1
Niemiecko-francusko-polski projekt studencki:
„Heinrich Heines „Deutschland. Ein Wintermärchen”. Die
Idee des Kulturtransfers als völkerverbindende Idee”.
Heinrich Heine: Allemagne, conte d’hiver. Le transfert
culturel – une idée qui rapproche les peupels.
„Heinrich Heine - „Niemcy. Baśń zimowa”. Idea transferu
kulturowego jako idea jednocząca narody.”
Sprawozdanie z projektu.
Zaledwie przed dwoma laty pojęcie „transferu” zostało przejęte z dziedziny
finansów i gospodarki towarowej i przeniesione do sfery badań naukowych w
zakresie literatury i historii. W wyniku badań nad transferem kulturowym
zaobserwowano przeniesienie obiektów, praktyk, metod i dyskursów z kultury
źródłowej do kultury docelowej. Wymiana kulturowa w badaniach naukowych
dotyczących transferu rozumiana jest jako dynamiczny proces transformacji. W
wyniku przejmowania obiektów kultury źródłowej przez kulturę docelową
zmienia się ich forma i funkcja. Tracą swój pierwotny sens i kontekst w jakim
były zastosowane w kulturze źródłowej i zostają osadzone w nowych
kontekstach kultury przyjmującej, zgodnie z jej wymogami i oczekiwaniem.
Francusko-niemiecko-polski projekt studencki: „Heinrich Heine - „Niemcy.
Baśń zimowa”. Idea transferu kulturowego jako idea jednocząca narody”,
realizowany w ramach programu Erasmus w Instytucie Filologii Germańskiej
Uniwersytetu Poitiers we Francji, w latach 2006/07 pod kierownictwem prof. dr
Marion George i w Instytucie Filologii Germańskiej Uniwersytetu Opolskiego,
w latach 2007/08 pod kierownictwem prof. dr Andrei Rudolph przy współpracy
mgr Joanny Galla-Wójcik i mgr Klaudii Gabryel, poświęcony został
problemowi przeniesienia transferu kulturowego XIX w. do naszych czasów.
Prace nad tym projektem rozpoczęto w 2006 roku wspólnie ze studentami z
Francji, Lipska, Monachium i Marburga, dla uczczenia 150 rocznicy śmierci
Heinricha Heinego (ur. 1797 w Düsseldorfie, zm. 1856 w Paryżu). Pierwsza
faza poświęcona była procesowi transferu na tle historycznych doświadczeń
dziewiętnastego wieku. W drugiej fazie, w wyniku pracy studentów z Francji,
Niemiec i Polski nad tłumaczeniem eposu wierszowanego autorstwa Heinricha
Heinego, który ukazał się w 1844 roku i do którego w 1953 roku malarz i grafik
Max Schwimmer (1895-1960) stworzył ilustracje na zlecenie wydawnictwa
Philip Reclam junior, nastąpił transfer kulturowy do czasów współczesnych.
Na początku przeanalizowano tekst Heinego pod względem procesów
transferu w relacjach niemiecko-francuskich w XIX w. i dokonano interpretacji
w kontekście tamtych czasów. Sam tekst, poświęcony relacji z podróży
Heinricha Heinego przedstawia podróżowanie jako ideę transferu kutrowego. Z
2
nastaniem okresu odnowy w Niemczech Heine przestał czuć się bezpieczny ze
względu na cenzurę państwową i w 1831 roku wyemigrował do Francji. W 1835
roku w myśl uchwały Bundestagu zostały zakazane jego pisma, jak również
publikacje twórców epoki „Junges Deutschland”. Pod koniec 1843 roku Heine
powrócił na kilka tygodni do Niemiec, aby odwiedzić w Hamburgu swoją matkę
i swojego wydawcę Juliusa Campe. Podczas podróży powrotnej powstał
pierwszy szkic utworu „Niemcy. Baśń zimowa”, który ukazał się w 1844 roku w
wydawnictwie „Hoffman und Campe” w Hamburgu. Czwartego października
1844 roku książka ta została zakazana w Prusach i skonfiskowana. W grudniu
1844 roku król Fryderyk Wilhelm IV wydał nakaz aresztowania Heinego. W
późniejszym czasie książka ta została kilkakrotnie zakazana przez cenzurę.
