefa jest źródłem dodatkowych dochodów z nieopodatkowa-
nej działalności. W tych drugich szara strefa jest często jedyną – dla
wielu – możliwością aktywności produkcyjnej. Dodatkowo również
państwowe regulacje rynku pracy nakładają na legalnie działające
firmy ogromne obciążenia. Mogą one obejmować unormowania co
do wysokości płacy minimalnej, wymiaru urlopu wypoczynkowego,
czasu pracy, wymagań bezpieczeństwa pracy, ubezpieczeń oraz róż-
nych obciążeń socjalnych, płaconych przez przedsiębiorstwo z tytułu
zatrudnienia. To bardzo zwiększa koszty pracy i zniechęca do legal-
nego zatrudniania siły roboczej. Warto zwrócić uwagę, że spełnienie

202

Problemy rozwoju i zacofania ekonomicznego

niektórych wymagań prawnych jest uwarunkowane zgromadzeniem
dodatkowego kapitału. Tak może być np. wtedy, kiedy trzeba spro-
stać wymaganiom bezpiecznej i zdrowej pracy, instalować urządzenia
klimatyzacyjne, odpylające, wentylacyjne albo kosztowne urządze-
nia przeciwpożarowe czy wreszcie stosować się do surowych wymo-
gów w zakresie ochrony środowiska. Tymczasem problemem małego
przedsiębiorcy jest poważny deficyt kapitału. Jeśli miałby on pono-
sić te wszystkie wymagane prawem nakłady początkowe, nigdy nie
uruchomiłby własnej produkcji, bo nie byłby w stanie zgromadzić
koniecznego kapitału. Plagą prześladującą małe firmy jest wszech-
ogarniająca biurokracja i obecna na każdym kroku korupcja. Prze-
regulowana gospodarka jest wspaniałym polem łowów dla skorum-
powanych urzędników państwowych i lokalnych elit rządzących.
Legalne zarejestrowanie i uruchomienie firmy, wydzierżawienie pań-
stwowej ziemi czy załatwienie pozwoleń budowlanych jest praktycz-
nie niewykonalne dla małego przedsiębiorcy. Jak pokazały klasyczne
już i przełomowe badania H. de Soto, legalne zdobycie tych pozwo-
leń lub rejestracja firmy są niewiarygodnie kosztowne albo wsku-
tek masowego łapownictwa i opłat za czynności urzędowe, albo ze
względu na niezwykle długi czas załatwiania spraw urzędowych

W stolicy Peru, Limie, zarejestrowanie małego zakładu krawieckie-
go z jednym pracującym wymagało 289 dni zabiegów

i kosztowało

równowartość 30 miesięcznych płac minimalnych, podczas gdy uzy-
skanie prawa do legalnego zezwolenia na budowę domu na dzierża-
wionej ziemi państwowej zajęło prawie 12 lat. Podobnie procedury
legalizacji budowy domu w Egipcie, na Haiti czy na Filipinach mogą
trwać latami

. Dlatego w krajach, o których mowa wyżej (ale także

w wielu innych), nielegalne budownictwo i nierejestrowana produk-
cja są tak masowe. Inaczej się po prostu nie da. Myliłby się jednak
ten, kto by sądził, że nielegalny sektor produkcyjny jest wysoko do-
chodowy z racji unikania podatków i niepłacenia innych danin pu-
blicznych. Funkcjonowanie w szarej strefie jest w praktyce kosztow-
ne i pociąga za sobą konieczność ponoszenia wielu takich nakładów,
jakie nie pojawiają się w przypadku legalnej działalności. Podmioty
w szarej strefie muszą się oczywiście opłacać miejscowej władzy, by

Swoje ustalenia H. de Soto zaprezentował m.in. w swojej książce Tajemnica kapita-

łu, Fijor, Warszawa 2002.

W USA trwa to niecały dzień, a w Polsce załatwienie takiej sprawy jest bezpłatne

i trwa ok. 1–2 tygodni.

H. de Soto, op. cit., s. 39–44.

203

9. Kluczowa rola instytucji w rozwoju

przymykała oko na nielegalną działalność. Trzeba ustawicznie liczyć
się z ewentualnością kar i konfiskaty towarów, majątku, surowców.
Firmy produkujące na obcej, często państwowej ziemi mogą pod-
legać eksmisji, z czym z reguły łączą się dotkliwe straty material-
ne. Status nielegalności powoduje, że firmy nie korzystają w ogóle
lub korzystają jedynie w ograniczonym zakresie z ochrony prawnej
w przypadku naruszenia ich praw własności. Nie chroni ich dosta-
tecznie ani policja, ani sądy. Ich dostęp do wielu dóbr publicznych
i lokalnej infrastruktury technicznej jest zawężony. Niezwykle ogra-
niczony jest dostęp do rynku kapitałowego. Banki odmawiają kre-
dytu firmom produkującym w szarej strefie, ponieważ ich nielegal-
ny status jest postrzegany jako nadmiernie wysokie ryzyko. Firmy te
zresztą nie są w stanie przedstawić jakichkolwiek zabezpieczeń dla
udzielanych kredytów, jako że nie mają tytułów własności do ziemi
i innych nieruchomości. W przypadku pożyczania pieniędzy przed-
siębiorcy działający w nieformalnej gospodarce udają się po pożycz-
kę do (również) nieformalnego kredytodawcy. Koszt takiego kredytu
może być bardzo wysoki, jeśli pożyczający pokrywa z oprocentowa-
nia skutki niespłacania pożyczek przez innych klientów

. Skala ze-

wnętrznego finansowania jest więc w szarej strefie minimalna.

Wśród ekonomistów nie ma jednomyślności co do miejsca szarej

strefy w gospodarce i jej perspektyw. Autorzy jednego z ważniejszych
studiów mówią wprost: „Wzrost pochodzi z tworzenia wysoce pro-
duktywnych firm oficjalnego sektora. Nieformalne firmy utrzymu-
ją miliony ludzi przy życiu, ale znikną, kiedy gospodarka się rozwi-
nie”

. Inni mają jednak bardziej zniuansowane spojrzenie: „Firmy

szarej strefy wykazują niski poziom produktywności ze względu na

Przypuśćmy, że tylko 3/4 klientów spłaca kredyt. Niech koszt pozyskania pieniędzy

przez kredytodawcę wynosi 20% (załóżmy, że zaciąga on oficjalny kredyt w banku na
taki procent). Warunkiem opłacalności działalności prowadzonej przez nieformalnego
kredytodawcę jest to, by z pożyczonego 1 PLN uzyskał nieco więcej niż koszt pieniądza.
Kredytodawca musi zwrócić bankowi 1 PLN plus oprocentowanie i (w wysokości 20%),
czyli (1+ i) PLN. Od klientów z każdego 1 PLN dostanie średnio ¾(1+a), tj. zwrot dłu-
gu 1 PLN plus pobrane odeń oprocentowanie w wysokości a, uwzględniając przy tym,
że zaledwie 75% spłaca swe długi. Warunek opłacalności jest zatem ¾(1+a) > (1+i).
Wynika stąd, że oprocentowanie kredytu musi być wysokie i wynosi w tym przykładzie
a > 60%. Różne opracowania potwierdzają, że stopy procentowe pobierane od kredy-
tów dla nieformalnego sektora są skrajnie wysokie w porównaniu z takimi samymi po-
życzkami dla firm działających legalnie.

R. La Porta, A. Shleifer, The Unofficial Economy and Economic Development,

„Brookings Papers on Economic Activity”, Fall 2008, s. 275.

204

Problemy rozwoju i zacofania ekonomicznego

poziom ich pracochłonności, niski poziom kwalifikacji i małą skalę
operacji. Niemniej argumentuje się, że sektor ten jest całkiem efek-
tywny w tworzeniu miejsc pracy i zaspokajaniu podstawowych po-
trzeb społecznych po niskich kosztach”

. H. de Soto z kolei uważa,

że w nieformalnym sektorze drzemią wielkie możliwości rozwojo-
we, gdyż firmy szarej strefy są potencjalnie bardzo produktywne, ale
blokowane przez państwo, nadmierną regulację i zbiurokratyzowane
struktury władzy. Nie wydaje się jednak, by przedsiębiorstwa sekto-
ra nieformalnego miały wysoką produktywność, nawet potencjalnie.
Przesądza o tym mała skala produkcji: w szarej strefie, z oczywistych
względów, nie mogą działać firmy duże, co wyklucza czerpanie ko-
rzyści z efektów skali. Jednocześnie są to podmioty niemające do-
stępu do zewnętrznego rynku kapitałowego, wchłaniające nisko
kwalifikowaną siłę roboczą (dotyczy to również niskiej jakości za-
rządzania) i posługujące się prostymi technologiami. Od strony po-
dażowej nie mogą to być podmioty efektywne. Ich przedsiębiorczość
i innowacyjność nader często – być może z konieczności – przybie-
ra charakter pasożytniczy, np. jak uniknąć obciążeń publicznych, jak
podrobić cudzy wzór towarowy czy uchylić się od zapłacenia rachun-
ku na rzecz dostawcy. Z kolei rządy, ze swoim nadmiernym fiskali-
zmem kierowanym w stronę sektora formalnego i skłonnością do
przeregulowania gospodarki, spychają coraz liczniejsze firmy w ob-
szar szarej strefy. Jeśli spadające wpływy podatkowe skłaniają rządy
do dalszego podnoszenia obciążeń, to uruchomiony zostaje potęż-
ny mechanizm blokujący rozwój. Coraz więcej przedsiębiorstw rezy-
gnuje ze statusu legalności i grzęźnie w pułapce, gdyż traci warunki
do wzrostu i unowocześniania produkcji. Także owe firmy powstają
głównie – jeśli w ogóle powstają – jako podmioty nielegalne. Szan-
se rozwojowe tych przedsiębiorstw są sztucznie zawężone, gdyż jako
małe lub mikroskopijne podmioty działają jedynie w świecie niedu-
żych i płytkich rynków lokalnych. Co gorsza, nie ma wielkich nadziei
na przełamanie tej sytuacji.

Podmioty zachowują się jednak racjonalnie. Z ich punktu widze-

nia opuszczenie szarej strefy jest nieopłacalne, podobnie jak niera-
cjonalne jest zakładanie legalnych firm. W istniejących warunkach
instytucjonalnych szara strefa kwitnie, a system gospodarczy jest

M.H. Morris, L.F. Pitt, P. Berthon, Entrepreneurial Activity in the Third World In-

formal Sector: The View from Khayelitsha, „International Journal of Entrepreneurial Be-
haviour & Research” 1996, Vol. 2, No. 1, s. 63.

205

9. Kluczowa rola instytucji w rozwoju

w swoistej równowadze, choć na niskim poziomie aktywności. Dla-
tego wydaje się, że R. La Porta i A. Shleifer mają rację, kiedy źró-
deł wzrostu gospodarki doszukują się przede wszystkim w legalnym
sektorze, a wytwarzanie w szarej strefie postrzegają jako smutną ko-
nieczność, z której nie należy czynić cnoty.

H. de Soto

ma własny pomysł na ograniczenie szarej strefy i włą-

czenie nielegalnych podmiotów do sfery oficjalnej. Jego zdaniem
podstawowym hamulcem rozwoju jest niedostatek regulacji w dzie-
dzinie własności. To oczywiście paradoks, że państwo dopuszcza się
przeregulowania w jednym obszarze i uchyla się od budowania in-
frastruktury instytucjonalnej w innym. H. de Soto uważa, że ziemia,
jaką faktycznie dysponują i jaką w nieformalny sposób używają pod-
mioty, stanowi ogromny, potencjalny kapitał. Jest on w pewnym sen-
sie martwy, ponieważ z braku tytułów własności nie może być wyko-
rzystany jako zabezpieczenie pod kredyty bankowe. Nadanie tytułów
własności ziemi – zdaniem de Soto – tworzy potencjalne koło zama-
chowe gospodarki, gdyż pozwala właścicielom ziemi (i dotychczaso-
wym użytkownikom) uzyskać dostęp do zewnętrznego źródła finan-
sowania produkcji, wykorzystać nieuruchamiane dotychczas zasoby
oraz podnieść z nędzy i ubóstwa miliony ludzi. H. de Soto przeło-
żył swój pomysł na praktykę w rodzinnym Peru, a potem podobne
programy były wdrażane w Argentynie, Kambodży i w innych pań-
stwach. Sukces okazał się umiarkowany, ponieważ nigdy i nigdzie
pojedynczy czynnik nie decydował o rozwoju.

Zastanówmy się, jakie znaczenie dla banków może mieć nadanie

tytułów własności ziemi mieszkańcom Kibery – największego slumsu
w Nairobi. Kibera, zamieszkana przez prawie milion osób, to mo-
rze gęsto upakowanych parterowych chat wykonanych z blach i de-
sek, posadowionych bez fundamentów na grząskim gruncie. Teren
nie jest wyposażony w żaden system kanalizacyjny ani odprowadza-
nia ścieków. Przestępczość, zwłaszcza kradzieże, to zjawisko maso-
we. Dla banku taki teren nie przedstawia żadnej wartości rynkowej.
Kto zresztą byłby zainteresowany kupnem? Mieszkańcy Kibery nie
mają pieniędzy nawet na kupno taniej działki, a zamożni unikają tego
miejsca choćby ze względów bezpieczeństwa. Dlatego banki nie po-
traktują nowych tytułów własności poważnie – w każdym razie taka
nieruchomość nie będzie stanowiła dla nich odpowiedniego zabez-
pieczenia hipotecznego, nie zaoferują więc mieszkańcom żadnych

Por. ibidem.

206

Problemy rozwoju i zacofania ekonomicznego

kredytów. Rząd kenijski podjął ostatnio pewne kroki w celu pod-
niesienia jakości życia w Kiberze. Gdyby w ramach programu udało
się zrealizować kilka równoległych przedsięwzięć związanych z in-
frastrukturą techniczną, takich jak poprawa stanu kanalizacji, wybu-
dowanie systemu odprowadzania ścieków i poprawa higieny, wdro-
żenie systemu wywozu śmieci, poprawa bezpieczeństwa publicznego
czy usprawnienia w komunikacji, wówczas atrakcyjność tej dzielnicy
wzrosłaby, a w ślad za tym podniosłaby się wartość gruntów w oko-
licy. Pomysł H. de Soto zacząłby działać.

W tej krótkiej charakterystyce szarej strefy widać, jak wielką rolę

odgrywają instytucje – rolę zarówno hamującą, jak i stymulującą. Ba-
dania różnych autorów

pozwalają jednoznacznie pokazać, że ist-

nieje dodatnia korelacja między jakością infrastruktury instytucjonal-
nej a tempem wzrostu gospodarczego poszczególnych krajów. Inni
badacze

pokazują, że jest to związek przyczynowo-skutkowy, wio-

dący od dobrych instytucji do większej zamożności, wyższego tem-
pa wzrostu i niższej zmienności wzrostu. H. Edison wyliczył, o ile
wzrósłby PKB per capita krajów słabiej rozwiniętych, gdyby jakość
ich instytucji dorównała krajom przodującym. Rezultat ten jest naj-
bardziej widoczny w odniesieniu do krajów bardziej zapóźnionych
ekonomicznie i Czarnej Afryki – w przypadku osiągnięcia przeciętnej
dla świata jakości ich instytucji oznaczałby dwuipółkrotne podniesie-
nie poziomu PKB na głowę. Nic dziwnego, że wielu badaczy reko-
menduje reformy instytucjonalne jako podstawowe zadanie moder-
nizacyjne i rozwiązanie problemów niedorozwoju. Taki jest zresztą
postulat teorii modernizacji, sprowadzający się do imitacji sprawdzo-
nych wzorców zaczerpniętych z krajów lepiej rozwiniętych.

D. Kaufmann, A. Kraay, M. Mastruzzi, op. cit.

H. Edison, Testing the Links. How Strong Are the Links between Institutional Qual-

ity and Economic Performance?, „Finance & Development”, June 2003.

Rozdział 10

Dlaczego istnieją złe instytucje?

Ekonomia do niedawna niezbyt interesowała się instytucjami, istnia-
ło bowiem przekonanie, że instytucje automatycznie dostosowują
się do nowych potrzeb. Zmiana warunków czyniła pewne rozwią-
zania instytucjonalne przestarzałymi, nieefektywnymi. Wówczas, jak
sądzono, ludzie poszukiwali po prostu świeżych pomysłów, jak na
nowo ukształtować ich wzajemne relacje. Trafne pomysły przebu-
dowywały istniejący porządek instytucjonalny, nietrafione zaś były
stopniowo eliminowane lub udoskonalane. Działano oczywiście me-
todą prób i błędów, zmiany społeczne bowiem są zawsze niezwy-
kle skomplikowane. Niemniej przez długi czas hołdowano przeko-
naniu, że działa sprawny mechanizm przekształcania infrastruktury
instytucjonalnej, zapewniający ewoluowanie instytucji w pożądanym
kierunku wysokiej efektywności. Gdyby to była prawda, wówczas
źródeł problemów należałoby, oczywiście, szukać poza instytucjami,
skoro te ostatnie są optymalnie dostosowane do potrzeb. Znaczna
część ekonomistów zajmujących się rozwojem uważa jednak, że taki
mechanizm dostosowawczy nie działa lub działa bardzo źle, a duża
część świata tkwi w pułapce złych instytucji.

Co się dzieje, kiedy instytucje ekonomiczne się degradują?

W ostatnich latach pojawiła się interesująca publikacja analizująca
przypadek całkowitego niemal upadku gospodarki Zimbabwe po
2000 roku

. W Zimbabwe, jak na warunki afrykańskie, relatywnie

bogatym kraju, rozwijającym się, począwszy od lat 80., w szybkim
tempie powyżej 4% średniorocznie, z dobrze rozwiniętym rolnic-
twem i sektorem eksportu płodów rolnych, w 2000 roku doszło do
głębokiego załamania gospodarki. Spadek produkcji i PKB pogłębiał
się z roku na rok przy szybko rosnącej inflacji. Mechanizm załama-

C. Richardson, The Loss of Property Rights and the Collapse of Zimbabwe, „Cato

Journal” 2005.

