R

ENATA

G

RZEGORCZYKOWA

Kognitywne uje˛cie znaczenia
a problem realizmu filozoficznego

1

1. Problem stosunku mie˛dzy znakiem
a rzeczywistos´cia˛

Powstały w cia˛gu ostatnich pie˛tnastu lat kierunek je˛zykoznawstwa kognitywnego, maja˛cy
swe z´ródło w kilku dyscyplinach, mianowicie psychologii (E. Rosch), semantyce genera-
tywnej (Lakoff, Fillmore), etnolingwistyce (Sapir), i filozofii je˛zyka (Putnam) stawia na
nowo problem istoty znaczenia i relacji mie˛dzy je˛zykiem a rzeczywistos´cia˛. Twórcy tej
teorii bardzo zdecydowanie sprzeciwiaja˛ sie˛ semantyce referencjalnej, realizmowi filozofi-
cznemu (por. Lakoff 1986), przeciwstawiaja˛c obiektywizmowi, tzn. przekonaniu, z˙e znak
odsyła do rzeczywistos´ci, tzw. „eksperiencjalizm”, tzn. przekonanie, z˙e znak odsyła do
dos´wiadczenia ludzkiego, pewnej interpretacji s´wiata, dokonuja˛cej sie˛ w umys´le człowieka.

Nie neguja˛c ogromnej wartos´ci je˛zykoznawstwa kognitywnego, otwieraja˛cego nowe

perspektywy badan´ je˛zykoznawczych, chciałabym bardzo mocno sprzeciwic´ sie˛ wymie-
nionym wyz˙ej konsekwencjom filozoficznym, przyje˛tym przez twórców kognitywizmu,
mianowicie chciałabym bardzo zdecydowanie bronic´ obiektywizmu, czy tez˙ realizmu
w semantyce.

Teza przeciwna, głosza˛ca, z˙e znaki je˛zykowe odsyłaja˛ jedynie do stanów mentalnych

człowieka, jego dos´wiadczenia, kwestionuje, w moim przekonaniu, sama˛ istote˛ je˛zyka
jako systemu komunikacyjnego, tzn. wia˛z˙a˛cego (w s´wiadomos´ci mówia˛cych, w sposób
konwencjonalny) klasy cia˛gów dz´wie˛ków z klasami zjawisk w s´wiecie. Inna˛ rzecza˛ jest
to, w jaki sposób s´wiat zostaje, za pomoca˛ je˛zyka odbijaja˛cego dos´wiadczenia człowieka,
podzielony. Moz˙na zatem powiedziec´, z˙e znaki je˛zykowe jako jednostki leksykalne

1

Pełny tekst referatu pod nieco innym tytułem zamieszczony jest w tomie „Studia semantyczne”, Polono-

Slavica Varsoviensia, w druku.

37

odsyłaja˛ do fragmentów rzeczywistos´ci (klas zjawisk) ujmowanych, organizowanych
i interpretowanych przez s´wiadomos´c´ poznawcza˛ człowieka. Chciałabym zatem bronic´
trójka˛tu semantycznego Ogdena – Richardsa, ukazuja˛cego powia˛zanie znaku z rzeczywi-
stos´cia˛ oznaczona˛:

poje˛cie (typ mys´li)

denotacja

– – – – – – – – – – – – – – – – – – – –
znak referencja rzeczywistos´c´

Z inspiracji semantyki kognitywnej, a takz˙e na podstawie rozróz˙nienia poje˛c´ denotacji

i referencji, wprowadzonego przez nowsze kierunki w logice, moz˙liwe jest pewne zmo-
dyfikowanie czy tez˙ doprecyzowanie trójka˛tu oznaczenia.

1.1. Zwia˛zek znaku z rzeczywistos´cia˛ jest dwojaki: bezpos´redni przy znaku uz˙ytym,

który odsyła do okres´lonego obiektu (egzemplarza klasy): Ten pies jest groz´ny, oraz
pos´redni poprzez znaczenie i relacje˛ denotacji tzn. odsyłanie do całej klasy w s´wiecie,
klasy wyznaczonej przez mys´lowa˛ interpretacje˛ s´wiata: pies jako leksem odsyła do klasy
psów wyznaczonej przez zespół cech charakterystycznych dla wszystkich okazów tej klasy
(tj. klasy psów).

1.2. W s´wietle semantyki kognitywnej nieco zmienia sie˛ to, co traktowano dawniej

jako znaczenie znaku: nie musza˛ to byc´ wszystkie istotne cechy klasy obiektów, cze˛sto
znane tylko ekspertom, ale cechy typowe, tworza˛ce ogólne wyobraz˙enie przedmiotu
nazywanego. Do tego dochodza˛ jeszcze cechy stereotypowe, charakterystyczne tylko dla
cze˛s´ci obiektów danej klasy, uogólnione nieprawidłowo na cała˛ klase˛.

