HEINRICH HEINE, KSIĘGA PIEŚNI, OPRACOWAŁ I WSTĘPEM OPATRZYŁ ROBERT STILLER, WARSZAWA 1980.

1. Księga pieśni na nowo odczytana:

- potocznie (i niesłusznie) uważa się, że Księga pieśni pozostaje do dziś najważniejszym dziełem Heinego

- dopiero po II wojnie światowej zaczęto prostować nieprawdziwe sądy o pisarzu, zaczęto go poznawać

- powoli wysuwa się na czoło niemieckich poetów, porównuje się go z Goethem czy z Rilkem

- jest to najbardziej rozpoznawalne dzieło Heine’a,. Jednak najbardziej genialnym dziełem poetyckim, nie mającym odpowiednika w świecie jest Romancero. Obok niego widnieje liryka ostatnich lat, poezja choroby i umierania, której bywa nadawany tytuł Księga Łazarza oraz dwa wielkie dramaty Atta Troll i Niemcy

- Księga pieśni zdobyła największą popularność, za życia poety ukazało się 13 wydań

- pierwsze wydanie miało miejsce w 1827 r., nie zdobyło jednak wtedy dużej popularności, ta przyszła dopiero dziesięć lat później; kiedy wydał Księgę miał już ustaloną pozycję w literaturze

- Księga stanowi przypadkową całość ze zgromadzonych wierszy z czterech książek wydanych w ciągu pięciu poprzednich lat

- biografia:

- urodził się 13 grudnia 1797 roku, dostał na imię Harry, miał zostać kupcem lub finansistą

- gdy miał 18-21 lat przebywał u stryja, zakochał się w jego córce (potem też w jej siostrach, wszystkie go odrzuciły). Stryj wysyła go na studia prawnicze

- w 1825 r. kończy studia i przechodzi na protestantyzm i zmienia imię na Heinrich

- w międzyczasie sporo pisze i publikuje, dokształca się w historii, filozofii i literaturze, ulega wpływom romantyków

- słynął z błyskotliwości towarzyskiej, z inteligencji oraz niepohamowanie zjadliwego dowcipu; literacką sławę zapewniła mu najpierw proza satyryczna (Obrazy z podróży). Ta głośna i kontrowersyjna twórczość przyczyniła się do uniemożliwienia mu rozpoczęcia 3 karier, o które się starał: adwokata, profesora literatury i redaktora.

- powszechnie – ale mylnie – uważa się, że Księga pieśni stanowi bezpośredni i szczery pamiętnik miłości do kuzynki Amalie Heine

- jednak cały ten romans w kształcie poetyckim jest już świadomą konstrukcją literacką, bardzo daleką od naiwnej szczerości lub dosłowności zwierzeń i emocji, a także od faktów autobiograficznych

- wiersze w cyklach Księgi zostały skomponowane w całość o własnej strukturze intelektualnej i swoistej dramaturgii

- o ile kompozycja wewnętrzna większości cyklów jest szczegółowo przemyślana i znacząca, o tyle skład całej Księgi pieśni jest dość przypadkowy i polega na zgarnięciu razem prawie wszystkiego, co było wówczas gotowe

- pierwszy cykl Młode cierpienia

- pod tytułem Romance mieści się obok utworów rzeczywiście przypominających ballady lub romance, które w innych wydaniach bywają określane, jako „Wiersze różne”

- cykl Intermezzo liryczne przejęty został z poprzedniego wydania, gdzie oznaczał grupę wierszy wetkniętych pomiędzy dwie tragedie

- tytuł Powrót przynależał pierwotnie do „Obrazów z podróży”; oznacza powrót do kraju cierpień i frustracji

- Wiersze z Podróży po Harzu zostały wyjęte z prozy, w którą tam były wplecione

- Morze Północne stanowiło pierwotnie część „Obrazów z podróży”, tyle że pisaną w specyficznej formie