208

Problemy rozwoju i zacofania ekonomicznego

nia wiązał się z uruchomionym w latach 2000–2003 procederem
konfiskowania ziemi białym osadnikom. Te praktyki, motywowa-
ne politycznie słabnącą pozycją rządzącej ekipy prezydenta Mugabe,
zachwiały zaufaniem do prawa własności, ucieczką kapitału zagra-
nicznego i wzrostem ryzyka inwestycyjnego. Po raz pierwszy w histo-
rii kraju zostało zakwestionowane, i to mimo sprzeciwu sądu najwyż-
szego, prawo własności. Miejscowa giełda zareagowała gwałtownymi
spadkami. Skonfiskowane majątki białych były przekazywane czar-
nym obywatelom nie jako własność, ale jako dzierżawa. Nowi po-
siadacze – użytkownicy – niemogący z racji braku tytułów własności
przedstawić zabezpieczeń hipotecznych, byli pozbawieni dostępu do
kredytów obrotowych. Również banki wobec gwałtownego spadku
liczby potencjalnych kredytobiorców znalazły się w sytuacji kryzyso-
wej. Rezultatem był spadek produkcji rolnej i eksportu. Dodatkowo
ziemia znalazła się w rękach ludzi pozbawionych motywacji (krót-
kookresowy horyzont działania z racji braku pełnej własności ziemi)
i wiedzy technologicznej (którą mieli dawni biali właściciele), co nie
pozwalało im produkować efektywnie. Rezultatem była rabunkowa
gospodarka zasobami oraz grabież wyposażenia, maszyn i sprzętu, co
ostatecznie prowadziło do zdewastowania najlepszych farm w kraju.
Zimbabwe do dziś nie wyszło z tego kryzysu ekonomicznego, który
zresztą występuje równolegle z głębokim i paraliżującym kryzysem
politycznym. Niegdyś względnie zamożne, obecne Zimbabwe należy
do najbiedniejszych krajów Afryki i świata.

Dlaczego wiele krajów ma tak niewydolne, słabe i niespraw-

ne instytucje? A jeśli takie ma, to jaki mechanizm blokuje pożąda-
ną zmianę? Dlaczego dochodzi do regresu instytucjonalnego, tak
jak w opisanym powyżej przypadku Zimbabwe? Wiele światła na tę
sprawę rzucił klasyczny już dziś i często cytowany tekst dotyczący
kolonialnego dziedzictwa oraz swoistego eksperymentu naturalne-
go, jaki wykonała historia, powołując do życia dwa różne modele
instytucjonalne

. Trzech autorów przeanalizowało szczegółowo dwa

odrębne modele polityki kolonialnej, realizowanej przez rozwinię-
te kraje europejskie, takie jak Wielka Brytania, Francja, Belgia czy
Hiszpania i Portugalia, w swych posiadłościach kolonialnych. Poli-
tyka ta i praktyka w zakresie budowy całej infrastruktury instytucji

D. Acemoglu, S. Johnson, J. Robinson, The Colonial Origins of Comparative Devel-

opment: An Empirical Investigation, „American Economic Review”, Vol. 91, December
2001.

209

10. Dlaczego istnieją złe instytucje?

ekonomicznych i politycznych były bardzo różne w zależności od
tego, jakich krajów dotyczyły. Odmiennie ukształtowały się reguły
gry w USA, Kanadzie i Australii w porównaniu np. z Kongiem Belgij-
skim, Karaibami czy Ameryką Środkową. D. Acemoglu, S. Johnson
i J. Robinson sądzą, że główne przyczyny takiego rozwoju wydarzeń
tkwiły w zróżnicowanych warunkach naturalnych, zdrowotnych
i klimatycznych, które w pewnych przypadkach zniechęcały Euro-
pejczyków do osiedlania się. Stopień śmiertelności wśród osadników
mógłby być pośrednią miarą ich niechęci (gotowości) do zasiedlania
określonych terytoriów. W przypadku niezdrowych regionów i sła-
bej skali osadnictwa państwa kolonialne budowały na tych terenach
instytucje wyzysku i eksploatacji, oparte często na pracy niewolniczej
i półniewolniczej, gdzie na plantacjach lub w kopalniach pracowała
ludność miejscowa. Jak piszą autorzy: „Te instytucje nie wprowadza-
ły znaczącej ochrony własności prywatnej ani mechanizmów chro-
niących przed państwową ekspropriacją. W praktyce głównym za-
daniem państwa łupieżczego (extractive state) był maksymalnie duży
transfer zasobów kolonii na rzecz kolonizatora przy możliwie niskich
inwestycjach”

. Na drugim biegunie sytuowały się natomiast kolonie,

w których osadników było wielu, a warunki zasiedlenia względnie
zachęcające. Tu powstawały tzw. Nowe Europy: „Osadnicy starali
się replikować europejskie instytucje z dużym naciskiem na własność
prywatną i ograniczenie wszechwładzy państwa”

Główna teza D. Acemoglu, S. Johnsona i J. Robinsona jest taka,

że instytucje powstałe w okresie istnienia państw kolonialnych utrzy-
mały się także po uzyskaniu przez nie niepodległości. Charakter
wczesnych instytucji wskutek inercji społecznej określił cechy dzisiej-
szych rozwiązań instytucjonalnych. Jakie to ma znaczenie? W nieco
późniejszym tekście ci sami autorzy wykorzystali wynik poprzednich
dociekań jako argument na rzecz tezy o wyższości hipotezy instytu-
cjonalnej nad geograficzną. Gdyby czynnik geograficzny dominował,
wówczas w sytuacji, kiedy środowisko geograficzne zmienia się ra-
czej nieznacznie, przewaga ekonomiczna powinna utrzymywać się
do dziś. Jest jednak inaczej: „Artykuł pokazuje, że nastąpiło zupeł-
ne przestawienie wzajemnych dochodów wśród byłych kolonii euro-
pejskich. Na przykład Mogołowie, Aztekowie i Inkowie reprezento-
wali najbogatsze cywilizacje w 1500 roku, podczas gdy cywilizacje

Ibidem, s. 1370.

210

Problemy rozwoju i zacofania ekonomicznego

w Ameryce Północnej oraz Nowa Zelandia i Australia były mniej roz-
winięte. Dziś USA, Kanada, Nowa Zelandia i Australia są o całe rzę-
dy wielkości bogatsze niż kraje zajmujące uprzednio terytoria impe-
riów Mogołów, Azteków i Inków”

. Ten zwrot jest w pełni zgodny

z hipotezą instytucjonalną, ale nie z hipotezą geograficzną.

Nie te społeczności są dziś bogate, które mają lepsze warunki

geograficzne, ale te, które zapewniają silną motywację i lepsze wa-
runki do inwestowania. Potwierdzają to jeszcze wyraźniej badania
D. Rodrika, A. Subramaniana i F. Trebbiego: „Jakość instytucji «prze-
bija» wszystko inne. Kiedy uwzględnia się wpływ instytucji, wówczas
okazuje się, że czynniki geograficzne w najlepszym razie mają słaby
bezpośredni wpływ na dochody, choć wywierają one silny pośredni
wpływ na jakość instytucji. Podobnie, uwzględniając rolę instytucji,
handel jest niemal zawsze niezbyt istotny i często w równaniach do-
chodu pojawia się ze «złym» (tj. ujemnym) znakiem, chociaż także
w tym przypadku wywiera on pozytywny wpływ na jakość instytucji”

Problem zmian instytucjonalnych jest także żywo dyskutowany

w literaturze przedmiotu, jako że niesprawne instytucje występują
dość powszechnie. Zdrowy rozsądek sugeruje, że zmiana instytucjo-
nalna jest blokowana przez grupy społeczne, które tracą ekonomicz-
nie na reformach, ale zdarzają się nawet takie sytuacje, że podejmo-
wane zmiany instytucjonalne są regresem w stosunku do istniejącego
status quo.

Po amerykańskiej wojnie domowej (1861–1865), w której, jak

wiadomo, Południe przegrało, klimat polityczny dla czarnych miesz-
kańców zmienił się radykalnie

. Nie tylko uzyskali oni osobistą wol-

ność, ale także mogli uczestniczyć – formalnie na równych prawach
– w życiu politycznym kraju i własnego stanu. Rzeczywiście, czar-
ni wyborcy początkowo masowo brali udział w wyborach, wspie-
rając republikanów i odmawiając poparcia demokratom z Południa

Ibidem, Reversal of Fortune: Geography and Institutions in the Making of the Mod-

ern World Income Distribution, „Quarterly Journal of Economics”, Vol. 117, No. 4, No-
vember 2002, s. 1231.

D. Rodrik, A. Subramanian, F. Trebbi, Institutions Rule: The Primacy of Institutions

over Geography and Integration in Economic Development, NBER Working Paper 2002,
No. 9305, Abstract.

Opisywany przypadek został zaczerpnięty z artykułu: S. Naidu, Suffrage, School-

ing, and Sorting in the Post-Bellum U.S. South, Columbia University, 25 October 2010,
http://projects.iq.harvard.edu/sites/projects.iq.harvard.edu/files/piep/files/snaidu_
dec2010.pdf (dostęp: 6 kwietnia 2012).

211

10. Dlaczego istnieją złe instytucje?

– zwolennikom niewolnictwa. Ta korzystna sytuacja trwała jednak
tylko tak długo, jak długo wojska unionistów stacjonowały na Połu-
dniu. Kiedy się wycofały w latach 70. XIX wieku, nastąpiła fala re-
stauracji dawnych stosunków. Demokraci, którzy politycznie i eko-
nomicznie bardzo tracili na rzecz republikanów w wyniku wzrostu
politycznej aktywności czarnych, stopniowo (w latach 1870–1910),
w 11 stanach Południa, skutecznie forsowali polityczne ograniczenia
prawa do głosowania. Polegały one na wprowadzeniu testów spraw-
dzających umiejętność czytania i pisania oraz warunku płacenia po-
datku pogłównego. Uderzało to głównie w czarnych mieszkańców
i białą biedotę

. Według ocen autora artykułu zmniejszyło to znacz-

nie udział czarnych w wyborach i ogólną frekwencję, a tym samym
osłabiło pozycję republikanów i wzmocniło politycznie demokratów.
Uprzednio udawało się np. skutecznie i znacząco zwiększyć nakła-
dy na szkoły dostępne dla czarnych. Po restauracji starych porząd-
ków zmiany te zaczęto wycofywać. Walka na polu edukacyjnym była
szczególnie zacięta, w interesie bowiem dużych właścicieli ziemskich
i elity politycznej Południa było utrzymywanie niepiśmiennych, czar-
nych robotników. Miało to podwójne znaczenie: z jednej strony eli-
minowało lub ograniczało konkurencję polityczną ze strony czar-
nych wyborców (działało wówczas skutecznie prawo wykluczające
z głosowania), co utrwalało kontrolę polityczną nad stanową legisla-
turą. Z drugiej strony pozwalało zachować masową i tanią siłę robo-
czą do pracy na plantacjach. Biała elita korzystała na tym zarówno
dzięki oszczędnościom na wydatkach na dobra publiczne dostępne
mniejszościom – np. wydatki szkolne, jak i niskim kosztom pracy
w rolnictwie. Wszystkie te zmiany forsowano w doraźnym intere-
sie lokalnych elit – owe zabiegi dyskryminacyjne utrwalały mocne
pozycje polityczne rządzących na Południu demokratów, pozwala-
jąc im decydować o budżetach stanowych i kierunkach dystrybucji
środków. Ta dyskryminacja rasowa zadecydowała jednak na całe lata
o zacofaniu Południa w stosunku do reszty kraju. Czarni mieszkańcy,
zwłaszcza ci zdolniejsi i ambitniejsi, pozbawieni dostępu do edukacji,
przenosili się na Północ, wzmacniając ją swymi talentami i przedsię-
biorczością. Południe grzęzło w anachronicznym układzie instytucji.

W odniesieniu do białej biedoty stosowano różne wybiegi, takie jak „klauzula

dziadka”, która pozwalała wszystkim białym uchylić się od wymogów ograniczających
prawo do głosowania. Klauzula ta oznaczała, że prawo to odnosi się tylko do nowych
wyborców.

212

Problemy rozwoju i zacofania ekonomicznego

Opisywany przypadek może być zresztą uznany za dość typowy,

gdyż dotyczy wielkiej własności ziemskiej i jej potencjalnie negatyw-
nego wpływu na zmiany instytucji. Mechanizmy blokujące zmia-
nę społeczną są podobne. Na przykład wiele dyskusji wzbudza dziś
problem demokracji lub, ściślej mówiąc, szans na jej rozwój w kra-
jach dotychczas cechujących się autorytarnymi lub wręcz dyktator-
skimi reżimami. Co decyduje o trwałości instytucji demokratycznych
i czy można np. wprowadzić demokrację w Arabii Saudyjskiej, Haiti
czy Uzbekistanie? Wiemy doskonale, że w większości krajów świa-
ta odbywają się dziś, formalnie biorąc, wybory do parlamentów, ale
nie musi to być dobry wskaźnik poziomu demokracji. Można zu-
pełnie poważnie zastanawiać się nad realnym zakresem demokracji
w Chinach, które wyborów nie organizują, czy w Indiach przepro-
wadzających takie wybory od czasu uzyskania niepodległości i uzna-
wanych za demokratyczne. Chiny są w kwestii demokracji na cen-
zurowanym, ale czy także Indie z ich ogromnymi nierównościami
ekonomicznymi, podziałami kastowymi i dramatycznym poziomem
analfabetyzmu rzeczywiście są w pełni demokratyczne? Ostatnio po-
kazała się interesująca monografia na temat pochodzenia i źródeł de-
mokracji

. Autorzy monografii, D. Acemoglu i J. Robinson, postrze-

gają mianowicie relacje między dyktaturą a demokracją jako sposób
rozgrywania konfliktu między masami a elitami o podział tortu, czyli
jako konflikt sprzecznych interesów materialnych. Czy w interesie
elit leży w ogóle demokratyzacja stosunków politycznych? To zależy
od dwóch czynników: stopnia nierówności społecznych (im większe
nierówności, tym – wraz z demokracją – większe prawdopodobień-
stwo redystrybucji na niekorzyść elit) oraz charakteru aktywów kon-
trolowanych przez elity i zapewniających im uprzywilejowaną pozy-
cję. Jeżeli aktywa te są łatwe do przejęcia, a kontrola nad nimi zależy
od dostępu do władzy politycznej, to demokracja jest groźna dla kla-
sy panującej. To dyktatura zapewnia jej polityczne narzędzia umożli-
wiające czerpanie korzyści ekonomicznych. W takiej właśnie sytuacji
jest na pewno wielka własność ziemska. Wielcy właściciele nie mogą
wypuścić z rąk władzy politycznej ani się nią dzielić, bo zostaną wy-
właszczeni – i to tym szybciej, i na tym większą skalę, im bardziej
początkowo byli uprzywilejowani. Polska szlachta i ziemiaństwo do

D. Acemoglu, J. Robinson, Economic Origins of Dictatorship and Democracy, Cam-

bridge University Press, Cambridge 2005.

213

10. Dlaczego istnieją złe instytucje?

końca próbowały utrzymywać całkowicie wsteczne, pań szczyźniane
stosunki własnościowe na wsi, choć blokowanie reform utrwalało
ewidentny niedorozwój ekonomiczny. Władanie ziemią stanowiło
bazę ekonomiczną, na której opierała się pozycja tej klasy. Na przy-
kład Rosja w XIX wieku nie budowała linii kolejowych w obawie
przed negatywnym wpływem tej innowacji na układ sił społecznych.
Rządząca elita słusznie uważała, że kolej zwiększy mobilność lud-
ności, ułatwi niepożądane kontakty, spowoduje dopływ groźnych
i nieprawomyślnych idei. Próby blokowania uprzemysłowienia były
podejmowane nawet wtedy, gdy Rosja poniosła klęskę w wojnie
krymskiej, co ukazało jawnie jej techniczne zacofanie. Jej obawy były
jednak słuszne. Kiedy Rosja w końcu została zmuszona do pewnej
modernizacji, w jej rezultacie doszło do rewolucji 1905 roku.

Możemy również wskazać odwrotną sytuację. Zaskakująco szyb-

ka zmiana ustrojowa w krajach gospodarki centralnie planowanej
na przełomie lat 80. i 90. ubiegłego wieku staje się o wiele bardziej
zrozumiała, gdy przymierzymy do niej schemat proponowany przez
D. Acemoglu i J. Robinsona. Zmiana ustroju nie była dla elit rzą-
dzących w tych krajach ekonomicznie bolesna. Socjalizm nie pole-
gał na przywłaszczaniu sobie przez nie jakichś szczególnych przywi-
lejów, dóbr czy korzyści materialnych. Wprost przeciwnie, stopień
nierówności dochodowych był w tym systemie nader umiarkowa-
ny, na ogół niższy niż gdzie indziej w świecie, i wyraźnie niższy niż
później, w miarę budowania kapitalizmu. Co więcej, elity rządzące,
np. w PRL-u, w większości miały poczucie i pełne przekonanie, że
w konkurencyjnej grze (o ile zostaną do niej dopuszczone) dadzą
sobie doskonale radę. Jeśli bowiem szukać potencjalnych źródeł ich
przewagi, to dotyczyły one początkowo dostępu do samej władzy,
która jednak później dawała przewagę w postaci wiedzy, kompeten-
cji i zdobywania informacji. W znacznym stopniu przewaga ta wyni-
kała ze zgromadzonych doświadczeń w trakcie wcześniejszego spra-
wowania władzy, choć jasne jest, że były to aktywa, których nie dało
się pozbawić ich posiadaczy. Dlatego też w wielu krajach przy okazji
zmiany ustroju doszło do zaskakująco wysokiego stopnia kooperacji
zwycięzców i pokonanych.