1.3. Klasy w rzeczywistos´ci najcze˛s´ciej (z wyja˛tkiem gatunków naturalnych i cze˛s´ci

artefaktów nie wyodre˛bniaja˛ sie˛ obiektywnie: sa˛ wyróz˙niane przez umysł ludzki, co wyraz˙a
sie˛ w nadawaniu im nazw. Sa˛ to przede wszystkim nazwy cech, zdarzen´, czynnos´ci,
zachowan´ człowieka, stanów typu: bezczelnos´c´, złos´liwos´c´, wstyd, zazdros´c´, pisanie,
spanie, namawianie, połykanie itd. Moz˙na by wie˛c na przypomninanym wyz˙ej schemacie
w punkcie okres´lonym jako „rzeczywistos´c´” pokazac´ te róz˙ne subiektywne pogrupowania
fragmentów rzeczywistos´ci, tworza˛ce desygnaty nazw.

1.4. Zadaniem semantycznego opisu jednostek leksykalnych jest pokazanie ich deno-

tacji, a wie˛c tego złoz˙onego fragmentu rzeczywistos´ci (a s´cis´lej klasy takich fragmentów),
do którego odnosi sie˛ dany wyraz. Oprócz wskazania na denotacje˛ w opisie semantycznym
powinny byc´ takz˙e uwzgle˛dnione cechy kojarzone, stereotypowe (tzw. konotacje).

Oczywis´cie owa denotacja przy wielu wyraz˙eniach moz˙e byc´ bardzo abstrakcyjna, jak

na przykład w wyrazie zdrada (ten sam czyn moz˙e byc´ nazywany zdrada˛ lub spełnieniem
obowia˛zku obywatelskiego zalez˙nie od punktu widzenia nadawcy), w wyrazie ryzyko,
ryzykowac´, oznaczaja˛cym bardzo ogólnie podejmowane działania, których powodzenie
wydaje sie˛ mówia˛cemu mało prawdopodobne.

38

2. Znaczenie wyraz˙en´ a wiedza o s´wiecie

Dylemat kognitywistów jest tu bardzo wyraz´ny: skoro znaczenie to nie odniesienie do
obiektywnych przedmiotów, ale wyobraz˙enia i dos´wiadczenia ludzi mówia˛cych, to w kon-
sekwencji róz˙ne be˛da˛ znaczenia zalez˙nie od wiedzy i dos´wiadczen´, tzn. np. inny be˛dzie
je˛zyk człowieka wykształconego, zwłaszcza specjalisty w okres´lonej dziedzinie, a inny
dziecka, czy człowieka niewykształconego, np. sól, złoto, s´wiatło itp. maja˛ inne znaczenie
dla chemika czy fizyka, a inne dla laika w tych dziedzinach. Podobnie wyrazy pies, tygrys,
wieloryb, biedronka itp. co innego znacza˛ dla zoologa czy entomologa, a co innego dla
przecie˛tnie wykształconego człowieka. Dla specjalisty od ssaków wodnych wyraz wielo-
ryb przywołuje nie tylko cała˛ wiedze˛ biologiczna˛ o tym zwierze˛ciu, ale takz˙e s´wiadomos´c´
tragedii gina˛cego gatunku (przykład H. Hiza z dyskusji o poje˛ciu znaczenia).

2.1. Wyjs´cie z tego dylematu zwłaszcza w odniesieniu do nazw gatunków naturalnych

i nazw substancji ułatwia poje˛cie tzw. sztywnej desygnacji (H. Putnama 1975 i S. Kripkego
1972). Według tej koncepcji nazwy gatunkowe i substancjalne oznaczaja˛ swoje denotaty
jakby niezalez˙nie od s´wiadomos´ci mówia˛cych na temat ich natury, bez informowania o ich
cechach, podobnie jak nazwy własne odsyłaja˛ wprost do desygnatów. Nawiasem zauwaz˙-
my, z˙e na podobien´stwo nazw gatunkowych do imion własnych wskazywała juz˙ wczes´niej
A. Wierzbicka (1972), a ostatnio takz˙e A. Bogusławski (1988, s. 121). Natomiast to, co
mówia˛cy, uz˙ywaja˛c nazwy gatunkowej ze s´wiadomos´cia˛ jej ekstensji, sa˛dza˛ o obiektach
nazywanych (np. wiewiórce, psie, kocie, tygrysie, soli, złocie, s´wietle), stanowi kombinacje˛
wiedzy przekazywanej przez ekspertów (popularyzatorów nauki) w ramach społecznej
współpracy (por. Putnam 1975), a takz˙e wyobraz˙en´, które mówia˛cy uzyskuja˛ na podstawie
własnego dos´wiadczenia, najcze˛s´ciej opartego na pierwszym kontakcie z poznanym eg-
zemplarzem, który utrwala w umys´le poznaja˛cego okres´lone wyobraz˙enia np. psa, wie-
wiórki, tygrysa (zobaczonego na obrazku lub w ogrodzie zoologicznym) jako posiadaja˛-
cego barwe˛ z˙ółta˛ i ciemne ce˛tki, wyobraz˙enie słonos´ci w kontakcie z sola˛, jasnos´ci
w kontakcie ze s´wiatłem, itp.