Podróżujący po kraju poeta przeciwstawia już na granicy państwa
niemieckiemu konserwatywnemu romantyzmowi, przejawiającemu się w pieśni
dziewczyny z harfą, nową pieśń. Zauważa „niemiecki klimat” wrogości do
Francji, patriotyczną niemieckość „biednych szelm ze Związku Miłośników
Katedry”, który został założony w 1841 roku w duchu uległości do
zwierzchnictwa państwa i który miał na celu wykończenie budowy katedry
gotyckiej w Kolonii. Tej uległości Heine przeciwstawił „wolnościowy klimat
Paryża”, gdzie Francuzi studiowali Fichtego, Kanta i bezkrytycznie czcili
Napoleona jako kontynuatora Rewolucji Francuskiej.
Szczególnie metaforyka Heinego, satyrycznie odwołująca się do Katedry
Kolońskiej, daje nam dydaktyczną możliwość poznania historycznych
związków francusko-niemieckich na podstawie tegoż motywu. Heine, który od
1831 roku żył w Paryżu i uchodził za najbardziej znanego niemieckiego
emigranta, miał zostać pozyskany jako orędownik idei wykończenia budowy
Katedry Kolońskiej. W tym celu Jakob Venedey, zadeklarowany demokrata,
który z powodu działalności politycznej od 1833 roku również mieszkał w
Paryżu, przesłał mu swoje pismo na temat katedry w Kolonii. Dla Venedeygo,
podobnie jak dla większości społeczeństwa niemieckiego, Katedra w Kolonii
była nie tylko estetycznym monumentem, ale przede wszystkim symbolem
politycznym. „Katedra jest niewykończona ponieważ „duch niezgody” rozbił
Niemcy. Teraz należy wykończyć Katedrę, jako znak „powracającej
świadomości niemieckiej jedności narodowej”, w „nadziei na zjednoczoną i
uporządkowaną niemiecką ojczyznę”, która jeszcze w latach czterdziestych
dziewiętnastego wieku składała się z trzydziestu dziewięciu pojedynczych
państw. Podczas Kongresu Wiedeńskiego w 1815 roku nie podjęto żadnej
decyzji, która miałaby na celu odbudowanie nieistniejącej od 1806 roku Rzeszy
Niemieckiej. Wręcz przeciwnie. Na podstawie prawa międzynarodowego
została uznana suwerenność państewek, a w miejsce dawnej Rzeszy, powstał
Związek
Niemiecki
jako
federacja
państw.
Wiceprezydentem
i
najwybitniejszym członkiem Paryskiego Związku Budowy Katedry był
początkowo niemiecki poeta Heinrich Heine. Nieukończona katedra urosła do
rangi symbolu konfliktów politycznych. Już podczas prowadzonych przeciwko
3
Napoleonowi wojen narodowo-wyzwoleńczych, zrodziła się idea wykończenia
katedry jako niemieckiego pomnika narodowego. Romantyczne odzyskiwanie
świadomości narodowej odwoływało się do średniowiecza, a styl gotycki
uważany był za rodzimą starożytność. W związku z tym 13 kwietnia 1841 roku
został założony Koloński Centralny Związek Budowy Katedry, a wykończenie
katedry zostało podniesione do rangi „sprawy narodowej”. W wielu miejscach
powołano tak zwane „Związki pomocnicze”, które wzorowały się na związku w
Kolonii, w tym również w Paryżu. W niemiecko-francuskiej księgarni
Brockhaus & Avenarius przy Rue de Richelieu odbyło się 8 maja 1842 roku
zebranie założycielskie Paryskiego Związku Pomocniczego. Założycielami byli:
wyżej wymieniony Jakob Venedey, który do założenia związku pozyskał
również Heinricha Heinego, Franz Christian Gau, szanowany niemiecki
archeolog i architekt, Eduard Avenarius, właściciel księgarni, August Ludwig
Rochau, redaktor liberalnej prasy niemieckiej i Franz Xaver Winterhalter,
malarz-portrecista protegowany króla Ludwika Filipa. Zarząd związku wybrał
Gaua na prezydenta, a Heinego na wiceprezydenta. Jednak już pół roku później,
w grudniu 1842 roku, doszło do sporu pomiędzy dwoma założycielami, czego
konsekwencją był rozłam związku. Heine szybko zdał sobie sprawę, że
ukierunkowany nacjonalistycznie ruch budowy katedry nie miał wpływu na
politykę, i tym samym nie mógł przyczynić się do budowy demokratycznych
Niemiec. Dokładna analiza przywołanego kontekstu historycznego podczas
kilku spotkań w ramach realizowanego projektu, pomogła zrozumieć ostrą
krytykę niemieckiego Związku Katedry, zawartą w książce „Niemcy. Baśń
zimowa.”. Heine postrzegał wykończenie katedry jako przejaw pruskiej polityki
mocarstwowej. W tym samym roku 1844 rozpadł się Paryski Związek
Pomocniczy. Jedynie Franz Gau dalej prowadził interesy związku i jako członek
honorowy Kolońskiego Związku Budowy Katedry udzielał się w działaniach
dążących do wykończenia Katedry.
