1

TEOFIL LENARTOWICZ WYBÓR POEZYJ (BN) oprac. Jan Nowakowski

POZYCJA IDEOWA LENARTOWICZA

- okresy twórczości:

1.

do lat 70. XIX w. (1870 – 1872)

•

Wiosna Ludów (1848/49)

•

powstanie styczniowe (1863/64)

2.

do końca życia poety

- Lenartowicz w obozie burżuazyjno-demokratycznym

•

antagonizmy klasowe chciał rozwiązać drogą solidaryzmu, tj. dobrowolnego zrzeczenia się
przez szlachtę własności rolnej na rzecz chłopów

•

koncepcja uobywatelnienia ludu, powołania go do czynnego udziału w historii

- egalitaryzm chrześcijański

•

rewolucja moralna nad socjalną

- mimo wydarzeń 1846 r. nie załamał się w swej optymistycznej afirmacji wartości moralnych i
społecznych chłopstwa

- powstanie chłopskie jako fundament powstania przeciw zaborcom

•

przykład kosynierów racławickich, krakusów i strzelców kurpiowskich z 1831 r., chłopów-
ż

ołnierzy z wielkopolskiego powstania

•

nie wysnuwał wniosków z nieudanego powstania galicyjskiego 1848 r.

- idea wspólnoty słowiańskiej

•

słowianofilstwo postępowe: wspólna sprawa uciśnionych ludów słowiańskich jako ludów
walczących przeciw uciskowi narodowemu i społecznemu

•

węższa „wojna powszechna za wolność ludów”

•

akcenty braterstwa również wobec ludu rosyjskiego

- religijność Lenartowicza

•

tradycjonalistyczna

•

odwoływała się do tradycyjnych wyobrażeń kultowych, rozpowszechnionych wśród mas
narodowych

- stosunek do powstania styczniowego

•

zwiększenie sprzeczności w światopoglądzie

- sytuacja popowstaniowa

•

likwidacja pańszczyzny

•

nowa hegemonia: burżuazja w sojuszu z ziemiaństwem

•

zmiana treści pojęcia „lud”, zasadniczego w światopoglądzie Lenartowicza

- nadal stawiał chłopa jako kontynuatora walki wyzwoleńczowarodowej
- dotąd przeważały pozytywne postulaty przy niedostatku krytyki rzeczywistości, teraz jest
przeciwnie

•

krytyczna ocena świata kapitalizmu

•

walka o wyzwolenie narodowe, przeciw polityce klasy panującej, zasłaniającej się
koniecznością ratowania własności za cenę tymczasowej rezygnacji z programu
wyzwoleńczego

- idealistyczna interpretacja historii

•

nie uznawał praw rozwoju dziejowego

•

oceniał fakty z pozaczasowej perspektywy norm moralnych

bezsilność programu wobec rozwoju hist. (np. rozwarstwienia wsi) w latach 80. i 90.

•

brak realistycznej analizy rzeczywistości i koncepcji rozwoju historycznego

2

PROBLEM LUDOWOŚCI

- twórczość Lenartowicza to nie folklorystyczne zbieractwo i wyszukiwanie konserwatywnych
pierwiastków w kulturze chłopskiej

•

lud u niego to nie egzotyczny przedmiot zaciekawienia i opisu

•

nie parafrazował bezpośrednio utworów ludowych, a jeśli tak robił, to wyraźnie to zaznaczał
(Trzy kukułki, Dwie zorze)

•

do wyglądu kulturowego wsi włączał również masy plebejskie miast

- lud występuje w związku z:

•

osobistymi treściami świadomości poety

•

podstawowymi motywami ideowymi jego twórczości

- zwolennik warsztatu opartego na doświadczeniu (realistycznego)
- wykorzystywanie twórczości ludowej:

•

ewokacje poezji ludowej w formie cytatów lub parafraz włączonych do utworów
oryginalnych (O pieśniach gminnych, Ballada)

•

motyw z pieśni ludowej jako motyw wyjściowy, podstawa dla swobodnie rozwiniętych
skojarzeń

•

motyw ludowy służy gł. celom emocjonalnym, kształtuje nastrój, czasem na zasadzie
kontrastu (Mazur)