- w Księdze pieśni znajdujemy przykłady niemal wszystkich gatunków poetyckich, jakie Heine uprawiał w późniejszych latach, a nawet i takie, do których już nie wrócił, mimo że stanowiły tu nowość odkrywczą; dotyczy to zwłaszcza wiersza wolnego i cyklu Morze Północne (olbrzymi zbiór epigramatów)

- świadomy zamysł artystyczny jest tu rzeczą przewrotną. Pozorna nieraz prostota i spontaniczność w istocie bardzo złożonych utworów oszukuje czytelnika. Wyrażają się w nich, obok bezpośrednich przeżyć, konteksty literackie oraz nietypowa, wieloznaczna intencja i osobowość twórcza autora. Dwie rysy osobowości:

- Heinego pobudza do twórczości to, co jest mu przeciwne. Towarzysz więc mu ciągły sprzeciw i wewnętrzne napięcie, sceptycyzm i dystans, ciągła ambiwalencja doznań pozytywnych i negatywnych, bólu i przyjemności, satysfakcji i niepokoju. Tak też widzi miłość i zmusza do takiego jej rozumienia. Nowość w liryce erotycznej – w pogłębiony i nader subtelny sposób złamał stereotyp miłości tkliwej, która i tak okazuje się bolesna

- umysł Heinego tak szybko reaguje na wszystko, że rozwój i antyteza występują u niego błyskawicznymi skokami. Sam zapis staje się przezwyciężeniem: i zmiana, odwrócenie problemu zachodzi natychmiast, po zapisaniu, a często nawet i w trakcie

- Heinego znamionuje zdolność wyłamania się z egocentryzmu, skłonność do intelektualnego dystansu i obiektywizacji, nieraz aż do wiwisekcji, dar wychodzenia poza własne ja: czyli odwrotność tego, co mu się przypisuje.

- konteksty literackie:

1) wpływy późnego romantyzmu niemieckiego widoczne zwłaszcza w cyklu Widzenia senne i trochę w Romancach: ale od razu, wbrew romantyzmowi, z podtekstami ironicznymi

2) Goethe: ale z nerwowym niepokojem, dystansem i kontrą zamiast spokoju, równowagi i akceptacji

3) Petrarka – dotkliwy kontrast uczuć wymarzonych z narzuconymi przez bolesną rzeczywistość: ale ogromnie pogłębiony sceptyczną obserwacją dziejących się spraw i stowarzyszony z obiektywizmem

- związek z pieśnią ludową:

- Heine wyzyskał w bardzo samodzielny i twórczy sposób niektóre z doświadczeń poetyki ludowej. Przede wszystkim: jej brak retoryki, jej zwięzłość, jej wyraźnie określoną zwrotkowość i organizujące utwór wewnętrzne nawiązania w formie i treści, wreszcie naturalność języka i sformułowań

- wziął dużo, ale jeszcze więcej wprowadził od siebie: odrzucił ludowe powszechniki obrazowania, uczucia i morału, zastępując je precyzją i głębią indywidualnie zróżnicowanych myśli i skojarzeń

- wierszy istotnie naśladujących znajdziemy u niego zaledwie kilka

- do swoiście przetworzonych wpływów pieśni ludowej należy swobodniejsza wersyfikacja; Heine wprowadził i rozwinął wiersz toniczny

- prostota i naturalna łatwość wierszy Heinego to jego charakterystyczna pułapka. Dużo trudu wkładał w wyszlifowanie utworu, aby uzyskać wrażenie, iż nie pracował nad nim zupełnie

- ta pozorna łatwość zaważyła na utrwaleniu się płytkich stereotypów odnośnie poezji Heinego

- do jego utworów pisali muzykę: Schubert, Mendelssohn, Brahms, Silcher, nadając im sentymentalną ckliwość. Chyba w ten sposób zakorzeniło się specyficzne, zafałszowane wyobrażenie o liryce Heinego

- Heinego wyróżnia obsesyjna nienawiść do banału i konwencji, ciągłe przeciwstawianie się im. Zasadą jego poezji, kluczem do jej zrozumienia jest zawsze obecny ironiczny dystans i poczucie wieloznaczności zjawisk, nieustanne przerzucanie się z treści najgłębiej poważnych w kpinę i persyflaż, różnymi sposobami i w różnym stopniu sygnalizowane, a nieraz tez perfidnie ukryte.