Dopiero sławny spór o bramę, analizowany przez grupę studentów,
uwidocznił patriotyczne wyidealizowanie stylu gotyckiego. To zdarzenie
potwierdziło dominujące w dziewiętnastym wieku dążenia narodowościowe,
które Heine pragnął przezwyciężyć w swojej twórczości.
Na podstawie ekspertyz archeologów, dotyczących północnej części katedry,
które dowodziły, że w czasach gotyckich katedra nie została zaprojektowana i
wykonana jako jednolita budowla gotycka, wybuchła ostra dyskusja pomiędzy
rzeczoznawcami a ludem. Tematem tej dyskusji było pytanie o styl, w jakim
należało wykończyć katedrę, której południowa część była już w budowie. W
kwietniu 1844 roku król pruski Fryderyk Wilhelm IV zdecydował ostatecznie,
że południowa część zostanie wykończona według projektu ówczesnego
architekta nazwiskiem Zwirner, a północna zgodnie z ekspertyzą archeologów.
Tym samym Katedra Kolońska przestała być symbolem początku i kulminacji
urojonej idei jednolitego, niemieckiego gotyku. Nie tylko ideał stylu gotyckiego,
rzekomo wymyślonego w Niemczech, uległ zachwianiu. Między francuskimi i
4
niemieckimi teoretykami sztuki wybuchł bowiem „narodowy” spór, przy czym
strona niemiecka podkreślała wynalezienie ostrołuku jako własną zasługę.
Sprzecznym z faktami historycznymi było dążenie Francji do odgrywania
wiodącej roli w dziedzinie kultury w należącej od 1850 roku do Prus i
podejrzewanej o profrancuskie sympatie Prowincji Nadreńskiej, znajdującej się
przez długi okres pod okupacją wojsk napoleońskich, będącej tym samym
administracyjnie jak i politycznie pod bezpośrednim wpływem państwa
francuskiego. Gotyk, jako średniowieczny kierunek w architekturze i sztuce
narodził się około roku 1140 w okolicach Paryża, czego dowodem są takie
budowle jak: bazylika w Saint Denis, którą uznaje się za jedną z pierwszych
budowli wzniesionych w stylu gotyckim a także najstarsza gotycka katedra w
Chartes. W końcu należy też zauważyć zależność między planem Katedry
Kolońskiej oraz katedry w Amiens, którą już od 1840 wskazywało wielu
wybitnych historyków architektury. Próbę ratowania honoru Katedry Kolońskiej
podjął August Reichensreger, sugerując, iż jest ona rozwinięciem
zapoczątkowanego we Francji stylu.
Inna grupa studentów zainteresowała się autorem ilustracji do „Niemcy.