Niemniej historia roi się od przykładów elit politycznych, które

gotowe są poświęcić interes publiczny, jeśli stoi on w sprzeczności
z doraźnym interesem partykularnym (klasowym, grupowym, kasto-
wym itp.). Kiedy zagrożony rebelią prezydent Rwandy zwrócił się

214

Problemy rozwoju i zacofania ekonomicznego

o pomoc do prezydenta Zairu Mobutu, ten odparł: „Mówiłem ci, że-
byś nie budował dróg [...]. Budowanie dróg nigdy nie przynosi nicze-
go dobrego. Ja jestem u władzy w Zairze już od 30 lat i nigdy nie wy-
budowałem żadnej drogi. Teraz oni jadą po nich, żeby cię dopaść”

Zmiany społeczne i instytucjonalne mogą mieć także wymiar bar-

dziej lokalny. Są skutkiem działań lobbystycznych, grupowych inte-
resów i partykularnych presji. W 2003 roku Amadou Toumani Touré
i Blaise Compaoré, ówcześni prezydenci afrykańskich krajów Mali
i Burkina Faso, opublikowali w prasie amerykańskiej artykuł – swe-
go rodzaju apel o zaniechanie przez USA stosowania praktyk pro-
tekcjonistycznych w odniesieniu do bawełny

. Bawełna to kluczowy

dla tych krajów towar eksportowy i ważne źródło ich dochodów.
Prezydenci napisali: „Bawełna stanowi do 40% przychodów eks-
portowych i 10% PKB naszych dwóch krajów, podobnie jest w Be-
ninie i Czadzie [...]. W latach 2001– 2002 25 tys. amerykańskich
farmerów uprawiających bawełnę otrzymało w subsydiach więcej
– w przybliżeniu 3 mld USD – niż cała wartość produkcji Burkina
Faso, w którym los dwóch milionów ludzi zależy od tych upraw”.
Dalej wskazali, że tak naprawdę głównym odbiorcą tych subsydiów
jest jedynie 2,5 tys. ludzi, czyli 10% relatywnie bogatych farmerów
amerykańskich, co – być może nie intencjonalnie – skazuje na ubó-
stwo 10 mln osób w środkowej i zachodniej Afryce. Dlaczego zatem
USA są gotowe rezygnować z tańszej bawełny importowanej na rzecz
własnej i drogiej? Czy takie postępowanie wytrzymuje sprawdzian
rachunku ekonomicznego? Oczywiście nie, gdyż jest ewidentne, że
interesy amerykańskich konsumentów zostały poświęcone na rzecz
interesów lobby bawełnianego, które ma niewątpliwe problemy
z konkurencją ze względu na wysokie koszty pracy w USA. Skąd za-
tem garstka plantatorów bawełny ma tak duże wpływy? Otóż ta gra
ekonomiczna toczy się zasadniczo między farmerami a konsumenta-
mi. Ci pierwsi mają jasno sprecyzowane interesy: ich bieżące docho-
dy, pozycja ekonomiczna i przyszłość prowadzonego biznesu zależą
od polityki gospodarczej amerykańskiego rządu w sprawie subwen-
cji. Są tu zaangażowane ich żywotne interesy. Po drugiej stronie są
miliony konsumentów, słabo zorganizowanych, rozproszonych, dla
których wyższe lub niższe ceny wyrobów bawełnianych nie są głów-
nym elementem ich zainteresowania. Owszem, woleliby kupować ta-

J. Robinson, When Is a State Predatory, CESifo Working Paper 1999, No. 178, s. 2.

Your Farm Subsidies Are Strangling Us, „New York Times”, 11 July 2003.

215

10. Dlaczego istnieją złe instytucje?

niej, ale też brak im wiedzy o związkach polityki rządowej i zabie-
gów lobby bawełnianego dotyczących cen bawełny. Ponadto udział
wydatków na produkty bawełniane w budżetach domowych jest nie-
wielki. Skłonność masy konsumentów do zaangażowania się w wal-
kę o niższe ceny wyrobów bawełnianych, a więc w kwestię o drugo-
rzędnym dla nich znaczeniu, można oceniać w tych warunkach jako
niewielką. Dlatego też relatywnie mało liczne, ale bardzo zdetermi-
nowane zbiorowości walczące o swoje żywotne interesy i przywile-
je są z reguły bardziej skuteczne w forsowaniu celów politycznych
niż masa drobnych i rozproszonych podmiotów. Wyobraźmy sobie,
że dla każdego z tej ogromnej liczby konsumentów indywidualny
koszt angażowania się w konflikt jest wyższy niż korzyść z ewentu-
alnego sukcesu – a sukces i tak nie jest wcale pewny, gdyż zależy od
liczebności podmiotów przyłączających się do walki. Także podmio-
ty raczej nie włączą się masowo, bo – co założono wyżej – nie mają
w tym interesu. W starciu aktywnie zaangażowanych, choćby mało
licznych lobbystów i pasywnych mas łatwo wskazać prawdopodob-
nego zwycięzcę

M. Olson

wykrył jeszcze jeden rodzaj usztywnień instytucjonal-

nych odpowiedzialnych za zwolnienie wzrostu gospodarczego i ten-
dencje stagnacyjne. Tym sprawcą jest zbyt długa stabilizacja politycz-
na. Wydaje się paradoksem, że stabilność jest lub może być źródłem
zagrożeń na dłuższą metę, a jednak to prawda. Autor ten zwrócił
uwagę, że wraz z wydłużaniem się okresu stabilizacji coraz lepiej roz-
wijają się rozliczne grupy interesów, które nawiązują i rozbudowu-
ją wzajemne powiązania. W stabilnym otoczeniu można wyznaczać
i ustanawiać strefy wpływów między sobą, tworzyć koalicje blokują-
ce zmiany, zmawiać się i dokonywać pożądanej redystrybucji docho-
dów. W rezultacie mobilność społeczna i międzygrupowa spada, po-
zycje na drabinie społecznej w coraz większym stopniu się dziedziczy,
a nie indywidualnie zdobywa. Pojawia się coraz więcej usztywnień.
Poszczególne grupy interesów coraz lepiej zabezpieczają swoje stany
posiadania, ale im mocniej „obsiadają” one system, tym bardziej staje
się on niezdolny do zmiany. M. Olson podaje przykład Wielkiej Bry-

Błędem byłoby nadmierne generalizowanie tej sytuacji. Czasami obywatele mogą

zostać zmobilizowani do wielkiej aktywności, mimo że ich bezpośrednie interesy nie są
naruszone. Takie działania możemy np. obserwować w obronie zabijanych wielorybów
czy wycinania dżungli amazońskiej.

M. Olson, The Rise and Decline of Nations. Economic Growth, Stagflation, and So-

cial Rigidities, Yale University Press, London 1982.

216

Problemy rozwoju i zacofania ekonomicznego

tanii, która po rewolucji przemysłowej stała się najszybciej rozwija-
jącą się gospodarką, by później wejść w fazę wyraźnie wolniejszego
wzrostu niż inne kraje rozwinięte. Przyczyna, jego zdaniem, tkwi-
ła w utrzymywaniu niewiarygodnej stabilności politycznej w okre-
sie półtora wieku, co stworzyło warunki do powstania „sklerotycz-
nego” układu instytucjonalnego, niezmiernie trudnego do zmiany.
Francja od XIX wieku, w przeciwieństwie do Zjednoczonego Króle-
stwa, przeżywała ciągłe konwulsje, wygrywała i przegrywała wojny,
wielokrotne dochodziło w niej do zmian ustrojowych (od cesarstwa
do republiki) i rewolucji. Francja była okupowana i sama okupowa-
ła. Czasem była nawet bliska wojny domowej. Ta dramatyczna nie-
stabilność nie pozwalała na uformowanie się zbyt trwałych grup in-
teresów. Polityczny i ekonomiczny układ sił bez ustanku się zmieniał,
a w ślad za tym ciągle przebudowywały się nowo powstające koalicje.
Politycznie i ekonomicznie system był dynamiczny, mobilny i otwar-
ty. Jednocześnie Francja rozwijała się szybko, zaskakująco szybko jak
na tak ciągłe i duże wstrząsy. Właśnie taki scenariusz jest całkowicie
zgodny z hipotezą M. Olsona o pozytywnym wpływie politycznych
turbulencji i szoków oraz niekorzystnych skutkach nadmiernej stabi-
lizacji systemu.

Odwoływanie się do interesów jako czynnika blokującego zmia-

nę instytucjonalną jest dość naturalne. Do zmian nie dochodzi, gdyż
jakieś grupy społeczne, zapewne bardzo wpływowe, tych zmian nie
chcą i nie dopuszczają do reform naruszających ich interesy. A czy
może zdarzyć się tak, że zmiany instytucjonalne nie następują, mimo
iż wszyscy ich chcą? Choć na pozór brzmi to absurdalnie, jest to na-
der częsty przypadek usztywnień infrastruktury instytucjonalnej. Jak
to jest w ogóle możliwe? Wiemy doskonale, że instytucje cechuje
silna bezwładność – raz powstałe, trudno jest zmieniać. Nie można
wykluczyć, że początkowo dane instytucje dobrze służyły społecz-
nym potrzebom, ale z biegiem czasu i wraz ze zmianą sytuacji de-
mograficznej, technologicznej, warunków naturalnych czy środowi-
skowych dotychczasowe instytucje stają się hamulcem. Przykładem
może być archaiczna norma społeczna niedostosowana do zmienio-
nych warunków.

Rozważmy intrygujący przypadek Islandii opisany przez T. Eg-

gertssona

. Islandia dopiero niedawno stała się krajem zamożnym

T. Eggertsson, Imperfect Institutions. Possibilities and Limits of Reform, University

of Michigan Press, Ann Arbor 2005.

217

10. Dlaczego istnieją złe instytucje?

i bogatym. Aż do XX wieku ten niewielki ludnościowo kraj wielo-
krotnie głodował, a nawet znajdował się na granicy unicestwienia.
W XVIII wieku Dania (wówczas Islandia wchodziła w skład tego pań-
stwa) rozważała nawet przesiedlenie Islandczyków do siebie. Wszyst-
ko to działo się w sytuacji, kiedy wokół wyspy znajdowały się niewia-
rygodnie bogate łowiska ryb. Islandczycy jednak zamiast łowić ryby,
zajmowali się głównie uprawą roli i hodowlą, a jedynie marginalnie
rybołówstwem. I głodowali. „Kiedy kończył się wiek XIX, technolo-
gia przemysłowa i organizacja przemysłu na Islandii nie odnotowała
istotnych usprawnień od czasu wikingów, a na rozwój niezależnego
przemysłu połowu ryb musiano czekać aż do ostatnich dekad tego
stulecia” – podsumował T. Eggertsson

. Warunki dla rolnictwa na

Islandii są wyjątkowo ciężkie. Ryzyko stanowią ekstremalne warun-
ki pogodowe: temperatury w lecie są niskie i co kilka lat nawet o tej
porze roku notuje się ujemne temperatury. Główny problem stano-
wią jednak bardzo silne wahania temperatury, dochodzące nawet do
20-stopniowych, lokalnych spadków temperatury w ciągu jednego
dnia

. Musi to powodować ogromne straty produkcyjne i genero-

wać wysoką niepewność zajęć rolniczych. W tych okolicznościach
hodowla owiec (główna gałąź gospodarki w latach 900–1900) była
zależna od zdolności poszczególnych gospodarstw rolnych do zebra-
nia odpowiedniej ilości siana koniecznego do przezimowania stada
zwierząt. Ponieważ zbiory były niepewne, ukształtowała się norma
„dobrego Samarytanina”, nakazująca zwyczajowo, ale i prawnie,
dzielić się z innymi posiadanymi zasobami siana. Warunki naturalne
i prymitywne techniki rolne powodowały, że krańcowa produkcyj-
ność pracy w rolnictwie była bardzo niska. Poszczególne farmy funk-
cjonowały ustawicznie na granicy przetrwania. Pech czy niekorzystny
zbieg okoliczności prowadziły do katastrofy rodziny dotkniętej stra-
tami w produkcji, niekoniecznie z własnej winy, ale wskutek anomalii
pogodowych lub klęsk przyrodniczych. Dlatego zasada „dobrego Sa-
marytanina” była kluczową instytucją zapewniającą ciągłość trwania
społeczności zmuszonej do wzajemnej solidarności. W konkretnych
islandzkich warunkach miało to społeczny sens. Jednocześnie zasada
ta mogła skutkować i zapewne skutkowała niejednokrotnie tendencją
do zachowań w stylu gapowicza. Skoro sąsiad ma prawny i moralny

Ibidem, s. 100.

T. Jóhannesson, Agriculture in Iceland. Conditions and Characteristics, The Agricul-

tural University of Iceland, Reykjavik 2010.

218

Problemy rozwoju i zacofania ekonomicznego

obowiązek dzielić się z innymi swymi zapasami, to korzystający z tej
pomocy ma powód, by unikać wysiłku, ale także udzielający pomocy
nie będzie się nadmiernie wysilał. Każda chęć rozbudowy własnego
stada owiec wymagałaby odpowiednich rezerw siana. Po co jednak
gromadzić zapasy ze zdwojonym wysiłkiem, skoro nie ma pewności,
czy nie zostaną one przejęte przez leniwego sąsiada, któremu – z jego
winy – zabrakło paszy na przednówku? Norma „dobrego Samaryta-
nina” ma zatem wmontowaną antyprodukcyjną blokadę: ratuje w sy-
tuacjach krytycznych, ale nie skłania do nadmiernej aktywności. Jest
to zasada dobrze dostosowana do trudnych, niepewnych czasów go-
spodarowania, kiedy ze względu na prymitywne techniki wytwarza-
nia jesteśmy w dużym stopniu na łasce i niełasce przyrody. Próba
odejścia od tej normy nie jest jednak możliwa czy nawet opłacalna
w pojedynkę. Można się przecież zastanawiać, dlaczego mieszkańcy
Islandii nie zaczęli zajmować się rybołówstwem, skoro przyroda dała
im w prezencie tak obfite łowiska. Wyspiarze łowili ryby, ale było to
zajęcie traktowane jedynie jako działalność uboczna w stosunku do
rolnictwa. Otóż jednym z istotnych elementów islandzkiego porząd-
ku instytucjonalnego było przez setki lat prawo zakazujące tworzenia
wyspecjalizowanych osiedli rybackich. Ponadto „prawo ograniczało
mobilność siły roboczej, wymagając od wszystkich dorosłych, z nie-
licznymi wyjątkami, by mieszkali na farmach jako rolnicy lub służba,
i zakazywało współdziałania w przybrzeżnym rybołówstwie między
Islandczykami a obcymi”

. Warto zwrócić uwagę na charakter tego

ograniczenia. Pojawienie się wyspecjalizowanych rybaków zajmują-
cych się bardziej dochodową działalnością niż hodowla oznaczałoby
ich trwałe odchodzenie z rolnictwa. Zaczęłoby to stopniowo wywie-
rać wpływ na wzrost płac, co czyniłoby zajęcia w rolnictwie nieopła-
calnymi. Dodatkowo im więcej ludzi odchodziłoby z farm rolniczych
do połowu ryb, tym bardziej załamywałaby się norma wzajemnej so-
lidarności między farmerami. Dlatego budowano taki układ instytu-
cji prawnych i zwyczajowych, by niejako przywiązać ludzi do ziemi
i zahamować tę tendencję. Skłonność do łamania tak ustanowionego
prawa i podejmowania się – mimo wszystko – łowienia ryb zależała
od różnic w dochodowości między rybołówstwem a hodowlą (rol-
nictwem) oraz od dotkliwości sankcji społecznych. Te różnice sta-
ły się znaczące zwłaszcza wtedy, kiedy ok. XV wieku pojawiły się
obce, europejskie rynki zbytu na ryby. Trzeba było wtedy wzmocnić

T. Eggertsson, op. cit., s. 103.

219

10. Dlaczego istnieją złe instytucje?

ograniczenia prawne, by zahamować swoistą dezercję z rolnictwa.
By zrozumieć sens tych pozornie nieracjonalnych zachowań, trzeba
uwzględnić nie tylko interesy potencjalnych dezerterów, ale też do-
raźne interesy większości farmerów. Oni traktowali ucieczkę do ry-
bołówstwa jako zagrożenie dla swego dotychczasowego bytu i wzrost
ryzyka prowadzonej działalności. Nawet jeśli przyszłościowo połowy
ryb i stworzenie wyspecjalizowanego przemysłu połowowego mogły
być globalnie opłacalne (co wiemy post factum), to na razie, przej-
ściowo, takie zmiany strukturalne niszczyły i podkopywały dotych-
czasowe warunki życia znacznej części populacji. Trzeba jednocześnie
pamiętać, że przejście do nowego zajęcia – łowienia ryb – nie było
w realiach islandzkich proste ani tanie. Jedynie niewielu mogło sobie
pozwolić na taki krok, a jednocześnie możliwości wyboru innej ak-
tywności poza rolnictwem i rybołówstwem na wyspie nie było. Przy-
padek islandzki jest więc przykładem klasycznej pułapki rozwojowej,
z której kraj zdołał się wyzwolić dopiero w XX wieku

, ale w której

tkwił przez stulecia.

Aby wzmocnić tę argumentację, rozważmy jeszcze jeden przy-

kład blokowania rozwoju przez normę społeczną, odwołując się
tym razem do doświadczeń Czarnej Afryki

. Afrykańskie realia,

w połączeniu z zastosowaniem prostych technik produkcji, nieco
przypominają casus Islandii z przeszłości. Głównymi zajęciami bied-
nych społeczności afrykańskich są przede wszystkim zbieractwo i ło-
wiectwo oraz uprawa roli. Są to zajęcia, które pozwalają zaspokoić
jedynie zupełnie podstawowe potrzeby społeczne. Stosuje się przy
nich bardzo nieskomplikowane techniki produkcyjne, które nie po-
zwalają ludziom uniezależnić się w istotny sposób od przyrody, kli-
matu i innych czynników naturalnych. To, czy polowanie zakończy
się sukcesem czy porażką, jest kwestią szczęścia, przypadku, trafu
losu. Podobnie jest z uprawą ziemi, gdy kaprysy pogodowe niwe-
czą cały wysiłek. Wszystkie te społeczności bytują na granicy prze-
trwania, jedynie nieco powyżej minimum biologicznego, i są stale
wystawione na ryzyko przypadku, bez możliwości zneutralizowania
w jakiś sposób skutków niepowodzenia lub zabezpieczenia się przed
zagrożeniem. Bogate społeczeństwa mają natomiast do dyspozycji

Analiza okoliczności wyjścia z tej pułapki nie będzie tu omawiana. Było kilka prze-

słanek, które o tym zdecydowały: dwie najważniejsze to presja demograficzna i czynniki
zewnętrzne. Obie mogą być do pewnego stopnia traktowane jako czynniki egzogeniczne.

Omawiając ten przykład, wykorzystano pracę, badania i opinie J.P. Platteau, Institu-

tions, Social Norms, and Economic Development, Routledge, London 2006.

220

Problemy rozwoju i zacofania ekonomicznego

nowoczesne technologie, które dają im skuteczny oręż do zmniej-
szania wpływu czynnika przyrodniczego. W rozwiniętym rolnictwie
wydajność pracy dzięki użyciu różnych technik agrotechnicznych
i wyspecjalizowanych narzędzi jest tak duża, że nawet bardzo nie-
korzystne warunki wegetacji na ogół jedynie zmniejszają plony, być
może ograniczają konsumpcję niektórych dóbr, ale nie prowadzą do
klęski głodu.