- całe pokolenia czytelników, badaczy i tłumaczy nie rozumiały istoty poezji Heinego

- W dziejach Księgi pieśni istotną rolę grała cenzura (urzędowa i wewnętrzna).

- wiersze Heinego mają drugie dno, zwykle ironiczne. Szydząc i jawnie lub skrycie obiektywizując nie ograniczał się tylko do zwykłej przewrotności. Dystansował się względem własnych przeżyć i zarazem rejestrował emocje. Spostrzegał rzeczywistość we wszystkich naraz ujęciach, czasem aż po równoczesną prawdziwość aspektów, zwykle uważanych za sprzeczne i wykluczające się

- wiersze bez podwójnego dna są u niego wyjątkiem

- zawsze miał w pogotowiu sceptycyzm, kpinę i poczucie proporcji, szyderstwo jako odruch na obrządek powagi

MŁODE CIERPIENIA

A) WIDZENIA SENNE

1. [Wciąż śniłem niegdyś o szale namiętnym]

- podmiot liryczny marzył kiedyś o zapamiętaniu, szaleństwie namiętności i miłości

-marzenia jednak rozwiały się już dawno temu; zbladł ich obraz, ślad ich niegdysiejszej obecności pozostał w wierszach

- podmiot poleca „pieśni sierocej” gonić to senne widziadło, postać, która zniknęła niespodziewanie z jego życia; każe ją od niego pozdrowić

3. [Sam siebie dzisiaj zobaczyłem we śnie]

- forma sonetu

- zapis snu podmiotu lirycznego; zobaczył w nim samego siebie, ubranego w elegancki frak, wydaje mu się, że przyszedł na jakieś wesele

- widzi swą ukochaną, ale sprawia mu to ból, dopytuje, czy to jej ślub, składa jej najlepsze życzenia

- luba zaczyna wylewać gorzkie łzy

- refleksja: podmiot ufa oczom kochanej, mimo że kłamią mu w na jawie i w śnie

6. [Raz we śnie słodkim, cichą nocą]

- zjawia się we śnie ukochana podmiotu lirycznego i staje u niego w pokoiku; spoglądają na siebie błogo

- podmiot prosi ją by została tej nocy jego kochanką, a w zamian wzięła wszystko, co jest jego

- miła patrzy słodko, serdecznie, ale jej życzenie jest dość osobliwe: „Kochany, daj mi swe zbawienie”

- mężczyzna odpowiada, że oddałby za nią życie i krew, ale nieba się nie zrzeknie; na te słowa postać kobiety staje się jeszcze piękniejsza, powtórnie wypowiada swoje życzenie, dociera ono głęboko do duszy wybranka

- do obecnych do tej pory w pokoju białych aniołków, dołączają czarne gnomy i toczą walkę, czarne odpędzają białe i wszyscy rozmywają się w mgłę

- mężczyzna unosi w ramionach kobietę, ale ta płacze; mężczyzną ją pociesza, całuje, namawia na miłosne płomienie

- sprawia to, że mróz ścina mu krew, ziemia się trzęsie, zapada, z otchłani wylatuje czarny tłum, a postać kobiety znika z ramion; tłum napiera na mężczyznę, zaciskając wokół niego krąg

- okropna śpiewka „Za to, żeś oddał swe zbawienie, czeka cię wieczne potępienie”