Baśń zimowa”, próbując przy tym wyjaśnić pochodzenie oraz inspirację jego
kunsztownego warsztatu. Dopatrywano się przy tym wpływu lewicowego
ekspresjonizmu, co mogłaby sugerować współpraca Maksa Schwimmera w
tworzeniu wydawanego przez Franza Pfemferta rewolucyjnego tygodnika „Die
Aktion 1918”, poświęconego sztuce, literaturze i polityce. Szczególną uwagę
zwrócono także na drzeworyty, które Schwimmer zaprojektował dla
ekspresjonistycznych autorów, jak np. Johannes R. Becher. Nie bez znaczenia
była także jego współpraca z Socjaldemokratycznym Instytutem Kształcenia
Pracowników w Lipsku oraz wykonywane na jego zlecenie projekty własne. Do
najważniejszych dzieł Schwimmera należą ilustracje do dzieł klasyki literatury
niemieckiej (zilustrował on m. in. czarno-białe, kolekcjonerskie wydania
„Dreizehn Liebesgescichte” Goethego oraz późniejsze dzieło tegoż autora pt.
„Venezianische Epigramme”). Swoje ilustracje tworzył także do dzieł epoki
romantyzmu (był autorem scenografii do sztuki Szekspira „Sen nocy letniej”,
wystawianej na deskach berlińskiej Volksbühne). Jego ilustracje zdobiły
ponadto niemiecką oraz francuską poezję, której tematyka dotyczyła
emancypacji społecznej oraz politycznej (jest autorem ilustracji do „Wesela
Figara” Pierra Beaumarchaisa, a także do „Niemcy. Baśń zimowa” Heinego.
Jego prace znalazły się także w książkach: Honore de Balzaca „Nieznane
arcydzieło”, Paula Eluarda „Vom Horizont eines Menschen zum Horizont aller
Menschen”, czy też Georga Mauersa „Lob der Venus”.
Studenci germanistyki z uniwersytetu w Poiters wyszukali odpowiednie
fragmenty w „Baśni zimowej”, do których odnoszą się ilustracje Schwimmera.
Doszli do wniosku, że ilustracje te ożywiają treść poszczególnych fragmentów
dzieła Heinego. Pomimo tej konkluzji zaproponowali jednak odejście od czarno-
białej kolorystyki oryginałów i zastosowania techniki komputerowej w celu
5
wypełnienia ich kolorami. Studenci drugiego roku filologii germańskiej
Uniwersytetu Opolskiego bardzo pozytywnie ocenili nową kolorystykę
przysłanych im plakatów, a nawet zastosowali jeszcze intensywniejsze kolory
podczas wykonywania własnych dekoracji. Wykorzystanie kolorowych
materiałów, na których przedstawione zostały barwy narodowe Niemiec, Francji
oraz Polski miało także na celu formalne uporządkowanie wystawy oraz
optyczną wizualizację współpracy między studentami z tych krajów. Studenci
Uniwersytetu Opolskiego podjęli się także przetłumaczenia ich zdaniem
najpiękniejszych fragmentów poematu „Niemcy. Baśń zimowa” na język polski.
Warto przy tym podkreślić, że w procesie translacji nie opierali się na
istniejących już tłumaczeniach wybitnych klasyków, takich jak niemiecki
tłumacz i popularyzator literatury polskiej Karol Dedecius. Powstałe przy
tłumaczeniu problemy konsultowano natomiast z wykładowcami Instytutu
Filologii Germańskiej w Opolu: panią mgr Joanną Galla-Wójcik, panią dr
Małgorzatą Jokiel oraz panem mgr Grzegorzem Jureczko. Jednym z głównych
czynników, które przyczyniły się do tego, że młodzi ludzie z trzech różnych
krajów zadali sobie wiele trudu, aby zrealizować ten wspólny projekt, była bez
wątpienia chęć pogłębiania oraz poszerzania własnych horyzontów
kulturowych. Fundamentalne znaczenie ma także dążenie młodego pokolenia do
poszukiwania nowej drogi między klasyczną interpretacją sztuki oraz własnym
jej pojmowaniem.
Andrea Rudolph, prof. UO, Instytut Filologii Germańskiej w Opolu.
Tłumaczenie na język polski: Krystian Mikoszek, Sebastian Maślanka, Mateusz
Koik – studenci II roku filologii germańskiej Uniwersytetu Opolskiego.