W tradycyjnych afrykańskich społecznościach jest inaczej. Lu-

dzie i społeczności – ze względu na to, że są wciąż poddawane tak
potężnym czynnikom losowym, wahaniom temperatury, klimatu
i zmianom środowiska naturalnego, decydującym zarówno o ich in-
dywidualnym, jak i zbiorowym bycie, zbudowały sobie specyficzny
system wyobrażeń o świecie. W tym systemie kluczową rolę wyja-
śniającą bieg spraw, także codziennych, odgrywają czynniki nad-
przyrodzone, magiczne i religijne. To one decydują o powodzeniu
polowania lub o braku sukcesu. To siły nadprzyrodzone mają wpływ
na wysokość plonów, wielkość zbiorów i wyniki gospodarowania.
Z psychologicznego punktu widzenia jest zrozumiałe, że ludzie, któ-
rzy w niewielkim stopniu kontrolują swoje życie i własny los, szukają
wyjaśnień sensu zdarzeń i interpretują je nie w języku racjonalnym,
ale odwołują się do magii i świata nadprzyrodzonego. Taki obraz
świata ma jednak kolosalny wpływ na zachowania społeczne i oce-
nę zdarzeń zachodzących w otoczeniu. Sukces ekonomiczny nie jest
postrzegany jako rezultat wysiłku rolnika czy myśliwego, ale jako
przejaw woli boskiej, w tym przypadku sprzyjającej człowiekowi.
Bóg czy bóstwo mogliby przecież nie sprzyjać człowiekowi i wów-
czas łowca wracałby bez łupu. Każdy rezultat gospodarowania jest
tu wynikiem czynników kompletnie niezależnych od zainteresowa-
nego, a ponieważ nie rozumiemy, jaką bogowie mają względem nas
„politykę”, to rezultaty działalności ekonomicznej musimy postrze-
gać jako zupełnie przypadkowe, tj. leżące poza kontekstem przyczyn
i skutków. Każdy nasz wysiłek będzie zbyteczny i pozbawiony sen-
su, jeśli bogowie są nam niechętni, ale jeśli nam sprzyjają, to osią-
gniemy sukces bez względu na to, czy coś zrobimy w tym celu, czy
nie. Wszystko jest kwestią szczęścia lub przypadku, a nie aktywności
i nagrody za wysiłek i starania

. Te kulturowe uwarunkowania same

w sobie stanowią potężny hamulec aktywności. Przeświadczenie, że

Haitańska religia wudu ma także wiele wspólnego z tym podejściem, gdyż sama

przywędrowała wraz z niewolnikami ze środkowej i zachodniej Afryki.

221

10. Dlaczego istnieją złe instytucje?

nic od nas nie zależy, czyni każdy wysiłek nieważnym, problema-
tycznym

W tym świecie funkcjonuje silna norma egalitaryzmu, nakazu-

jąca dzielić się z innymi tym, co posiadamy. Jest zupełnie logiczne,
że jeśli mamy jakieś dobra materialne, w których posiadanie weszli-
śmy bez związku z naszymi zasługami, to moralne jest dzielenie się
tym bogactwem, a niemoralna i sprzeczna z porządkiem społecznym
odmowa solidarności. Kto z kim ma się dzielić? Szczęściarz, który
upolował zwierzynę, z rodziną mniej fortunnego myśliwego, dobrze
prosperujący kupiec z resztą własnej, szerokiej rodziny, ten, kto ma
pracę, z bezrobotnymi kuzynami. Kiedy przyglądamy się bliżej tej
egalitarnej normie, z łatwością dostrzegamy jej cementujące funkcje
społeczne i jej rolę jako narzędzia przetrwania ekonomicznie słabej
i zagrożonej zbiorowości. Warunki społeczne, w jakich się ona naro-
dziła, wyjaśniają jej treść, ale równie oczywisty jest jej antyrozwojowy
wymiar. Z jednej strony uruchamia ona całe pokłady zachowań paso-
żytniczych wśród masy krewnych i współplemieńców uprawnionych
do korzystania z pomocy zamożniejszych członków rodziny, z dru-
giej zaś demotywuje do jakiejkolwiek własnej aktywności. Wysiłek
włożony we własne kształcenie, zabiegi o utworzenie i prowadzenie
małego biznesu rodzinnego, osobiste wyrzeczenia konsumpcyjne, by
zgromadzić niezbędne środki na inwestycje, choć potencjalnie przy-
noszą gratyfikacje, to jednak są one minimalne, jeśli zmuszeni jeste-
śmy dzielić się nimi z innymi. Ten wysiłek jest więc często zupełnie
nieopłacalny. Redystrybucyjny charakter normy egalitaryzmu nie po-
zwala wyrwać się danej społeczności z zacofania. Każda próba uwol-
nienia się poszczególnych jednostek od nędzy i ubóstwa uruchamia
mechanizm ściągania śmiałków w dół przez innych chętnych do par-
tycypowania w dochodach i korzyściach, których, co prawda, sami

Zdaniem niektórych autorów sposób, w jaki poszczególne religie rozstrzygnęły tę

kwestię, dał Europie ogromną przewagę nad innymi. Chrześcijaństwo odrzuciło oka-
zjonalizm, tj. wizję świata, w którym Bóg bezustannie interweniuje w codzienny bieg
rzeczy, na rzecz naturalizmu, czyli koncepcji praw naturalnych, niezmiennych i powsta-
łych w jednym, początkowym akcie stworzenia. Okazjonalizm odrzuca de facto przy-
czynowość, gdyż przy tym podejściu zjawiska – każdorazowo – kształtowane są mocą
nieograniczonej woli stwórcy i nie są wynikiem praw, które można badać. Tym samym
okazjonalizm, któremu hołdował m.in. islam, blokował rozwój nauki i postępu tech-
nicznego. Chrześcijaństwo najbardziej konsekwentnie odrzuciło ten kierunek, dlatego
powstały warunki do rozwoju nowoczesnego przyrodoznawstwa. Por. R. Lipsey, K. Car-
law, C. Bekar, Economic Transformations. General Purpose Technologies and Long Term
Economic Growth, Oxford University Press, Oxford 2005, s. 234.

222

Problemy rozwoju i zacofania ekonomicznego

nie wytworzyli, ale zawsze są gotowi zgłosić się do uczestniczenia
w ich podziale. W przypadku bardzo aktywnej jednostki, która jest
skłonna opuścić rodzinną wioskę w poszukiwaniu pracy w mieście
oraz decyduje się podjąć duży wysiłek, zaryzykować wiele wyrzeczeń
i znieść sporo upokorzeń, działa podobny mechanizm. Jeśli się jej
powiedzie i odniesie sukces, np. zdobędzie dobrze płatną pracę, na-
tychmiast pojawi się silna presja, by wypełniała zobowiązania wobec
rodziny, krewnych i całej wspólnoty. Rodzina i znajomi oczekują też,
że krewniak zajmujący kierownicze stanowisko będzie masowo za-
trudniać swych pociotków i kuzynów bez względu na wymogi i kry-
teria kompetencyjne

. Jest to zmora zagranicznego kapitału, który

– zatrudniając miejscową siłę roboczą – musi stale brać ten czynnik
pod uwagę. Widoczny jest więc negatywny wpływ tej pozornie słusz-
nej normy na sytuację lokalnego rynku pracy.

Blokujący rozwój charakter normy silnego egalitaryzmu jest ewi-

dentny. Wmontowane antymotywacyjne mechanizmy, pasożytowanie
na pracy innych oraz niska skłonność do akumulacji skazują hołdujące
tym obyczajom społeczności na stagnację i niedorozwój. Dlaczego ta
norma działa skutecznie? Można przecież argumentować, że jednost-
ka nie musi poddawać się takiej presji. W praktyce nacisk społeczny
jest potężny i bardzo trudno jest zachowywać się niekoniunkturalnie.
Respektowanie normy właściwego, przyzwoitego zachowania się jest
warunkiem społecznej akceptacji. Osobnicy niepodporządkowujący
się normie są narażeni na wykluczenie społeczne, ostracyzm, a czasa-
mi nawet fizyczny atak. Wyruszający do miasta w poszukiwaniu pracy
członek rodziny nie zrywa więzów z krewnymi, gdyż rodzina, klan
czy szczep są dla niego zawsze źródłem bezpieczeństwa w przypadku
niepowodzenia. Nie można pochopnie ryzykować złamania obowią-
zującej normy społecznej, bo to prowadzi do wykluczenia z rodzinne-
go kręgu. Jedynie osobnicy o bardzo wysokiej skłonności do ryzyka
są gotowi na taki krok.

Sytuacja anachronicznej normy społecznej jest bardzo typowym

przejawem inercji układu instytucjonalnego. Układu tego nie można
zmienić w pojedynkę, ponieważ norma społeczna jest stanem równo-
wagi w swoistej grze społecznej o wielu stanach równowagi. Niemniej
właśnie dlatego jest to stan równowagi, że poszczególni osobnicy –

Jest to w istocie mechanizm uniwersalny i doskonale nam znany także w Polsce.

Niemniej wraz z rozwojem ekonomicznym skala takich zjawisk z reguły maleje.

223

10. Dlaczego istnieją złe instytucje?

pojedynczo – nie mają dostatecznie silnego motywu, by zmieniać swe
zachowania. Dopiero masowe dezercje czynią odmienne zachowania
opłacalnymi i skutkują przejściem do innego stanu równowagi, za-
zwyczaj lepszego. Uzyskanie masowości i zsynchronizowania działań
jest jednak trudne i kłopotliwe, a zatem mało prawdopodobne i dość
rzadkie. Zazwyczaj potrzebny jest do tego jakiś impuls zewnętrz-
ny. W rezultacie gospodarki i społeczności mogą pozostawać nawet
względnie długo w pułapce ubóstwa i niskiej aktywności.

Zła norma społeczna jest w istocie szczególnym przypadkiem

jeszcze bardziej ogólnego mechanizmu petryfikującego układ insty-
tucji, mianowicie defektu koordynacji. Zmiana społeczna, jak sama
nazwa niejako wskazuje, wymaga kolektywnego wysiłku, czyli zbio-
rowej i zsynchronizowanej reorientacji zachowań. Nie jest istotne,
czy dotyczy to sfery ekonomicznej, obyczajowej czy politycznej, np.
skłonności do akceptacji sztuki awangardowej. I tak każda epoka ma
zapewne swe kanony piękna. Doskonale wiemy, że piękno ciała ludz-
kiego co innego oznaczało w czasach Rubensa, co innego w starożyt-
nym Egipcie, a co innego dziś. Sugeruje to, że nie istnieją tu raczej
żadne obiektywne kryteria piękna i urody, a estetyka stanowi funk-
cję tego, co większość jest skłonna uważać za piękne, oraz istnieje
silna motywacja, by podporządkowywać się temu terrorowi otocze-
nia. Sytuacja odszczepieńca nie jest godna zazdrości. Na przykład
malarstwo awangardowe często bywa postrzegane jako bezsensow-
ne, naruszające kanony przyzwoitej sztuki, a nawet jako prymitywne
bohomazy. Akceptując tę sztukę, narażamy się na kpiny, ośmieszenie
czy społeczną dezaprobatę. Są to niezmiernie dotkliwe sankcje spo-
łeczne i wolimy ich unikać. W sytuacji gdy zdecydowanie dominują
tradycjonaliści, poszczególni innowatorzy są narażeni na negatywne
oceny otoczenia, co pokazano na ilustracji 10.1 jako ujemną wartość
ich satysfakcji (ciągła, rosnąca krzywa opisująca poziom satysfakcji
przeciętnego innowatora w funkcji udziału zwolenników awangar-
dy w całości populacji). Kiedy jednak liczba odszczepieńców wzra-
sta, rośnie także poziom satysfakcji zwolenników nowych prądów
w sztuce. Nie tylko czują się oni pewniej, mając świadomość wspar-
cia moralnego ze strony innych, ale także wiedzą, że istnieje licz-
na rzesza pokrewnych dusz, podzielająca ich poglądy estetyczne. Od
pewnego momentu spora część zwolenników awangardy może na-
wet demonstrować poczucie swoistej wyższości wobec tradycjonali-
stów, czerpiąc z tego zadowolenie.

224

Problemy rozwoju i zacofania ekonomicznego

3ATYSFAKCJA

TRADYCJONALIyCI

AWANGARDA

/BSZAR

3TREFA

Ilustracja 10.1. Mechanizm zmiany normy społecznej na przykładzie estetyki.
Krzywe są funkcjami satysfakcji przeciętnego konsumenta (innowatora i trady-
cjonalisty) z konsumpcji dobra estetycznego, które ceni, względem odsetka zwo-
lenników awangardy

Równocześnie wraz ze zwiększającym się udziałem innowatorów

spada powoli satysfakcja tradycjonalistów: są oni poddawani coraz
silniejszej presji nowych prądów, tracą stopniowo poczucie, że wy-
brali właściwie w sensie kanonu estetycznego, mają obawy, że nie
nadążają, a może nawet są zacofani artystycznie (na ilustracji male-
jąca krzywa przerywana). Nie ma jednak żadnej pewności, że sytua-
cja będzie w tym kierunku ewoluowała. Dewianci pojawiają się, co
prawda, stale, bezustannie rodzą się różne nowe propozycje arty-
styczne, ale jedynie niektórzy, i to raczej nieliczni, nowatorzy odno-
szą sukces. Przyczyny można także wydedukować z ilustracji 10.1.
Założenie, że satysfakcja zwolenników awangardy rośnie wraz z ich
liczebnością, nie oznacza, że początkowo tradycyjni odbiorcy sztuki
nie dominują liczebnie w przestrzeni intelektualnej i marketingowo.
Dla innowatorów najważniejsze jest to, czy ta niekomfortowa sytua-
cja zablokuje pozyskiwanie nowych zwolenników. Jak wynika z ilu-

225

10. Dlaczego istnieją złe instytucje?

stracji 10.1, satysfakcja odszczepieńców jest mniejsza niż satysfakcja
tradycjonalistów aż do czasu osiągnięcia przez innowatorów punktu
E, czyli do momentu, gdy ich liczebność – udział w całej populacji
– osiągnie relatywnie wysoki pułap. Do tego czasu presja społecz-
na oraz relacja społecznych gratyfikacji uzyskiwanych, z jednej stro-
ny, przez zwolenników awangardy, a z drugiej – przez zwolenników
tradycyjnych gustów działa na rzecz tych ostatnich. Pojawiający się
dewianci są skutecznie przywoływani do porządku i skłaniani do ko-
niunkturalizmu. Dlatego taki układ społeczny ma tendencję do po-
wrotu do punktu zerowego, tj. do odrzucania odszczepieńców. Czyn-
nikiem zapewniającym inercję systemową jest tzw. obszar krytyczny.
Gdy zdarza się, że udział innowatorów przekracza z jakichś powo-
dów poziom E, wówczas sytuacja zwolenników awangardy zmienia
się diametralnie. Nastroje społeczne, a więc cały system nagród i kar
społecznych, działają w nowy sposób, który teraz samoczynnie napę-
dza zwolenników nowości i zmiany. Układ społeczny zaczyna szybko
ewoluować w kierunku 100-procentowego udziału nowatorów, po-
jawia się nowa moda i nowy koniunkturalizm. Dewianci zwyciężają
i zmiana społeczna się dopełnia. Obszar krytyczny to właśnie mini-
malna liczebność awangardzistów, pozwalająca dokonać przełomu.
Jeżeli nie udaje się zebrać odpowiedniej liczby zwolenników nowe-
go, to zmiana czy reforma upadają. Im większy jest obszar krytycz-
ny, tym zadanie trudniejsze. Przede wszystkim poważne sankcje za
nierespektowanie istniejącej normy przesuwają krzywą innowatorów
w dół, gdyż bycie awangardzistą powiększa rozziew między ich sytu-
acją a sytuacją tradycjonalistów. Wyszydzani, ośmieszani, lekceważe-
ni, a czasem – rzadko, choć i to zdarzało się w historii – nawet repre-
sjonowani prawnie, zwolennicy awangardy szybciej się wykruszają
i mają mniejszą motywację, by pozostawać w jej szeregach. Dlate-
go jeśli nowe idee nie zarażą jednocześnie odpowiednio dużej grupy
wyznawców, to nowy nurt okaże się efemerydą i pozostanie jedynie
ciekawostką historyczną. Nazywamy to defektem koordynacji, skoro
bowiem opłacalność indywidualnych decyzji rośnie wraz z liczebno-
ścią uczestników, to racjonalni osobnicy przyłączają się dopiero od
punktu E i dezerterują przy mniejszej liczebności. Co i jak zrobić,
by zapewnić odpowiednią masę krytyczną zwolenników i stworzyć
warunki do spontanicznego wejścia do strefy zmian? Podmioty czę-
sto rozumują tak: przyłączyłbym się do grona zwolenników zmiany,
gdyby inni też się przyłączyli, a więc poczekam, kiedy to zrobią. Po-
nieważ jednak to myślenie jest powszechne, mało kto się przyłącza,

226

Problemy rozwoju i zacofania ekonomicznego

a zatem gdy nawet większość chce zmiany, niepewność co do zacho-
wań innych pomaga utrzymać status quo.

Wspomniano wcześniej, że w przypadku zmiany społecznej mamy

do czynienia z dość podobnymi mechanizmami. W przypadku estetyki
jest oczywiście tak, że możliwa jest koegzystencja różnych szkół i nur-
tów sztuki. To nie zawsze możliwe jest w sferze ekonomii i polityki.
Rewolucja lub zamach stanu czy wreszcie zmiany ustrojowe mogą być
postrzegane jako zdarzenia zerojedynkowe. Rewolucja albo się powie-
dzie, albo nie

. Wiemy z potocznego doświadczenia, że wola więk-

szości nie wystarcza, by doszło do zmian, a obalenie dyktatury mimo
opozycyjnej postawy większości społeczeństwa nie jest łatwe. Sukces
rewolucji jest także uwikłany w defekt koordynacji. Potencjalni rewo-
lucjoniści wiedzą, że jeśli wystąpią w mniejszości, to zostaną zgnieceni
przez dyktaturę i surowo ukarani. Powodzenie jest zatem uwarunko-
wane masowością udziału, ponieważ wówczas prawdopodobieństwo
sukcesu buntowników rośnie, a represje – choć mogą być masowe –
stają się mniej dotkliwe, bo przecież wszystkich nie sposób ukarać. Im
bardziej masowe są wystąpienia, tym bardziej indywidualny rachunek
strat i korzyści przesuwa się w kierunku zapewniającym przyłączanie
się kolejnych buntowników i zwolenników zmiany. Uczestnicy nie
mogą być jednak, ex ante, pewni skali masowości wystąpień. Pesymi-
styczne oceny skłaniają do ostrożności i wyczekiwania na wyjaśnienie
się sytuacji. Kiedy jednak zbyt wielu czeka, niewielu aktywnie wkracza.
Te wahania mas społecznych powodują, że w przypadku zdecydowa-
nej reakcji władz bunt zostaje zduszony. Jak widać, w tym przypadku
zmiana instytucjonalna jest podporządkowana mechanizmowi samo-
spełniającej się prognozy.