B) ROMANCE

3. Dwaj bracia

- wiersz stanowi opowieść o dwóch braciach, zakochanych w tej samej kobiecie, Laurze

- bracia z gór, Laura- hrabianka

- nie wiadomo, którego kobieta wybierze, więc mężczyźni decydują się na pojedynek, „niech rozstrzygnie broń”

- walczą nocą w dolinie przy zamku, zaślepieni w walce; padają równocześnie obaj, każdy z mieczem przeciwnika w ciele

- od opisanego starcia minęły już stulecia; zamek co noc o 12 jest świadkiem nowego wciąż pojedynku braci

- to jest chyba dość powszechny w romantyzmie motyw

SONETY

2. Do matki mojej B. Heine z domu V. Geldern

- jakaś szalona myśl nakazała poecie odejść od matki i udać się na wojaże, szukając po całym świecie miłości

- wszędzie szukał miłości, żebrząc chociaż o jej okruch – spotykał się jednak z chłodem, śmiechem, wrogością

- nie zrażał się jednak, na nowo wznawiając poszukiwania

- los nie był dla niego łaskawy, stał się smutny z chorym ciałem, zawrócił do domu

- matka wyszła synowi na spotkanie, a to co zobaczył on w jej oczach to właśnie miłość

C) INTERMEZZO LIRYCZNE

1. [Nastał cudowanie piękny maj]

- wiosna, wiadomo, sprzyja rodzeniu się miłości

- tak też było w przypadku podmiotu lirycznego; tak, jak na drzewie pękały pąki, tak w jego sercu „rozwinął się miłości kwiat nieśmiały”

- w tym pięknym miesiącu, przy śpiewie ptaszków wyznał ukochanej swoje tęsknoty

D) POWRÓT

39. [Ciężko mi w sercu i z tęsknotą]

- podmiot lir. wspomina swoje młodzieńcze lata, gdy spokojnie, z ochotą żył i niczym się nie przejmował

- wszystko się jednak pozmieniało, doszły niedole, łzy

- przeobrażenia są tak duże, że podmiot lir. mówi nawet, że umarł w niebie Pan Bóg, a piekle diabeł

- nic go nie cieszy, otacza go pleśń i kurz

- jedynym oparciem dla niego w tym czasie jest „miłości szczypta”

E) Z PORDRÓŻY PO HARZU

Pastuszek

- porównanie pastuszka do króla

- królestwem pastuszka są wzgórza, korona to słońce, owce – pochlebcy, cielęta – rycerze, koźlęta – aktorzy; ptaszki, krowy – muzykanci,

- muzykę tworzą też szumiące potoki i jodły

- gdy muzyka ukołysze „króla” do snu, rządy sprawuje mąż stanu, czyli pies\

- na jego ujadanie budzi się pastuszek, mówi, ze chciałby już wrócić do swojej królowej

F) MORZE PÓŁNOCNE

Ze wstępu R. Stillera do „Morze Północne i inne wiersze o morzu” H. Heinego

- jedną z najważniejszych zasług Heinego jest wprowadzenie morza i jego spraw, jako samoistnego tematu, do literatury i do świadomości powszechnej

- wiąże się do po części ze stryjem matki, awanturnikiem, podróżnikiem po świecie, Heine mając 20 lat wynajął statek i chciał założyć utopijną kolonię na bezludnej wyspie, policja zapobiegła jednak eskapadzie, a z aresztu wyciągnął Heinego stryj

- przed Heinem istniały utwory o tematyce morskiej, ale raczej były tylko tłem, odległością do przebycia, źródło trudności i nieszczęść itp.