2.2. W tym punkcie rodzi sie˛ potrzeba rozwinie˛cia teorii prototypów i stereotypów,

uzasadnionych psychologicznie: realnos´c´ psychiczna˛ tego typu wyobraz˙en´ wia˛zanych
z obiektami nazywania uzasadniaja˛ badania E. Rosch (1973, 1978), i jej szkoły. Nie ma
potrzeby omawiania tu tej kwestii: jest ona dobrze znana z literatury na ten temat.

2.3. Sumuja˛c wydaje sie˛, z˙e w odniesieniu do cze˛s´ci słownictwa, jaka˛ stanowia˛ nazwy

gatunkowe i substancjalne, a byc´ moz˙e takz˙e cze˛s´ciowo nazwy artefaktów, metoda
„sztywnej desygnacji” okres´laja˛ca ekstensje˛ (np. czasem przez podanie terminu łacin´skie-
go przy nazwach przyrodniczych, typu canis, canes o psie), moz˙e stanowic´ skuteczne
rozwia˛zanie dylematu wskazanego wyz˙ej. Do informacji o ekstensji w cze˛s´ci konotacyjnej
opisu znaczenia dochodziłaby informacja o prototypowych wyobraz˙eniach obiektu (cechy
najłatwiej zauwaz˙alne, utrwalone w społecznej s´wiadomos´ci). Sposoby wykrywania tych
cech na podstawie faktów je˛zykowych sa˛ opisane i stosowane w pracach semantycznych
R. Tokarskiego (1987) i J. Bartmin´skiego (1985, 1988).

2.4. Wydaje sie˛, z˙e opisane wyz˙ej rozwia˛zanie znosi opozycje˛: wiedza naukowa

i wiedza potoczna. W zwykłym porozumiewaniu sie˛ mówia˛cy, który jako ekspert dyspo-
nuje wiedza˛ naukowa˛, najcze˛s´ciej ogranicza sie˛ tylko do komunikowania ekstensji. Zdanie:

39

Zapal s´wiatło! wypowiedziane przez uczonego fizyka i pie˛cioletnie dziecko niesie taka˛
sama˛ informacje˛, mianowicie z˙a˛danie wprowadzenia jasnos´ci w pomieszczeniu, o którym
mowa. Wiedza o molekularnej budowie fal s´wietlnych, która˛ dysponuje uczony fizyk, jest
w tym momencie jakby nieobecna w jego aktualnej s´wiadomos´ci.

2.5. Zupełnie odmienna sytuacja wyste˛puje przy wspomnianym wczes´niej słownictwie

nazwaja˛cym zjawiska nie wydzielaja˛ce sie˛ wyraz´nie w s´wiecie obiektywnym, wyróz˙niane
mys´lowo i je˛zykowo przez człowieka, typu bezczelnos´c´, zazdros´c´, połykanie itp. W zna-
czeniu tych wyrazów nie moz˙e byc´ mowy o rozste˛pie mie˛dzy wiedza˛ potoczna˛ i naukowa˛.
Nie ma naukowej wiedzy o bezczelnos´ci, wstydzie, namawianiu czy połykaniu. Jest co
najwyz˙ej lepsze lub gorsze rozumienie tych zjawisk, zalez˙ne od wnikliwos´ci poznawczej
lub dos´wiadczenia (np. ktos´, kto nigdy nie przez˙ył zazdros´ci nie moz˙e w pełni wyobrazic´
sobie tego stanu). W tym wypadku znajomos´c´ znaczen´ wyrazów to wiedza o ich odniesie-
niu do zjawisk, które w s´wiecie zewne˛trznym składaja˛ sie˛ z wielu elementów, zorganizo-
wanych w pewna˛ całos´c´ poje˛ciowa˛, skonstruowana˛ mys´lowo przez człowieka. Bezczel-
nos´c´ to złoz˙ona cecha, na która˛ składa sie˛ wiele cech (stanów czy postaw) prostszych,
takich jak np. nieliczenie sie˛ z innymi, da˛z˙enie do własnego dobra itp. Niektóre ze zjawisk
nazywanych wyodre˛bniaja˛ sie˛ bardziej wyraz´nie w kontinuum rzeczywistos´ci (np. niektó-
re czynnos´ci takie jak pisanie czy połykanie), inne mniej, jak np. ryzyko czy zdrada: ich
wyróz˙nienie jest włas´ciwie tylko poje˛ciowe. Jak juz˙ wspomniałam, ten sam obiektywnie
czyn moz˙e byc´ nazwany zdrada˛ lub spełnieniem obowia˛zku obywatelskiego. Zatem ogól-
nym znaczeniem wyrazu zdrada be˛dzie jedynie odniesienie do czynu, który nadawca
interpretuje jako sprzeniewierzenie sie˛ pewnemu zobowia˛zaniu. Do znaczenia tego wyrazu
wchodzi takz˙e negatywna ocena czynu.