Historycznie rzecz biorąc, jedną z istotnych przeszkód w mobi-

lizacji mas społecznych do zmian są wysokie koszty transakcyjne.
Konieczne w takiej sytuacji wymiana informacji, koordynacja oraz
uzgadnianie zachowań uczestników są kosztowne i kłopotliwe. An-
gażują one środki materialne i czas uczestników, a władze równolegle
podejmują wszelkie kroki, by sparaliżować ten przepływ informacji.
Dlatego dziś użycie Internetu do porozumiewania się i koordynacji
działań wydaje się tak ważne, ponieważ znacząco modyfikuje warun-

Oczywiście powodzenie rozumie się tu jako obalenie starego porządku społeczne-

go. Treść późniejszych rozwiązań instytucjonalnych może być różna i budzić spory. Od-
powiedź, czy rewolucja francuska z 1789 roku zakończyła się powodzeniem, czy nie,
zależy od kryteriów, jakie weźmiemy pod uwagę, a zatem nie jest jednoznaczna.

227

10. Dlaczego istnieją złe instytucje?

ki, w jakich działają zwolennicy zmian. Wydarzenia, jakie obserwo-
waliśmy w 2011 roku w północnej Afryce, zwane arabską wiosną,
były zaskoczeniem dla obserwatorów, a ich konsekwencje w posta-
ci upadku kilku dyktatur zostały powszechnie zinterpretowane jako
nowa jakość i rezultat nowych sposobów komunikowania się ludzi.

Trzeba wreszcie zauważyć, że jeżeli zmiana instytucjonalna jest

kosztowna i ryzykowna, wśród zainteresowanych zawsze pojawia
się problem gapowicza, czyli przypadek osób lub grup społecznych
skłonnych przerzucić koszty operacji społecznej na innych. Kolejną
ewentualnością jest targ o udział w korzyściach między stronami, co
może prowadzić do załamania się współdziałania. Wspomniano już,
że skuteczność zmian w obszarze instytucjonalnym jest uwarunkowa-
na masową gotowością do udziału w zmianie. Jeśli nie zostanie prze-
kroczony minimalny próg partycypacji, to reformy zostaną zabloko-
wane. Jednocześnie wiemy

, że jeżeli w wyniku zmiany społecznej

istnieją zarówno wygrani, jak i przegrani, przy czym straty tych ostat-
nich są pewne i dotyczą wyraźnie zidentyfikowanych grup społecz-
nych, wygrane zaś są rozproszone i niepewne, to wspólne osiągnięcie
celów społecznych jest mało prawdopodobne, nawet gdy zmiana jest
globalnie korzystna.

M. Olson, op. cit.

Rozdział 11

Studium przypadku: wahania wzrostu
gospodarczego w średniowiecznej
Europie

Studium przypadku zamieszczone poniżej ma być ilustracją, jak
skomplikowane i złożone są czynniki kształtujące rozwój ekonomicz-
ny. Wzrost gospodarczy zależy w dużej mierze od jakości istniejących
instytucji, lecz zmiany technologiczne ciągle czynią te instytucje ana-
chronicznymi oraz wymagają dostosowań i zmian po stronie ukła-
du instytucjonalnego. Na rozwoju może zaciążyć także jakiś impuls
egzogeniczny. Tym zewnętrznym czynnikiem w średniowieczu były
istotne wahania klimatu, skutkujące małą eksplozją demograficzną.
To uruchomiło dalsze zmiany i w perspektywie zapewniło Europie
pozycję dominującą w świecie, ale tylko dlatego, że wcześniej do-
konały się konieczne zmiany instytucjonalne i w dziedzinie postępu
technicznego. Wybór średniowiecznej Europy na studium przypad-
ku jest spowodowany tym, iż okresy dawniejsze charakteryzują się
dużo prostszą i bardziej przejrzystą gospodarką niż obecne ekono-
miki, co bardzo ułatwia śledzenie uniwersalnych mechanizmów roz-
wojowych.

Rok 476 n.e., tj. rok upadku zachodniego Cesarstwa Rzymskiego

i symboliczny początek średniowiecza, nie był – jak się powszech-
nie sądzi – jakąś istotną cezurą w historii europejskiej gospodarki.
Wprost przeciwnie, wszystkie główne instytucje społeczne, ekono-
miczne i prawne świata rzymskiego funkcjonowały nadal. Barbarzyń-
cy początkowo nie wprowadzali zmian w podziale na prowincje, nie
zmieniała się organizacja poboru podatków, a prawo rzymskie funk-
cjonowało równolegle do prawa miejscowego

. Gospodarka zachod-

M. Banniard, Wczesne średniowiecze na Zachodzie, Oficyna Wydawnicza Volumen,

Warszawa 1998.

229

11. Studium przypadku: wahania wzrostu gospodarczego...

nioeuropejska wciąż korzystała ze sprawnej sieci dróg, a w rolnictwie
nie notowano początkowo głębszego regresu. Punktem zwrotnym,
także w wymiarze ekonomicznym, dla Europy była dopiero inwazja
islamu w obszarze Morza Śródziemnego w VII wieku. Atak arabski
okazał się błyskawiczny: po śmierci Mahometa (632 rok n.e.) Ara-
bowie podbili do końca VII wieku całą północną Afrykę od Egiptu
aż po Cieśninę Gibraltarską. Wcześniej lub równolegle podporząd-
kowali sobie Palestynę i Syrię, Iran i Irak. W początkach VIII wieku
sięgnęli po Samarkandę i Dolinę Fergańską. Podbój Hiszpanii doko-
nał się w latach 711–714. Choć dalsza ekspansja lądowa Arabów zo-
stała zatrzymana przez Franków w bitwie pod Poitiers (732 rok), to
morskie podboje trwały nadal: Cypr od 649 roku stał się kondomi-
nium arabsko-bizantyńskim, Baleary zostały opanowane w 798, Kre-
ta w 824, a Sycylia w 827 roku. Przejściowo Arabowie kontrolowali
wyspy Korsykę i Sardynię, dokonując wypadów na tereny południo-
wej Galii. Flota bizantyńska utrzymała, co prawda, panowanie nad
wschodnią częścią akwenu śródziemnomorskiego, ale cała pozostała
część strefy śródziemnomorskiej znalazła się w rękach muzułmań-
skich.

Dlaczego ten podbój był tak skuteczny i szybki? W tej sprawie

historycy nie są zgodni. Prawdopodobnie jednak kluczowe znacze-
nie miały dwa czynniki sprzyjające stronie arabskiej. Po pierwsze,
dwaj główni przeciwnicy Arabów, tj. grecko-łaciński Rzym i perski
Iran, byli bardzo słabi. Przez całe stulecia oba te supermocarstwa to-
czyły między sobą wyniszczające wojny, które żadnemu z nich nie
zapewniły sukcesu. Ta wzajemna destrukcja ułatwiła zadanie nowej
potędze, która pojawiła się na granicach dotychczasowych rywali.
Po drugie, w latach 535–536 nastąpiła katastrofa klimatyczna, praw-
dopodobnie o światowych, globalnych skutkach, wiemy bowiem, że
w omawianym okresie temperatura na półkuli północnej obniżyła
się drastycznie. Oceny skali tego zjawiska są sporne, ale spadek śred-
niej temperatury wyniósł od 1,5°C do nawet 10°C i mógł trwać do
10 lat. Jedną z hipotez wyjaśniającą przyczyny gwałtownego ozię-
bienia Ziemi jest wybuch wulkanu Krakatau (w rejonie Jawy)

. Pyły

wyrzucone do atmosfery i utrzymujące się tam przez kilka lat ogra-
niczyły dostęp promieni słonecznych, wywołując opisane skutki kli-

K. Wohletz, Were the Dark Ages Triggered by Volcano-related Climate Changes in

the 6th Century, http://www.ees1.lanl.gov/Wohletz/Krakatau.htm 2000 (dostęp: 2 lipca
2012).

230

Problemy rozwoju i zacofania ekonomicznego

matyczne. Nie mamy wciąż pewności, ale jest bardzo prawdopodob-
ne, że wybuch epidemii cztery lata po hipotetycznej erupcji wulkanu
(czyli w 540 roku n.e.) mógł być pośrednim skutkiem tego katakli-
zmu przyrodniczego

. Epidemia ta, znana jako plaga Justyniana (była

nią prawdopodobnie dżuma dymieniczna), miała katastrofalne skut-
ki demograficzne, gdyż prawdopodobnie doprowadziła do śmierci
ok. 1/3 ludności Cesarstwa Bizantyjskiego

. W podobnej skali zostało

również dotknięte państwo Persów, natomiast w przypadku Arabów
efekt ten był dużo mniejszy. Uderzenie islamu na Europę nastąpiło
więc w momencie, kiedy była ona bardzo osłabiona militarnie i lud-
nościowo, gdyż nie zdołała jeszcze odbudować swego potencjału de-
mograficznego po epidemii dżumy.

Zdaniem H. Pirenne’a

opanowanie Morza Śródziemnego przez

najeźdźców muzułmańskich wyznacza właściwy koniec starożytności.
Jeszcze u schyłku III wieku n.e. krainy rejonu śródziemnomorskiego
stanowiły swoisty commonwealth. Szlaki morskie były najszybszymi,
najtańszymi i najmniej ryzykownymi drogami komunikacyjnymi an-
tyku, stanowiąc niejako odpowiedniki dzisiejszych autostrad. Mare
Nostrum, jak Rzymianie nazywali Morze Śródziemne, stwarzało tym
samym idealne warunki do rozkwitu handlu, specjalizacji poszcze-
gólnych regionów w produkcji różnorakich dóbr i ogólnej zamoż-
ności całego obszaru. Ekspansja arabska całkowicie zmieniła tę sytu-
ację, gdyż zablokowała Morze Śródziemne dla europejskich kupców
(przynajmniej w zachodniej części akwenu), odepchnęła Europę od
morza i jej tras handlowych. Kiedy Arabowie skonsolidowali osta-
tecznie swoje władztwo w IX wieku w rejonie śródziemnomorskim,
państwo Karolingów było już tylko krajem lądowym, odciętym od
morza i zwróconym głównie w kierunku północnym i wschodnim,
a właściwie bezsilnym na południu. H. Pirenne sądzi, że w VII wie-
ku rozpoczął się stopniowy upadek Europy

. Przejawiało się to wy-

raźnym osłabieniem handlu, będącym konsekwencją utraty morskich

Wynika to z mechanizmu transmisji choroby, roznoszonej przez szczury, wrażliwego

na zmiany i wysokość temperatury.

W. Rosen, Justynian’s Flea. Plaque, Empire, and the Birth of Europe, Viking Penguin,

London 2007.

H. Pirenne, Economic and Social History of Medieval Europe, A Harvest Book Har-

court Inc., Orlando 1936; idem, Medieval Cities: Their Origins and the Revival of Trade,
Princeton University Press, Princeton 1952.

Nie wszyscy podzielają ten punkt widzenia. Przeciwnikom udało się nieco osłabić

siłę argumentów H. Pirrene’a, ale nie obalić ich.

231

11. Studium przypadku: wahania wzrostu gospodarczego...

szlaków handlowych. Trakty lądowe zwiększały ogromnie nie tylko
koszty transportu, ale także wydłużały czas przewozu, a korzysta-
nie z nich – w świecie licznych rozczłonkowanych i słabych organi-
zmów państwowych ówczesnej Europy, niezdolnych do zapewnienia
bezpieczeństwa podróżnym i kupcom – było bardzo ryzykowne. Po-
nieważ zamierał handel, upadały także miasta. Aż do X wieku po-
zostawały one głównie ośrodkami władzy politycznej i militarnej, za-
równo świeckiej, jak i duchownej, siedzibami biskupstw i twierdzami
władców feudalnych. W ciągu kilku wieków traciły swój miejski cha-
rakter jako ośrodki specjalizujące się w handlu, rzemiośle i przemy-
śle. Traciły również swą niezależność polityczną. Jak pokazuje C. Ci-
polla

, europejska gospodarka stała się rolniczą peryferią ówczesnego

świata, gdyż była pozbawiona swojego potencjału handlowego oraz
zdolności do produkowania wyrobów wysoko przetworzonych.
Jego zdaniem od czasu upadku Cesarstwa Rzymskiego do począt-
ku XIII wieku Europa była obszarem niedorozwoju w stosunku do
trzech głównych centrów cywilizacyjnych tamtych czasów, tj. Chin,
Bizancjum i imperium arabskiego. Europa w roli producenta była in-
teresująca niemal wyłącznie jako dostawca surowców i niewolników,
importowała natomiast większość wyrobów przetworzonych.

Regres gospodarczy Europy trwał co najmniej do XI wieku.

Jednakże już od IX wieku klimat w strefie europejskiej zaczął się
ocieplać. Europa weszła w okres zwany średniowiecznym optimum
klimatycznym (Medieval Warm Period), zamykający się w latach 800–
1200. Średnie temperatury podniosły się wówczas o ok. 1,5–2°C, co
pozornie nie wydaje się wiele, ale spowodowało to wyraźną poprawę
warunków upraw i wzrost plonów oraz przesunięcie się na północ
granicy uprawiania winogron i innych ciepłolubnych gatunków ro-
ślin. Cieplejszy klimat otworzył dla żeglugi strefę polarną, dzięki cze-
mu możliwe były wyprawy wikingów w rejony Islandii, Grenlandii
i dzisiejszej Kanady (Nowej Funlandii)

. Zasadniczo pozytywne skut-

ki ocieplenia były bardziej widoczne na północy kontynentu. Kon-
sekwencje zmian klimatycznych przełożyły się na swoistą eksplozję
demograficzną w Europie, trwającą aż do wybuchu „czarnej śmierci”
(epidemii dżumy) w 1347 roku.

C. Cipolla, Before the Industrial Revolution. European Society and Economy, 1000–

1700, W.W. Norton, New York 1994.

Specjaliści w dziedzinie klimatu wiodą spór, czy opisywane tu ocieplenie miało tyl-

ko lokalny, europejski wymiar, czy też było zjawiskiem globalnym.

232

Problemy rozwoju i zacofania ekonomicznego

Z punktu widzenia gospodarki czynnik pogodowo-klimatyczny

miał czysto egzogeniczny charakter, zwłaszcza w ówczesnej epoce,
ale reakcja gospodarki na zmiany klimatyczne, a następnie – szyb-
ki wzrost ludnościowy

były już dużo bardziej skomplikowanymi

zjawiskami. Nie ulega wątpliwości, że gęstość zaludnienia średnio-
wiecznej Europy była uwarunkowana wydajnością ówczesnego rol-
nictwa. Warunkiem wzrostu liczby ludności było zatem zwiększenie
produktywności ziemi, początkowo bardzo niskiej. Dlatego też – nie-
zależnie od stopniowego ocieplania się klimatu – stało się to możli-
we dzięki czterem głównym wynalazkom pojawiającym się w okresie
średniowiecza

. Te nowe technologie obejmowały:

• ciężki pług wykorzystywany od VII wieku;

• podkuwanie koni i nowe sposoby zaprzęgania ich do pracy na

roli (wynalazek chomąta) od IX wieku

;

• wykorzystanie trójpolówki, stopniowo upowszechniającej się od

VIII wieku;

• zastosowanie młyna wodnego od VI wieku.

Na południu Europy tradycyjnie korzystano z prymitywnych

form orki wykonywanej przy użyciu radła czy sochy. Te metody jed-
nak nie były możliwe do zastosowania na ciężkich i mokrych zie-
miach północnej części Europy. Tu potrzebna była nowa technologia
i taką stał się ciężki pług na kołach, ciągniony przez kilka wołów.
Stopniowo w konstrukcji pługa zamiast wyłącznie części drewnia-
nych wykorzystywano w coraz większym stopniu żelazo. Produkcja
żelaza w późnym średniowieczu była dość znaczna

, m.in. ze wzglę-

W latach 600–1000 ludność Europy wzrosła o około 38%. Por. J. Wigelsworth, Sci-

ence and Technology in Medieval European Life, Greenwood Press, Westport 2006.

Ściślej biorąc, nie wszystkich wynalazków dokonano w średniowieczu i nie wszyst-

kich w Europie, ale na tym kontynencie technologie owe upowszechniły się w omawia-
nym okresie.

Z militarnego punku widzenia podobnie wielkie znaczenie ma wynalazek strzemie-

nia (między 400 a 700 rokiem n.e.), pozwalający bardziej skutecznie wykorzystywać
konia do walki. Zob. L. White jun., Medieval Technology & Social Change, Oxford Uni-
versity Press, Oxford 1962.

G. Duby dowodzi, że produkcja żelaza, początkowo wykorzystywana do produkcji

broni i na potrzeby militarne, zaczęła – najpóźniej w XII wieku – masowo przenikać na
wieś. Zob. G. Duby, The Early Growth of the European Economy, Cornell University
Press, Ithaka 1974.

233

11. Studium przypadku: wahania wzrostu gospodarczego...

du na dość masowe używanie młynów wodnych

w celu rafinowania

metali. Oczywiście żelazny pług był dużym usprawnieniem techniki
orki. Dostępność wyrobów z żelaza miała także ten skutek, że umoż-
liwiła w praktyce wykorzystanie koni dla celów rolnych (i militar-
nych). W suchym klimacie południowej Europy podkuwanie koni
nie było konieczne, ale na mokrym gruncie na północy niepodkute
konie raniły się i niszczyły sobie kopyta. Dopiero po wynalezieniu
i zastosowaniu podków wykorzystanie koni do celów pociągowych
stało się możliwe na większą skalę. Co najmniej równie istotny oka-
zał się wynalazek chomąta, pozwalający używać koni do ciężkiej orki.
Początkowo stosowanie takiej uprzęży, jakiej używano w przypadku
wołów, czyli w postaci jarzma, nie pozwalało w pełni wykorzystać
siły pociągowej koni, bo dławiło im tchawicę i wielokrotnie obniża-
ło ich wydajność pracy. Dlatego zarówno nowy sposób zaprzęgania
koni do pracy, jak i podkuwanie ich znacznie zwiększało wydajność
orki w porównaniu z wydajnością wołów. Jednak największym osią-
gnięciem technologicznym średniowiecza w dziedzinie rolnictwa był
system rotacyjnego uprawiania ziemi (trójpolówka). Polegał on na
obsiewaniu jednego kawałka ziemi roślinami ozimymi, drugiego – ja-
rymi i pozostawieniu trzeciego obszaru jako ugoru. W porównaniu
ze stosowanym wcześniej systemem dwupolowym (połowa areału
uprawiana, połowa ugoruje) nowy system zwiększał obszar upraw
o 1/6, a także rozszerzał produkcję oraz rozkładał wysiłek w cią-
gu roku bardziej równomiernie. Niektórzy autorzy zwracają jednak
uwagę, że trójpolówka umożliwiła przede wszystkim sianie i sadze-
nie na dużą skalę upraw jarych. Oznaczało to m.in. wysokie zbiory
owsa, najważniejszej, energetycznej paszy dla koni. Utrzymanie ko-
nia było droższe niż wołu, ale koń był potencjalnie bardziej produk-
tywny. W rezultacie wykorzystanie koni było bardziej efektywne niż
wołów, o ile karmiono je owsem, na co pozwalała trójpolówka. Im
zatem mocniej rozwijał się system trójpolowy, tym bardziej rosło zna-
czenie koni jako siły roboczej i podnosiła się produktywność rolnic-
twa. Wreszcie trójpolówka (przez czysty przypadek, choć szczęśliwie)
zapewniała relatywną równowagę żywnościową: produkcję i kon-
sumpcję węglowodanów (zboża w zasiewach ozimych) oraz protein
(warzywa i rośliny strączkowe w uprawach jarych). To właśnie ta die-

Odnotujmy, że młyn wodny znany był już w starożytności, ale z niezbyt zrozumia-

łych powodów technologia ta upowszechniła się dopiero w średniowieczu.