- te fragmenty opisujące morze i sprawy z nim związane obecne były w prozie

- w poezji mało miejsca poświęcano temu tematowi, Heine był pierwszym w świecie wybitnym poetą, który w morzu jako takim dojrzał fascynujący i autonomiczny temat

- to właśnie Heine spowodował modę i zwyczaj wyjeżdżania nad morze, przyczynił się do ich rozpowszechnienia

- pomysł wyjazdu nad morze był osobistą inicjatywą Heinego, który uznał, że w ten sposób zastosuje się do wskazówek lekarza (cierpiał na migreny i inne cierpienia newralgiczne)

- pierwszy raz wyjechał pod koniec lipca 1823 r. Z miejsca urzekło go zetknięcie z morzem, z olbrzymią wodą i jej coraz to innymi postaciami, z sztormem i ciszą, widokami, powietrzem i odgłosami morza

- w 1825 był na wyspie Norderney i tu jego zachwyt sięgnął zenitu

- drugi pobyt zaowocował głównymi utworami o tej tematyce, należącymi do szczytów jego twórczości

- nie od razu zauważono odkrywczość tych wierszy i genezę ich formy

- od pozostałej twórczości różnią się: elementami humoru, zwłaszcza optymizmu, gdzie indziej prawie nie występującymi

- von Ense nazywa te wiersze „olbrzymimi epigramatami”

- istotą tej formy jest konstruowanie wielkich struktur poetyckich przez gromadzenie i spiętrzanie pojedynczych, epigramatycznych konceptów, obrazów i szyderstw; równocześnie pokazywał, że tą lekką formą można podjąć poważne tematy. Wiersze mają formę wiersza wolnego, na ogół bez rymów, bez ustalonego metrum

- Heine bardzo indywidualnie zmodyfikował i rozwinął znane dotąd formy wiersza wolnego, nadając im większą elastyczność, bogactwo w środkach wyrazu i szerszy oddech

- nowatorstwo w w zakresie tematyki morskiej, np. pierwsza wzmianka o Latającym Holendrze

- jak zwykle w poezji Heinego, tak i tu ze wszystkimi tematami łączy się wszechobecna sprawa miłości [epizod rybaczki]

- romanse z najciekawszymi kobietami Heinemu się nie udawały, miał on silne skłonności do kierowania swych emocji ku dziewczętom o niższym statusie społecznym lub osobistym

- rybaczka pojawia się u Heinego jako epizod erotyczny z zastanawiającą regularnością; kobieta w roli dotąd u niego nie spotykanej: dobra i przystępna, serdeczna i nie dręcząca

- autor opracowania sądzi, że ta kobieta istniała naprawdę, na co wskazuje radosny nastrój utworów

- dziewczyna skojarzona z wodą to u Heinego jedyny trwale pozytywny stereotyp żywiołu kobiecego

- w 1831 znalazł się Heine w Paryżu (gdzie do końca życia już został), kontynuował jednak wyjazdy nad morze

2. O zmierzchu

- charakterystyczne dla całego cyklu rozpoczęcie wiersza od krajobrazu morskiego i właściwej mu gry barw i świateł. Na końcu powracający motyw wspomnień z dzieciństwa w Dűsseldorfie

- podmiot liryczny siedzi wieczorem nad brzegiem morza, przypomina sobie, sytuacje, gdy jako chłopiec siadywał wraz z innymi dziećmi na progach domów, by słuchać opowieści starszych

3. Zachód słońca

- aluzje do rodzinny plotek, intryg i kalumnii, które zapewne przyczyniły się do niepowodzenia romansu poety z kuzynką Amalią Heine

- porównanie do rozdzielenia boga Sol i bogini Luny

5. Posejdon

- w listopadzie 1825 peta został unieruchomiony na 6 dni przez ciszę morską

- prawie cały wiersz składa się z aluzji do „Odysei”

- w tradycji greckiej nimfy morskie (córki Nereusa) nie były jednak jak u Heinego głupie, ale cieszyły się szacunkiem u żeglarzy. Jedna z nich, Amfitryta (żona Posejdona), podróżowała w rydwanie morskim, Heine ukazuje ją jako sprzedawczynię ryb, grubą baborybę