3. Przedstawione rozwaz˙ania maja˛ charakter dyskusyjny. Zwłaszcza uwagi dotycza˛ce

obiektywizmu semantyki sa˛ bardziej wyrazem pewnej opcji filozoficznej, aniz˙eli wywo-
dem naukowym. Natomiast problem opisu nazw o charakterze encyklopedycznym pozo-
staje w dalszym cia˛gu otwarty. Inaczej jest chyba z badaniem głównego zasobu leksyki,
jaki stanowia˛ wyraz˙enia be˛da˛ce pewna˛ interpretacja˛ s´wiata, dokonana˛ przez umysł czło-
wieka. Ich opis to podstawowe zadanie semantyki leksykalnej.

Bibliografia

Bartmin´ski J., 1985: Stereotyp jako poje˛cie lingwistyczne (w:) Z problemów frazeologii polskiej i słowian´-

skiej, Warszawa.

Bartmin´ski J., 1988: Definicja kognitywna jako narze˛dzie opisu konotacji (w:) Konotacja, Lublin.
Bogusławski A., 1988: Je˛zyk w słowniku, Wrocław.
Kripke S., 1972: Naming and Necessity (w:) D. Dawidson, G. Harman, Semantics of Natural Language,

Dordrecht.

Putnam H., 1975: Mind, Language and Reality, London.
Rosch E., 1973: On the Internal Structure of Perceptual and Semantic Categories (w:) Cognitive Development

and the Acquisition of Languages. New Jork.

Rosch E., 1978: Principles of Categorization (w:) Cognition and Categorization, New Jork.
Tokarski R., 1987: Znaczenie słowa i jego modyfikacje w teks´cie, Lublin.
Wierzbicka A., 1972: Semantic Primitives, Frankfurt.

40

Cognitive approach to meaning
and the problem of philosophical realism
(Summary)

The article presents an analysis of the concept of meaning as it appears in the works of
cognitive oriented linguists (especially J. Lakoff) compared (contrasted) with the traditio-
nal objectivist approach to meaning.

Investigations undertaken lead to the synthesis concerning some kind of fusion of the

two extremal positions (understanding sign as it refers to reality, which is objective but
subjectively interpreted by speakers).

Moreover, some essential concepts of the categorization theory i. e., fuzzy boundaries

prototypes, as well as creative character of the uses of sign and its potentialities are
analysed. These intuitions may be observed in traditional linguistics, however, in the
cognitive theory, which claims for the general and permanent metaphorization these
concepts gain the theoretical background.

L’approche cognitive de la signification
et le problème du realisme philosophique
(Résumé )

L’article présente l’analyse de la notion de signification abordée du point de vue de la
théorie du cognitivisime, en particulier celle proposée par Lakoff (1986), comparée avec
l’approche traditionnelle objectiviste. On postule la synthèse de deux options opposées qui
consiste à concevoir le signe en tant que se référant à la réalité objective, mais étant
interprété subjectivement par les sujets parlants. On analyse en autre les thèses de la théorie
de la catégorisation, à savoir la nation des frontieres non-aigues (fuzzy boundaries), du
prototype, ainsi, que la these sur le caractère créatif de l’emploi du signe, c’est-a-dire sur
i’indéfinition du signe dans le dictionnaire et sur ses virtualités sémantiques: dans l’appro-
che proposée le signe n’acquiert sa propre extension qu’ à travers son emploi. On peut
retrouver ce genre d’idées dans la linguistique traditionnelle, mais ce n’est que dans la
théorie cognitive, postulant la métaphorisation universelle et permanente, qu’elles trouvent
leur fondement théorique.

41

42