234

Problemy rozwoju i zacofania ekonomicznego

ta, a nie sama ilość żywności stanowiła ważną przesłankę wyjaśniają-
cą ekspansję ludnościową

Analiza wyżej opisanych zmian technologicznych wskazuje, że

ich upowszechnienie się było możliwe tylko pod warunkiem istot-
nych dostosowań instytucjonalnych. Zarówno organizacja produk-
cji, jak i struktury własności musiały się znacząco zmienić. Użycie
ciężkiego pługa wymagało zbiorowego wysiłku, gdyż drobni chłopi
nie byli w stanie pojedynczo utrzymać tak dużej liczby zwierząt po-
ciągowych, by móc orać takim sprzętem. Ponadto zamiast pozosta-
wać przy szachownicy indywidualnych pól, efektywna orka wyma-
gała złączenia całego areału danej wsi w otwarty obszar, bez płotów,
umożliwiający oranie długich, wąskich kawałków ziemi. Wreszcie
zastosowanie trójpolówki i zespołowa uprawa roli wymagała przy-
pisania różnym chłopom prawa do poszczególnych kawałków ziemi
niejako sekwencyjnie, tak by zainteresowani nie byli ani uprzywile-
jowani, ani pokrzywdzeni. Z kolei rotacyjne „prawa własności” wy-
magały wzmocnienia władzy lokalnej, tak by jej autorytet pozwalał
skutecznie rozstrzygać spory i dystrybuować grunty

Nie było żadnej gwarancji, że średniowieczna Europa wejdzie

w fazę wzrostu produkcyjności własnego rolnictwa i wysokiej eks-
pansji ludnościowej, należy bowiem uwzględnić następujące oko-
liczności: po pierwsze, korzystne zmiany klimatyczne w posta-
ci ocieplenia stanowiły czynnik egzogeniczny, nastąpiły całkowicie
przypadkowo i jedynie stworzyły – potencjalnie – sprzyjające warun-
ki dla ekspansji, ale nie przesądzały o powodzeniu. Po drugie, podbój
arabski odepchnął Europę od strefy śródziemnomorskiej i spowodo-
wał, że centrum tego kontynentu przesunęło się na północ, a krajo-
braz gospodarki europejskiej stał się niemal wyłącznie rolniczy. To
przesunięcie postawiło przed rolnictwem nowe wyzwania, ale nowe
technologie produkcyjne mogły się pojawić lub nie. Gdyby się nie
pojawiły, europejska gospodarka utknęłaby w pułapce niskiej pro-
dukcji i małego zaludnienia. Po trzecie, jak wiadomo, samo odkrycie
nowej technologii niczego jeszcze nie rozstrzyga, o czym świadczy
przypadek braku szerszego wykorzystania młyna wodnego w staro-
żytnym Rzymie. Wprowadzenie nowych technologii w ówczesnym
rolnictwie oznaczało wzrost wartości wyposażenia technicznego
względem wartości ziemi. Nie wszystkie społeczności wiejskie były

L. White jun., op. cit.

Ibidem.

235

11. Studium przypadku: wahania wzrostu gospodarczego...

w stanie podążyć tą drogą, część z nich bowiem nie posiadała dosta-
tecznych środków ekonomicznych, by wdrożyć te technologie. Po
czwarte, na ogół nowatorskie, przełomowe rozwiązania techniczne
wymagają nowych reguł gry. Wydaje się, że kluczowy warunek zasto-
sowania nowej technologii stanowiła przebudowa infrastruktury in-
stytucjonalnej, co faktycznie nastąpiło, ale w mniej sprzyjających wa-
runkach mogło zostać zablokowane. Po piąte, co prawda dokonujący
się przyrost produkcyjności w rolnictwie europejskim i większa pro-
dukcja żywności pozwalały na wzrost potencjału demograficznego
kontynentu, ale istniała zapewne także odwrotna zależność w postaci
rosnącej presji demograficznej na udoskonalenia techniczne i insty-
tucjonalne w produkcji rolnej, pozwalające na osiągnięcie wyższej
gęstości zaludnienia. Obie te tendencje warunkowały się wzajemnie.

Równolegle z procesami postępu w rolnictwie w Europie zary-

sowało się silne ożywienie w handlu. Ta średniowieczna rewolucja
handlowa, jak ją nazwali niektórzy historycy

, stała się możliwa tyl-

ko dlatego, że kilka podstawowych warunków zaistniało jednocześ-
nie. Pierwszym z nich była stabilizacja polityczna i relatywny pokój.
Począwszy od najazdu Arabów, chrześcijańska Europa była podda-
wana ciągłym atakom i najazdom

. Od VII–VIII wieku skandynaw-

scy wojownicy (wikingowie) pustoszyli wybrzeża Anglii (786–796),
Irlandii (795) i Galii (799). Te łupieżcze wyprawy od IX wieku przy-
brały na sile, tak iż Galia w latach 856–862 była już pod bardzo silną
presją. Po 878 roku ponad połowa Anglii znalazła się w rękach wi-
kingów. Saraceńscy korsarze atakowali statki europejskich kupców
z wybrzeży północnej Afryki i Hiszpanii oraz bez problemów do-
cierali do wybrzeży Italii, wysp na Morzu Tyrreńskim i południowej
Galii, kontrolując nawet przejściowo górskie szlaki handlowe rejonu
Alp. Wreszcie stepowi Madziarzy z Niziny Panońskiej systematycz-
nie (33 wypady w latach 899–955) atakowali i grabili terytoria tak
odległe, jak Brema czy Lombardia. Zmiana nastąpiła ok. X–XI wie-
ku. Węgrzy w 955 roku zostali pokonani na rzeką Lech przez cesa-
rza Ottona I, tak więc ich najazdy na państwo Franków skończyły
się. Ataki wikingów, początkowo tak destrukcyjne, stopniowo słabły
zarówno ze względu na rosnącą skuteczność działań defensywnych,
jak i zmianę charakteru zachowań samych wojowników skandynaw-

R. Lopez, The Commercial Revolution of the Middle Ages, 950–1350, Cambridge

University Press, Cambridge 1976.

Por. G. Duby, op. cit.

236

Problemy rozwoju i zacofania ekonomicznego

skich. Osiedlając się na przejmowanych czy podbijanych terytoriach,
stawali się oni coraz bardziej kupcami i handlarzami, a w niektórych
przypadkach także kolonizatorami tych ziem. Wenecja oczyściła Ad-
riatyk z piratów, dzięki czemu handel stał się mniej ryzykowny i bar-
dziej opłacalny. Od XI wieku Genua i Piza rozpoczęły kontrofensywę
przeciwko islamowi, najpierw wypychając wroga z Sardynii, a po-
tem atakując go nawet w północnej Afryce. Jeszcze zanim doszło do
pierwszej krucjaty (1096), panowanie Arabów na Morzu Śródziem-
nym zaczęło dobiegać końca.

Obok częściowej stabilizacji politycznej i „odkorkowania” stre-

fy śródziemnomorskiej dla handlu i żeglugi europejskiej poprzez ze-
pchnięcie potęgi muzułmańskiej na południe istotne znaczenie dla
rozkwitu handlu miała ekspansja demograficzna. Rosnący potencjał
ludnościowy ówczesnej Europy tworzył potencjalnie duży i chłonny
rynek zbytu, ale także, bez wątpienia, pozwalał na militarną ofensy-
wę. Przejawem tej ekspansji były krucjaty. Ich rola jest przedmiotem
sporów wśród historyków, ale niewątpliwie miały one wielki udział
w budowaniu potęgi ekonomicznej takich włoskich miast, jak Wene-
cja czy Genua. Wyprawy krzyżowe tworzyły ogromne zapotrzebowa-
nie na środki transportu dla ludzi i sprzętu oraz stymulowały wymia-
nę towarową między Ziemią Świętą a zachodnią Europą. W miarę
jak ruch krucjat rozwijał się, czołowe miasta włoskie rozbudowywały
swe floty handlowe i wojenne, ustanawiały morską hegemonię oraz
zdobywały pozycję, dzięki której zaczęły dyktować warunki handlu
na południu Europy.

Niski poziom produktywności rolnictwa zmuszał niemal całą

ludność do produkcji żywności. Kiedy jednak w rolnictwie pojawiły
się nadwyżki, coraz większa część populacji mogła zostać oderwana
od roli. Były to różne grupy ludzi: władcy i możnowładcy, służba
i zarządcy, duchowni, urzędnicy, żołnierze, kupcy, rzemieślnicy, lu-
dzie sztuki i nauki. Stwarzało to warunki do przyspieszenia postępu
technicznego i cywilizacyjnego, a także umożliwiało rozwój miast.
Nie ma postępu w rolnictwie bez produkcji przemysłowej i rzemio-
sła, ale i miasta nie mogą się rozwijać bez zaplecza żywnościowego.
Ta specjalizacja miasta i wsi tworzy wzajemne uzależnienie, pozwa-
lając na czerpanie korzyści obu stronom, pod warunkiem jednak że
uda się przeskoczyć lokalny wymiar rynków, a wówczas cały układ
otwiera się na zewnątrz i wchodzi w intensywną wymianę towarową
ze światem. W późnym średniowieczu ukształtowały się w Europie

237

11. Studium przypadku: wahania wzrostu gospodarczego...

dwa wyraźne centra produkcyjno-handlowe. Jedno w północnej Ita-
lii, skupione wokół handlowych potęg – Wenecji na zachodzie pół-
wyspu oraz Genui i Pizy na wschodzie – zbudowało swe zaplecze
produkcyjne i przemysłowe w Lombardii. Wzrost gospodarczy ta-
kich lombardzkich miast, jak Cremona, Bergamo, Lodi czy Wero-
na, był ufundowany na wytwarzaniu i wymianie wyrobów przetwo-
rzonych. Drugim centrum produkcyjnym była Flandria produkująca
wełnę, której naturalnym kierunkiem ekspansji handlowej były rynki
Morza Północnego i Bałtyku. Oba te ośrodki gospodarcze ciążyły
jednak ku sobie, a wymiana handlowa między nimi stawała się coraz
bardziej intensywna, czego dowodem są dobrze prosperujące słynne
średniowieczne targi w Szampanii (położone w połowie drogi mię-
dzy oboma centrami). Rewolucja handlowa zaczęła się więc niejako
na dwóch krańcach Europy, ale jej promieniowanie oddziaływało in-
tensywnie na całość kontynentu, acz w silnie zróżnicowany sposób.

Zauważmy jednak, że ani potencjalny popyt (presja demogra-

ficzna), ani istnienie portów handlowych i kupców gotowych wy-
mieniać produkty (włoskie miasta–państwa) nie byłyby wystarcza-
jącą przesłanką ekspansji gospodarczej i produkcyjnej, gdyby nie
prężność ekonomiczna miast. To one stały się ośrodkami, w których
skupiała się działalność produkcyjna i kwitło rzemiosło, to one spro-
wadzały fachowców i specjalistów oraz zachęcały ich do osiedlania
się w granicach miasta. To miasta stały się centrami postępu tech-
nicznego w produkcji, a także budowały coraz silniejsze powiązania
ze swym wiejskim zapleczem. Otoczenie miast stanowiło naturalny
rynek zbytu i źródło pozyskiwania siły roboczej oraz dostarczało su-
rowców. Rozwój miast europejskich stał się możliwy, gdyż uzyskały
one polityczną niezależność. Jej atrybutami były: obalenie praw se-
nioralnych i roszczeń finansowych ze strony pana feudalnego (ksią-
żąt świeckich lub biskupów), które mogłyby być sprzeczne z roz-
wojem handlu i przemysłu, ustanowienie samorządu miejskiego,
wprowadzenie jurysdykcji municypalnej, swoboda obrotu ziemią
traktowaną jak kapitał, własny system podatków miejskich, likwida-
cja osobistej zależności oraz wolność osobista („miejskie powietrze
czyni wolnym”).

Wśród rywali Europy Zachodniej ani Chiny, ani kraje islamu nie

przeszły tej ewolucji instytucjonalnej, która nadałaby ich miastom
i ich nauce charakter pozwalający na stworzenie warunków do po-
wstania kapitalizmu oraz rewolucji przemysłowej. Są autorzy, którzy

238

Problemy rozwoju i zacofania ekonomicznego

w tym kontekście zwracają uwagę na kluczową rolę norm społecz-
nych i kulturowych

. Ich zdaniem na Zachodzie nauka mogła się

rozwijać tylko dlatego, że panująca w średniowieczu ideologia i in-
stytucjonalny Kościół odrzuciły okazjonalizm i zaakceptowały tezę,
że Bóg stworzył świat zgodnie z prawem naturalnym, co daje lu-
dziom możność badania tego świata i odkrywania jego prawidłowo-
ści. Zgodnie z tą ideologią to człowiek jest kowalem własnego losu,
a nie interwencja boska, a do prawa naturalnego możemy odwoły-
wać się po to, by poprzez zasady przyczynowości wyjaśniać świat.

Pojawienie się także innych innowacji instytucjonalnych pozwa-

la lepiej zrozumieć źródła znacznego przyspieszenia wzrostu ekono-
micznego w okresie późnego średniowiecza. Jak pokazuje C. Cipolla,
od XI do XVI wieku miejscem narodzin większości takich innowacji
była Italia. Wraz z rozwojem handlu rosło zapotrzebowanie na wy-
godny sposób rozliczeń, co przyczyniło się do rozpowszechnienia się
czeków, listów kredytowych i banków. O ile początkowo wszyscy
– kupcy, właściciele feudalni i rządy – stosowali prosty i tani jedno-
stronny system księgowania (typu: zaciągnął zobowiązanie – spłacił),
o tyle w końcu XIII wieku rosnąca złożoność transakcji zawieranych
w wielu miejscach z licznymi podmiotami zmuszała do szukania lep-
szych narzędzi ich rozliczania

. Włoscy kupcy zaczęli więc stoso-

wać na coraz szerszą skalę dwustronny system księgowania, choć np.
w handlu hanzeatyckim jeszcze długo ta innowacja nie była znana.
W dziedzinie bardzo zyskownego długodystansowego handlu mię-
dzynarodowego wystąpiły z kolei dwa inne problemy: jak pozyskać
kapitał i jak zarządzać ryzykiem? Bez ich rozwiązania utrzymałby się
jedynie handel lokalny. W Wenecji i Genui typowymi instytucjami
były tzw. commenda oraz spółka morska. Oba koncepty przypomi-
nały dzisiejszą spółkę z ograniczoną odpowiedzialnością, zastosowa-
ną do handlu morskiego, w której ryzyko wyprawy ponosił kupiec.
W przypadku commenda inwestorzy pozostający w domu wykładali
całość pieniędzy i otrzymywali 3/4 zysku, w spółce morskiej zaś in-
westor wykładał 2/3 pieniędzy, kupiec 1/3, a zyski (straty) dzielili po
połowie

Por. R. Lipsey, K. Carlaw, C. Bekar, Economic Transformations. General Purpose

Technologies and Long Term Economic Growth, Oxford University Press, Oxford 2005.

E. Hunt, J. Murray, A History of Business in Medieval Europe 1200–1550, Cam-

bridge University Press, Cambridge 1999.

Ibidem.

239

11. Studium przypadku: wahania wzrostu gospodarczego...

Europejska ekspansja spowodowała, że już w XIV wieku układ sił

zaczął się zmieniać. Producenci europejscy, dotychczas dostarczający
surowców, zaczęli być poszukiwani jako wytwórcy dóbr przetworzo-
nych i luksusowych. Na początku XVI wieku hegemonia Europy sta-
ła się faktem.

Zakończenie

Nie potrafimy przewidzieć, jaki będzie dalszy rozwój wydarzeń
w światowej gospodarce. Czy obecny kryzys ekonomiczny w krajach
rozwiniętych – jak dotąd dominujących zarówno technologicznie,
jak i w sferze osiągnięć naukowych – okaże się przejściowy, a proces
stopniowego słabnięcia Zachodu i względnej erozji jego pozycji he-
gemonicznej ulegnie zatrzymaniu lub nawet odwróceniu? Czy raczej
czeka nas zasadnicza przebudowa dotychczasowego układu sił? Czy
obserwowane w kilku ostatnich dekadach radykalne przyspieszenie
wzrostu ekonomicznego w niektórych krajach dotychczasowych pe-
ryferii będzie miało trwały charakter i zakończy się sukcesem w po-
staci dogonienia rozwiniętych rywali?

Przyczyny sukcesu chińskiej strategii pogoni za światem rozwi-

niętym są dla nas wciąż zagadką. Mimo licznych publikacji i róż-
norakich prób wyjaśnienia źródeł chińskiego fenomenu ekonomia
rozwoju dość bezradnie obserwuje ten bieg zdarzeń, ponieważ cały
układ instytucjonalny Chin „nie pasuje” do schematu, jaki ta teo-
ria wypracowała na potrzeby wyjaśniania mechanizmów rozwoju.
Kształt azjatyckiego modelu gospodarowania (dotyczy to zwłaszcza
przypadku Chin, Tajwanu, Korei Południowej czy Singapuru) w ogó-
le pozostaje w dużej sprzeczności z wieloma rekomendacjami zarów-
no ekonomistów teoretyków, jak i światowych instytucji finanso-
wych (Międzynarodowego Funduszu Walutowego) czy pomocowych
(Banku Światowego). Silna rola państwa, selektywny, ale jednak wy-
raźny protekcjonizm względem własnej gospodarki, rozmyte prawa
własności, zrost sektora bankowego z produkcyjnym – wszystko to
jest przez tradycyjną ekonomię postrzegane jako źródło problemów,
jako czynniki wpływające niekorzystnie na wzrost ekonomiczny,
a nie narzędzia przyspieszenia. Przypadek szybko rozwijających się
azjatyckich tygrysów może zatem sugerować, że nasze wyobrażenia
o optymalnych strategiach rozwojowych są dzisiaj kształtowane dość

242

Problemy rozwoju i zacofania ekonomicznego

jednostronnie przez europejskie, a zwłaszcza amerykańską praktykę
i doświadczenia. Można sądzić, że absolutyzowanie tych doświad-
czeń jest przejawem teoretycznej arogancji i niezrozumienia, jak bar-
dzo zróżnicowane są gospodarujące społeczności i jak bogate może
być spektrum różnych instytucjonalnych konfiguracji prorozwojo-
wych. Jednakże i w tej sprawie nie mamy pewności. Nie można wy-
kluczyć ani tego, że azjatycki przypadek jest szczególny i odpowiada
tylko wczesnej fazie pogoni za krajami rozwiniętymi, a potem wszyst-
ko wróci do normy, ani tego, że jest on nową formułą rozwojową,
dopasowaną do realiów oraz warunków społeczeństw odmiennych
kulturowo i historycznie. Nie umiemy na to pytanie dziś odpowie-
dzieć, choć nie ulega wątpliwości, że jest to jedno z najważniejszych
zagadnień, z jakim będziemy konfrontowani w obecnym wieku.

Jest jeszcze jedno, trochę mniej ambitne naukowo pytanie, choć

z polskiego punktu widzenia o wiele bardziej interesujące: czy Pol-
ska zdoła utrzymać relatywnie wysokie tempo wzrostu wobec swych
najbliższych sąsiadów z Unii Europejskiej i nadal zmniejszać dystans
cywilizacyjny? Dotychczasowe źródła naszych sukcesów wynikały
z trzech czynników: wysokiej indywidualnej przedsiębiorczości Po-
laków, wzmocnionej wysokimi kwalifikacjami siły roboczej, dopływu
znacznych środków finansowych z Unii i taniej siły roboczej. Dzięki
temu ostatniemu czynnikowi polska gospodarka stanowi dziś w du-
żym stopniu wielką montownię dla przemysłu najwyżej zaawansowa-
nych technologicznie krajów unijnych, głównie Niemiec, i ich zaplecze
przemysłowe. Niemniej część tych źródeł wzrostu dla Polski niebawem
wyschnie i pojawi się problem, co ma je zastąpić. Polska jest obecnie
krajem o niezwykle niskich współczynnikach innowacyjności, a więc
technologicznie bardzo niesamodzielnym. Jednocześnie kraj nie ma
żadnej przemyślanej długookresowej strategii rozwojowej na szczeblu
rządowym, a polityka gospodarcza reaguje jedynie na bieżące wyzwania
i zdarzenia. Kiedy wygasną impulsy wynikające z wejścia do Unii Eu-
ropejskiej i ustanie dopływ pieniędzy z zewnątrz na rozbudowę infra-
struktury technicznej, polska gospodarka może zacząć dryfować. Warto
przy tym zwrócić uwagę, że Polska jest pokazowym przykładem kraju,
który przyjął i wdrożył wszelkie rekomendacje doktryny ekonomicznej:
zliberalizował swe obroty z zagranicą i przepływy kapitałowe, prze-
prowadził masową prywatyzację za pośrednictwem obcego kapitału

Do tego stopnia, że dzisiaj niektórzy zwolennicy tej drogi są skłonni mówić o po-

trzebie ewentualnej repolonizacji, np. banków.

243

Zakończenie

oraz zrekonstruował system instytucjonalny na obraz i podobieństwo
krajów zachodnich. Zarówno polski, jak i chiński przykład wskazuje,
że życie może być znacznie bogatsze niż jakikolwiek schemat myślowy.
Można być posłusznym i pilnym uczniem bez sukcesów albo niepo-
kornym, ignorującym naukę wagarowiczem zdumiewająco skutecz-
nym życiowo.

Zgromadzone doświadczenia praktyczne wyraźnie pokazały, że

rozwój ekonomiczny w decydującym stopniu zależy od czynników
wewnętrznych, tj. właściwych instytucji, jakości prawa, sprawnych
rządów i prowadzonej przez nie polityki gospodarczej. Można oczy-
wiście poszukiwać różnych usprawiedliwień czy politycznych alibi,
odwoływać się do negatywnego spadku kolonializmu czy – obecnie
– do roli obcego kapitału jako czynników pogarszających szanse. Dla
wielu krajów obciążeniem są geografia, warunki klimatyczne i zdro-
wotne. Problemem może być duża odległość od rynków zbytu, wy-
sokie koszty transportu i izolacja geograficzna. Nie zmienia to jed-
nak faktu, że jedynie przez odwołanie się do rodzimych czynników
sprawczych oraz odblokowanie wewnętrznych hamulców można
uruchomić potężne siły rozwojowe, wyższą aktywność ekonomiczną
jednostek i lokalną przedsiębiorczość. Przecież tylko na te wewnętrz-
ne czynniki mamy wpływ. Owszem, narodową strategię rozwoju
należy widzieć w kontekście globalizacji. Procesy rozwojowe nie są
już wyłącznie domeną narodową, a zmiany gospodarcze przebiegają
zgodnie z logiką systemu światowego. Kraje rozwijające się, zwłasz-
cza małe i średnie, nie kreują reguł tej światowej gry, bo ona jest lo-
giką hegemonii, niemniej muszą się tej logice bezwzględnie podpo-
rządkować. W tym sensie dzisiejszy start dla spóźnionych jest o wiele
trudniejszy, gdyż suwerenność ich decyzji ekonomicznych jest ogra-
niczona ramami globalizacji. Państwa mogą dziś dużo mniej, ponie-
waż w swoich decyzjach muszą uwzględniać zagrożenia wynikające
z zewnętrznych presji. Przepływy kapitałowe mogą zdestabilizować
niemal każdą gospodarkę, gdy dysponenci kapitału czują się zaniepo-
kojeni rosnącym ryzykiem lub zniechęceni zbyt niską stopą zwrotu.
Przy wysokim stopniu specjalizacji eksportowej kraje są wystawione
na wielkie ryzyko wahań koniunktury na poszczególnych rynkach
bez możliwości amortyzowania tych wstrząsów w innych sektorach
produkcji. Im mniejszy jest kraj, tym te zagrożenia i ryzyka są po-
ważniejsze, a mimo to nie ma alternatywy dla mobilizacji wewnętrz-
nych sił jako motoru zmian. Jeden z autorów posłużył się w tym
kontekście inną formułą. Jego zdaniem rozwój, wychodzenie z biedy,

244

Problemy rozwoju i zacofania ekonomicznego

bogacenie się i awans cywilizacyjny są uwarunkowane odpowiednio
silnymi motywacjami

. Kiedy tych motywacji brakuje – wszystko zo-

staje zablokowane. Można się zgodzić z tą formułą, jeśli motywacje
postrzegamy jako kolektywne, a nie jedynie indywidualistyczne. Od
kiedy wiemy już, że procesy gospodarowania wymagają kooperacji,
jest dla nas jasne, iż sposób zorganizowania zbiorowego wysiłku ma
decydujące znaczenie.

Zarazem jednak nie należy bagatelizować mechanizmów ekono-

micznych odpowiedzialnych za procesy dywergencji w skali świa-
towej, tj. za pogłębianie się dysproporcji między krajami i regiona-
mi. Te mechanizmy są głównie rezultatem efektów skali. Duże rynki
działają sprawniej i efektywniej. Przynoszą wyższe stopy zwrotu, ce-
chują się niższymi ryzykami, a duże i rozwinięte gospodarki mają
bardziej kompletny zestaw rynków. W małych gospodarkach o płyt-
kich rynkach brakuje np. rynków ubezpieczeniowych czy usług pu-
blicznych. Duże rynki i wysoka koncentracja popytu ułatwiają prze-
pływ informacji i technologii. Wyjaśnia to przyczyny, dla których
gospodarki uzyskujące przewagę wzmacniają dodatkowo szanse na
jej utrwalenie. Korzyści skali, uruchamiając mechanizm dodatnich
sprzężeń zwrotnych, wpływają na różnicowanie się tempa wzrostu
ekonomicznego w taki sposób, że im bardziej jesteś zamożniejszy,
tym szybciej się rozwijasz. Wszystko to są obiektywne przesłanki ma-
jące swe źródła w uwarunkowaniach technologicznych, niemniej me-
chanizmy korzyści skali stanowią potężny czynnik utrwalający zaco-
fanie. Wysoka jakość instytucji sama w sobie nie znosi (nie usuwa)
tego upośledzenia wynikającego z płytkości i wielkości rynków. Ja-
kość infrastruktury instytucjonalnej może co najwyżej częściowo sub-
stytuować defekty niskiej gęstości popytu i małych rynków.

Na szczęście istnieją granice rosnących dysproporcji dochodo-

wych i majątkowych, zmieniają się również technologie. Daje to
obecnie szansę na pewną korektę istniejącego status quo. Postęp tech-
niczny, obniżając koszty transportu, częściowo znosi dystans geogra-
ficzny. Lokalizacja produkcji traci na znaczeniu, ale przyszłość poka-
że, jak bardzo zmieni to sytuację.

W. Easterly, The Elusive Quest for Growth, MIT Press, Cambridge 2001.

Bibliografia

Acemoglu D., Johnson S., Robinson J., The Colonial Origins of Comparative

Development: An Empirical Investigation, „American Economic Review”,
Vol. 91, December 2001.

Acemoglu D., Johnson S., Robinson J., Reversal of Fortune: Geography and In-

stitutions in the Making of the Modern World Income Distribution, „Quar-
terly Journal of Economics”, Vol. 117, No. 4, November 2002.

Acemoglu D., Robinson J., Economic Origins of Dictatorship and Democracy,

Cambridge University Press, Cambridge 2005.

Anderson J., Wincoop E., Trade Costs, „Journal of Economic Literature” 2004,

Vol. 42, No. 3.

Arthur W., Positive Feedbacks in the Economy, „Scientific American”, No. 262,

February 1990.

Bairoch P., Economics and World History: Myths and Paradoxes, University of

Chicago Press, Chicago 1993.

Bairoch P., Victoires et deboires. Histoire economique et social du monde du XVI

siecle a nos jours, Editions Gallimard, Paris 1997.

Banniard M., Wczesne średniowiecze na Zachodzie, Oficyna Wydawnicza Volu-

men, Warszawa 1998.

Bardhan P., Scarcity, Conflicts, and Cooperation. Essays in the Political and Insti-

tutional Economics of Development, MIT Press, Cambridge, Mass. 2004.

Barzel Y., Economic Analysis of Property Rights, Cambridge University Press,

Cambridge 1997.

Basu K., Analytical Development Economics. The Less Developed Economy Re-

visited, MIT Press, London 2003.

Blanchflower D., International Evidence on Well-Being, IZA Discussion Paper

2008, No. 3354.

Caviedes C., El Nino in History: Storming through the Ages, Florida University

Press, Gainesville 2002.

Cipolla C., Before the Industrial Revolution. European Society and Economy,

1000–1700, W.W. Norton, New York1994.

C. Clark, The Conditions of Economic Progress, Macmillan, London 1960.
Climate Change 2007: Synthesis Report, Summary for Policymakers, An Assess-

ment of the Intergovernmental Panel on Climate Change, Valencia 2007.

246

Problemy rozwoju i zacofania ekonomicznego

CNNMONEY, Global 500. Our Annual Ranking of the World’s Largest Corpo-

rations 2011, 2011, http://money.cnn.com/magazines/fortune/global500/
2011/full_list (dostęp: 23 kwietnia 2012).

Colin C., The Conditions of Economic Progress, Macmillan, London 1960.
Collier P., Economic Causes of Civil Conflict and Their Implications for Policy,

[w:] Turbulent Peace: The Challenges of Managing International Conflict,
red. Ch. Crocker, F. Osler Hampson, P. Aall, USIP Press, Washington 2001.

Collier P., The Bottom Billion. Why the Poorest Countries Are Failing and What

Can Be Done about It, Oxford University Press, Oxford 2007.

Collier P., Wars, Guns, and Votes, Harper, New York 2009.
Corden M., Booming Sector and Dutch Desease. Survey and Consolidation,

„Oxford Economic Papers” 1984.

Czapiński J., Kapitał ludzki i kapitał społeczny a dobrobyt materialny: polski

paradoks, „Zarządzanie Publiczne” 2008, nr 4.

Diamond J., Guns, Germs and Steel, W.W. Norton, New York 1997.
Duby G., The Early Growth of the European Economy, Cornell University

Press, Ithaka 1974.

Easterlin R., Will Raising the Incomes of All Increase the Happiness of All?,

„Journal of Economic Behavior and Organization” 1995, Vol. 27.

Easterlin R., The Reluctant Economist. Perspectives on Economics, Economic

History, and Demography, Cambridge University Press, Cambridge 2004.

Easterly W., The Elusive Quest for Growth, MIT Press, Cambridge 2001.
Edison H., Testing the Links. How Strong Are the Links between Institution-

al Quality and Economic Performance?, „Finance & Development”, June
2003.

Eggertsson T., Imperfect Institutions. Possibilities and Limits to Reform, Uni-

versity of Michigan Press, Ann Arbor 2005.

Emmanuel A., Unequal Exchange. A Study of Imperialism of Trade, „Monthly

Review of Press”, London 1972.

European Commission, Special Eurobarometer nr 223. Social Capital, Brussel,

February 2005.

Evers T., von Wogau P., „Dependencia”: latynoamerykański wkład do teorii nie-

dorozwoju, [w:] Ameryka Łacińska. Dyskusja o rozwoju, red. R. Stemplow-
ski, Czytelnik, Warszawa 1987.

Fagan B., Floods, Famines and Emperors. El Nino and the Fate of Civilizations,

Basic Books, New York 1999.

Fogel R., The Escape from Hunger and Premature Death, 1700–2100, Cam-

bridge University Press, Cambridge 2004.

Frank A., The Development of Underdevelopment, [w:] J. Passe-Smith, Develop-

ment and Underdevelopment. The Political Economy of Global Inequality,
red. M. Seligson, Lynne Rienner Publishers, London 2008.

Frank R., Mikroekonomia. Jakiej jeszcze nie było, Gdańskie Wydawnictwo Psy-

chologiczne, Gdańsk 2007.

Global Inc. An Atlas of the Multinational Corporation, New Press, New York 2003.
Global Trade Liberalization and the Developing Countries, International Mo ne-

tary Fund, Washington, November 2006.

247

Bibliografia

Graham C., Happiness around the World, Oxford University Press, Oxford

2009.

Greif A., Institutions and the Path to the Modern Economy. Lessons from Me-

dieval Trade, Cambridge University Press, Cambridge 2006.

Guidolin M., La Ferrara E., Diamonds Are Forever, Wars Are Not. Is Conflict

Bad for Private Firms? Federal Reserve Bank of St. Louis, Working Paper,
No. 004C, January 2005.

Ha-Joon-Chang, Bad Samaritans. The Myth of Free Trade and the Secret History

of Capitalism, Bloomsbury Press, New York 2008.

Ha-Joon-Chang, It’s Time to Reject the Washington Consensus, „Guardian”,

9 November 2010.

Henrich, J. Demography and Cultural Evolution: Why Adaptive Cultural Pro-

cesses Produced Maladaptive Losses in Tasmania, „American Antiquity”
2004, No. 69(2).

Herkenrath M., Bornschier V., Transnational Corporations in World Develop-

ment: Still the Same Harmful Effects in an Increasigly Globalized World
Economy?, [w:] J. Passe-Smith, Development and Underdevelopment. The
Political Economy of Global Inequality, red. M. Seligson, Lynn Rienner
Publishers, London 2008.

Hirschman A., The Changing Tolerance for Income Inequality in the Course of

Economic Development, „The Quarterly Journal of Economics” 1973, No.
87(4).

Historical Statistics of the United States, Colonial Times to 1970, US Bureau of

Census, Washington 1975.

Hoogvelt A., Globalization and the Postcolonial World. The New Political Eco-

nomy of Development, The Johns Hopkins University Press, Baltimore
2001.

Hughes G., Why Is Wind Power So Expensive? An Economic Analysis, The

Global Warming Policy Foundation, London 2012.

Hummels D., Transportation Costs and International Trade in the Second Era of

Globalization, „Journal of Economic Perspectives” 2007, Vol. 21, No. 3.

Hunt E., Murray J., A History of Business in Medieval Europe 1200–1550,

Cambridge University Press, Cambridge 1999.

Inglehart R., Foa R., Peterson C., Welzel C., Development, Freedom, and Rising

Happiness. A Global Perspective (1981–2007), „Perspectives on Psycholo-
gical Science” 2008, Vol. 3, No. 4.

Irvin G., Europe vs. USA: Whose Economy Wins?, „The New Federalist” 2006,

Year XIX.

Jacks D., Pendakur K., Global Trade and the Maritime Transport Revolution,

NBER Working Paper 2008, No. 14139.

Johannesson T., Agriculture in Iceland. Conditions and Characteristics, The Ag-

ricultural University of Iceland, Reykjavik 2010.

Kaufmann D., Kraay A., Mastruzzi M., Governance Matters VIII. Aggregate and

Individual Governance Indicators, 1996–2008, The World Bank Develop-
ment Research Group, Macroeconomics and Growth Team, Washington,
June 2009.

248

Problemy rozwoju i zacofania ekonomicznego

Kremer M., O-Ring Theory of Economic Development, „The Quarterly Journal

of Economics”, August 1993.

Krugman P., Venables A., Globalization and the Inequality of Nations, NBER

Working Papers 1995, No. 5098.

Kuper R., The Birth of a Power Source, Project Syndicate, 1 November 2011, http://

www.project-syndicate.org/commentary/the-birth-of-a-power-source
(dostęp: 29 kwietnia 2012).

La Porta R., Shleifer A., The Unofficial Economy and Economic Development,

„Brookings Papers on Economic Activity”, Fall 2008.

Lewis A., Economic Development with Unlimited Supplies of Labour, „Man-

chester School”, May 1954.

Linden E., The Winds of Change. Climate, Weather, and the Destruction of Civi-

lizations, Simon & Schuster Paperbacks, New York 2007.

Lipsey R., Carlaw K., Bekar C., Economic Transformation. General Purpose

Technologies and Long Term Economic Growth, Oxford University Press,
Oxford 2005.

Lomborg B., Cool It. The Skeptical Environmentalist’s Guide to Global Warm-

ing, Vintage Books, New York 2008.

Lomborg B., Gone With the Wind, Project Syndicate, 16 March 2012. http://www.

project-syndicate.org/commentary/gone-with-the-wind (dostęp 3.10.2012)

Lopez R., The Commercial Revolution of the Middle Ages, 950–1350, Cam-

bridge University Press, Cambridge 1976.

Lucas R., On the Mechanics of Economic Development, „Journal of Monetary

Economics”, Vol. 22, No. 1, July 1988.

Mann Ch., 1493, Alfred Knopf, New York 2011.
Marks K., Kapitał, t. I, KiW, Warszawa 1970.
Matsuyama K., Why Are There Rich and Poor Counntries? Symmetry- Breaking

in the World Economy, NBER Working Paper 1996, No. 5697.

Mayer J., The Fallacy of Composition: A Review of Literature, Discusssion Pa-

per No. 166, United Nations Conference on Trade and Development, Feb-
ruary 2003.

Milanovic B., Lindert P., Williamson J., Measuring Ancient Inequality, NBER

Working Paper 2007, No. 13550.

Morris M., Pitt L., Berthon P., Entrepreneurial Activity in the Third World In-

formal Sector: The View from Khayelitsha, „International Journal of Entre-
preneurial Behaviour & Research” 1996, Vol. 2, No. 1.

Mugged. Poverty in Your Coffee Cup, Oxfam International, 2002, http://www.

maketradefair.com/assets/english/mugged.pdf (dostęp: 25 czerwca 2012).

Myrdal G., Economic Theory and Underdeveloped Regions, Duckworth, Lon-

don 1957.

Naidu S., Suffrage, Schooling, and Sorting in the Post-Bellum U.S. South, 25 Octo-

ber 2010, http://projects.iq.harvard.edu/sites/projects.iq.harvard.edu/files/
piep/files/snaidu_dec2010.pdf (dostęp: 6 kwietnia 2012).

North D., Institutions, Institutional Change and Economic Performance, Cam-

bridge University Press, New York 1990.

249

Bibliografia

Olson M., The Rise and Decline of Nations. Economic Growth, Stagflation, and

Social Rigidities, Yale University Press, London 1982.

Oomes N., Kalcheva K., Diagnosing Dutch Disease: Does Russia Have the

Symptoms?, „IMF Working Paper”, April 2007.

Parker M., The Sugar Barons. Family, Corruption, Empire and War, Hutchin-

son, London 2011.

Pharmaceutical Industry Profile 2011, PhRMA, Washington 2011.
Pirenne H., Economic and Social History of Medieval Europe, A Harvest Book

Harcourt, Inc., Orlando 1936.

Pirenne H., Medieval Cities: Their Origins and the Revival of Trade, Princeton

University Press, Princeton 1952.

Platteau J.P., Institutions, Social Norms, and Economic Development, Rout-

ledge, London 2006.

Pomeranz K., The Great Divergence: China, Europe, and the Making of the

Modern World Economy, Princeton University Press, Princeton 2000.

Radebe J., The State of Transport in Africa, Address by Jeff Radebe, Minister

of Transport, at the International Transport Convention 2005, Limpopo
Province 2005.

Ray D., Development Economics, Princeton University Press, Princeton 1998.
Reinert E., How Rich Countries Got Rich and Why Poor Countries Stay Poor,

Constable & Robinson Ltd., London 2007.

Richardson C., The Loss of Property Rights and the Collapse of Zimbabwe,

„Cato Journal” 2005.

Richerson P., Boyd R., Bettinger R., Was Agriculture Impossible during the Pleis-

tocene but Mandatory During the Holocene? Climate change hypothesis,
„America Antiquity” 2001, Vol. 66, No. 1.

Robinson J., When is a State Predatory, CESifo Working Paper 1999, No. 178.
Rodrik D., Subramanian A., Trebbi F., Institutions Rule: The Primacy of Insti-

tutions over Geography and Integration in Economic Development, NBER
Working Paper 2002, No. 9305.

Rodrik D., Institutions, Integration, and Geography: In Search of the Deep De-

terminants of Economic Growth, [w:] In Search of Prosperity: Analytic Nar-
ratives on Economic Growth, red. D. Rodrik, Princeton University Press,
Princeton 2003.

Ros J., Development Theory and the Economics of Growth, University of Michi-

gan Press, Ann Arbor 2000.

Rosen W., Justynian’s Flea. Plaque, Empire, and the Birth of Europe, Viking

Penguin, London 2007.

Rosenstein-Rodan P., Problems of Industrialisation of Eastern and South-East-

ern Europe, „The Economic Journal” 1943, Vol. 53.

Ross M., Natural Resources and Civil War: An Overview, „Journal of Peace Research”

2003, http://www.unepfi.org/fileadmin/documents/conflict/ross_2003.pdf
(dostęp: 30 czerwca 2012).

Ross M., Does Oil Hinder Democracy?, „World Politics” 2001.
Rostow W.W., Stages of Economic Growth: A Non- Communist Manifesto,

Cambridge University Press, Cambridge 1960.

250

Problemy rozwoju i zacofania ekonomicznego

Sachs J., Malaney P., The Economic and Social Burden of Malaria, „Nature”,

February 2002.

Sachs J., Warner A., Natural Resource Abundance and Economic Growth,

NBER Working Paper 1995, No. 5398.

Sachs J., Institutions Matter but Not for Everything. The Role of Geography and

Resource Endowments in Development Shouldn’t Be Underestimated, „Fi-
nance and Development”, June 2003.

Sachs J., Tropical Underdevelopment, NBER Working Paper 2001, No. 8119.
Sen A., Development as Freedom, Anchor Books, New York 1999.
Shafaeddin M., How Did Developed Countries Industrialize? The History of

Trade and Industrial Policy: The Cases of Great Britain and the USA, „UNC-
TAD Discusion Papers”, No. 139, December 1998.

Shafaeddin M., What Did Frederick List Actually Say? Some Clarifications on

the Infant Industry Argument, „UNCTAD Discussion Paper”, No. 149, July
2000.

Smith A., An Inquiry into the Nature and Causes of the Wealth of Nations, Lon-

don 1776.

Soto H., de, Tajemnica kapitału, Fijor, Warszawa 2002.
Spence M., Hlatshwayo S., The Evolving Structure of the American Economy

and the Employment Challenge Council on Foreigh Relations, New York
2011.

Stiglitz J., Sen A., Fitoussi J.P. (red)., Report by the Commission on the Measure-

ment of Economic Performance and Social Progress, b.m.w., 2009.

Stone J., Infrastructure Development in Landlocked and Transit Developing

Countries: Foreign Aid, Private Investment and the Transport Cost Burden
of Landlocked Developing Countries, Fifth Meeting of Governmental Ex-
perts from Landlocked and Transit Developing Countries and Represen-
tatives of Donor Countries and Financial and Development Institutions,
New York 2001.

Sulejewicz A., Graca P., Kształtowanie się poziomu kosztów transakcyjnych

w Polsce w latach 1996–2002, [w:] Wzrost gospodarczy w krajach transfor-
macji: konwergencja czy dywergencja?, red. R. Rapacki, PWE, Warszawa
2009.

The Manufacturing Paradox. How Do You Get Far More Output with Far Fewer

Workers? Special Report „Near Future. The Next Society”, „Economist”,
1 November 2001.

The World’s View of Multinationals, „Economist”, 29 January 2000.
Thigpen D., Scott Gregory S., The Hidden Hurdle, „Time”, 16 March 1992.
Tol R., Estimates of the Damage Costs of Climate Change, „Environmental and

Resource Economics” 2002.

Toumani Touré A., Compaoré B., Your Farm Subsidies Are Strangling Us, „New

York Times”, 11 July 2003.

UK Electricity Generation Costs Update, Mott MacDonald, London, June 2010.
Venables A., Economic Geography and African Development, „Papers in Re-

gional Science”, Vol. 89, Issue 3, August 2010.

Weil D., Economic Growth, Addison Wesley, Boston 2005.

251

Bibliografia

White L., jun., Medieval Technology & Social Change, Oxford University Press,

Oxford 1962.

Who Owns Nature? Corporate Power and the Final Frontier in the Commodifica-

tion of Life, „Comunique of Action Group on Erosion, Technology and Con-
centration” 2008, No. 4, http://www.etcgroup.org/sites/www.etcgroup.org
/files/publication/707/01/etc.won.report._final.color.pdf (dostęp: 25 czerw-
ca 2012).

World Development Indicators Database, World Bank, Washington, 1 July 2011.
Wigelsworth J., Science and Technology in Medieval European Life, Greenwood

Press, Westport 2006.

Wilkinson R., Pickett K., The Spirit Level. Why Greater Equality Makes Society

Stronger, Bloomsbury Press, New York 2009.

Wohletz K., Were the Dark Ages Triggered by Volcano-related Climate Changes

in the 6th Century, http://www.ees1.lanl.gov/Wohletz/Krakatau.htm. 2000
(dostęp: 2 lipca 2012).

Zussman A., The Rise of German Protectionism in the 1870s: A Macroeconomic

Perspective, Department of Economics, Hebrew University, Jerusalem, 29
April 2008.

http://pluto.huji.ac.il/~azussman/protectionism.pdf (dostęp: 14 maja 2012).

Acemoglu D. 209, 212–213
Afryka, system transportu 156–159
Amerykańska wojna domowa i klimat

polityczny dla czarnych mieszkańców
210–211

Angolańska wojna domowa 178–179
Arthur W. 38–40
Autarkia gospodarcza 108

Bardhan P. 192–193
Bariera handlu zagranicznego 100–102,

129

Bairoch P. 95, 123
Barzel Y. 188
Bezpieczeństwo ekonomiczne 68–69
Bezpośrednie inwestycje zagraniczne

zob. foreign direct investment

Bhutan 16

Caviedes C. 148
Centrum – peryferie, różnice płacowo-

-dochodowe 96–97

Ceny surowców

a kryzys ekonomiczny i polityczny

169–170

a sytuacja w Afryce 170–171
a sytuacja w Rosji 171–172

Choroba holenderska 172–176
Choroby tropikalne 132–134, 136–143
Clark C. 14
Collier P. 162–163, 170, 178

Dekolonizacja 74
Demokracja i dyktatura 212–213
de Soto H. 202, 204–206
Diamond J. 131, 163, 166–167
„Dobrego samarytanina” norma 217–

218

Dobrobyt społeczny 13–32

obiektywne miary 24–32
subiektywne miary 17–24

Dochody a postrzeganie dobrobytu 17–

Dolina Krzemowa 46
Dwutlenek węgla, emisja i zmiany kli-

matyczne 151–155

Dzietność 134–136

Easterlin R. 15–21
Efekt skali zob. korzyści skali
Efekt słabego ogniwa 33, 56, 63
Egalitaryzmu norma 221–222
Eggertsson T. 188, 216–217
El Niño Southern Oscillation, ENSO

148–149

Eyjafjallajökull, wulkan 149

Indeks

254

Problemy rozwoju i zacofania ekonomicznego

Foreign direct investment, FDI 127
Fogel R. 15

Geografia i rozwój ekonomiczny 131,

163–167
zob. też izolacja geograficzna

Globalizacja 31, 90–107

i społeczne nierówności 103–107

Globalne ocieplenie 150–155
Gospodarka centralnie planowana 76–

77, 86–89, 213

Graham C. 22
Greif A. 196–197

Ha-Joon-Chang 130
Hamilton A. 126
Hoogvelt A. 79, 81
Hummels D. 95

Indeks nieszczęścia 23
Industrializacja 66–74
Instytucje 182–206

degradacja 207- 210
i innowacyjność gospodarki 200–201
zob. też zmiany instytucjonalne

Integracja rynków i różnice cen 159–

160

Interes publiczny i partykularny 213–

214

Izolacja geograficzna 156–167

Johnson S. 209

Kanał Panamski 133–134
Kapitał społeczny 197–199

Klimat

i eksplozje wulkaniczne 147–148
i rozwój ekonomiczny 131–155
i śmiertelność 146
i zdarzenia historyczne 148–149
zmiany warunków na Ziemi 143–

149

Konflikty wewnętrzne

a warunki ekonomiczne 178–179
podatność krajów Trzeciego Świata

179–181

„Konsensus waszyngtoński” 83–85
Koordynacja działań społecznych, de-

fekty 49–56, 223–226

Korzyści skali 33–56, 63, 92, 99, 103,

112, 115–120, 172, 244

Koszty komparatywne 113–117
Koszty transakcyjne a mobilizacja

do zmian 226–227

Kraje szczęśliwe i nieszczęśliwe 21–22
Kremer M. 56, 58–63
Krugman P. 91, 93–94
Kultura braku sukcesu, anti-achieve-

ment ethic 185

La Porta R. 203–205
Lewis A. 66
Lomborg B. 155
Lucas R. 12

Mann Ch. 142–143
Malaria 132–134, 136–143

i niewolnictwo 141–142
i konflikty militarne 142–143

Marksa model społeczeństwa 74–75
Myrdal G. 46–47

Niewolnictwo 141–142
Normy społeczne i blokowanie rozwo-

ju 216–223

255

Indeks

Normy społeczne i zachowania pod-

miotów gospodarczych 183–185

North D. 188–190

Obiektywne miary dobrobytu 24–32
Ochrona raczkujących przemysłów 126
Olson M. 215–216
Oszczędzanie i długość życia 137–138
Otwarcie gospodarki 108–110

Paradoks Easterlina 17–21
Pickett K. 28–29
PKB per capita 15–16, 18, 21, 24–31,

83, 119, 161, 183, 206

Polityka celna i ochrona gospodarki

129–130

Postindustrialna gospodarka 69–70
Prebisch R. 77–78
Protekcjonizm 122–130
Przemysł 66–74

a usługi 70–73
a zatrudnienie 73–74

Reinert E. 117–118
Rewolucja neolityczna 143, 145
Rewolucja przemysłowa 15–16
Robinson J. 209, 212–213
Rodrik D. 9–11, 210
Rosenstein-Rodan P. 50
Rostow W. 75

Sachs J. 131–133, 139, 163
Samuelson P. 77, 114
Sarkozy N. 24
SBW, wskaźniki 21–23
Schultz T. 66

Sen A. 29
Shleifer A. 203–205
Singer H. 78
Słabego ogniwa teoria 56–64
Smith A. 20, 110–113, 116, 141
Specjalizacja 113–119

à la Ricardo 119–122

Stabilizacja polityczna i wzrost gospo-

darczy 215–215

Strategia wzrostu napędzanego ekspor-

tem, export-led growth 98–103

Strategiczna komplementarność 46–

Strategie rozwoju 65–89
Subiektywne miary dobrobytu 17–24
Subramanian A. 210
Subsydia i ochrona gospodarki 129–

130

Szara strefa 201–206
Szczęście narodowe brutto (Gross Na-

tional Happiness) 16–17

„Szkoła zależności” 77–83

Teoria modernizacji 75–76, 83–85
Teoria pierścienia uszczelniającego zob.

efekt słabego ogniwa

Tol R. 155
Transport, koszty a światowa gospodar-

ka 91–95

Trebbi F. 210

Ubóstwo, społeczne uwarunkowanie

20–21

Usługi 70–73

eksport 71–73

Vaneka–Reinerta efekt 118
Venables A. 91, 93–94

256

Problemy rozwoju i zacofania ekonomicznego

Wąskie gardła w produkcji 109–

110

Wilkinson R. 28–29
Wojny domowe, podatność krajów

Trzeciego Świata 179–181

World Values Survey 17
Wybory i demokracja 212

Zasoby naturalne 168–181

a tempo rozwoju 169

Zmiana ustroju 213
Zmiany instytucjonalne 210–227

interesy jako czynnik blokujący 216–

219

normy społeczne jako czynnik bloku-

jący 216–223

Document Outline

Spis treści
Wstęp
Rozdział 1. Mierzenie satysfakcji i dobrobytu społecznego
Rozdział 2. Mechanizmy budowania przewag i pułapki zastoju
Rozdział 3. Strategie rozwoju – potrójne fiasko
Rozdział 4. Globalizacja na horyzoncie
Rozdział 5. Nie ma dziś rozwiniętych krajów o zamkniętej gospodarce
Rozdział 6. Pod wpływem klimatu i w kleszczach malarii
Rozdział 7. Izolacja geograficzna
Rozdział 8. Przekleństwo zasobów naturalnych
Rozdział 9. Kluczowa rola instytucji w rozwoju
Rozdział 10. Dlaczego istnieją złe instytucje?
Rozdział 11. Studium przypadku: wahania wzrostu gospodarczego w średniowiecznej Europie
Zakończenie
Bibliografia
Indeks

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Problemy do egzaminu, Ekonomia rozwoju, Ekonomia rozwoju
Problemy do egzaminu ekonomia rozwoju
Powstanie i rozwój rynków, Ekonomia, ekonomia
korupcja jako problem kulturowy (6 str), Ekonomia, ekonomia
Folie 16 Gospodarka swiatowa problemy rozwoju
Kwasnicki Problemy analizy wymiarowej w ekonomii
Wzrost i rozwój gospodarczy, Ekonomia, 3 semestr inne, makroekonomia
Wzrost i rozwój gospodarczy, Ekonomia, ekonomia
wskazówki rozwoju gospodarstwa, Ekonomia, ekonomia
wskaźniki rozwoju gospodarstwa, Ekonomia, ekonomia
ekonomiczne problemy ochrony środowiska, Ekonomia, ekonomia
XII. Procesy migracyjne we wspo czesnym wiecie a problem pracy-st, EKONOMIA, ekonomia w nauce społec
Ekonomia rozwoju wykłady, Ekonomia rozwoju, Ekonomia rozwoju
Klastry gospodarcze a idea zrównoważonego rozwoju, Uniwersytet Ekonomiczny JG, Praca magisterska, Kl
Problemy w rozwoju mowy u dzieci z zespołem Downa, OLIGOFRENOPEDAGOGIKA
Plan rozwoju przedsiębiorstwa, ekonomia
problemy rozwoju i bezpieczeństwa w afryce, Na zajęcia - różne

więcej podobnych podstron

Problemy rozwoju i zacofania ekonomicznego Dlaczego jedne kraje nodrm

Document Outline