•

w kompozycji: paralelizm, postać dialogowa

- meliczność utworów Lenartowicza

•

kompozycje muzyczne Komorowskiego jako dopełnienie utworów

•

podtekstem może być pieść ludowa, żołnierska (kościuszkowskie, listopadowe)

•

sylabotonizm (w odróżnieniu od wierszy refleksyjnych pisanych wierszem sylabicznym)

- obrazy życia chłopskiego

•

wtopione w krajobraz

•

motywy krajobrazu: sad, pastwisko, las (wierzba, kalina, sosna), pole, ptaki (jaskółka,
skowronek, bocian, kukułka)

•

obrazy słuchowe: głosy ptaków i zwierząt domowych, pogłosy muzyki, śpiew chłopski,
pastusza fujarka

•

wyprowadzenie bohatera ludowego w wielki świat walki narodowowyzwoleńczej !!!
(motyw racławicki, kurpiowski)

•

nie ma opisu chłopa z zewnątrz, podmiot liryczny identyfikuje się z bohaterem ludowym

- pochodzenie motywów ludowych:

•

z rzeczywistości, jako znak przynależności do krajobrazu wsi

•

z pieśni chłopskich, jako skonwencjonalizowany znak pewnych skojarzeń i treści
emocjonalnych (znak ten jest rozszerzony o nowe funkcje i zasięg stosowania)

- poetycka idealizacja wsi

•

Kościuszko w sukmanie krakowskiego wieśniaka, poezja polska w formie ludowej to krok
na drodze upragnionej jedności i wspólnej obrony

•

Idealizowanie to moje przetwarzanie życia w legendę

•

Długie życie pełne troski osładzały mi wspomnienia pierwszych wrażeń dziecinnych.
Kochałem ten lud i przez miłość pisałem

•

idealizacja wynika ze stosunku emocjonalno-etycznego oraz z interpretacji historycznej

- obrona ludu

•

czerpie z tradycji literatury sentymentalnej

•

brak idealizacji rzeczywistości ludowej jako pochwały istniejącego układu warunków społ.

•

wizja przyszłości jako Polski ludowej, więc takiej, w której nastąpi rozszerzenie wzrou
ludowego na całość narodowego bytu

3

- wartości kultury ludowej

•

lud to właściwy bohater pozytywny teraźniejszości i przyszłości, bohater aktywny, który
musi wyjść na arenę walki narodowowyzwoleńczej

•

wartości humanistyczne kultury ludowej

•

wynoszenie wartości moralnych chłopa jako wartości społecznych

- stylizacja siebie samego na lirnika mazowieckiego, lirnika ludu

•

adresat jego pieśni: masy narodowe

•

formy ekspresji bliskie kulturze ludowej

WARTOŚCI ARTYSTYCZNE
- nie wszystkie wiersze Lenartowicza są dobre, przez co wielu krytyków obniżało wartość ogólną
jego poezji, mówiąc o jego prymitywizmie intelektualnym

•

nadmiar ilościowy utworów

•

niedopracowanie wierszy

•

słabe są szczególnie dramaty (wyjątek to Tyrteusz), ale też i epika (Bitwa racławicka,
Marcin Borelowski-Lelewel)

•

dobry był za to jako liryk, choć czasem banalizował moralizatorstwem

•

zdawał sobie sam sprawę z nierównych wartości swej poezji

- sztuka prostoty

•

najlepsze dzieła Lenartowicza mierzą się skalą prostoty, oszczędności, skupienia, dyskrecji

•

oszczędny i rozważny w swej harmonii wzór renesansu: Kochanowski

•

tam, gdzie odwołuje się do narodowych przeżyć epoki klęsk i emigracji, uderza jednak w
ton romantycznego stylu dramatycznej, patetycznej ekspresji, za Mickiewiczem

•

generalnie jednak odróżniał się od epigonów romantycznych

- charakter poezji epigonów

•

fantastyka, symboliczne formy ekspresji

•

podmiot liryczny (sobowtór poety) był samotny i wyjątkowy

•

postawa wieszcza: pozycja eksponowana w społeczeństwie, przywilej wyższej wiedzy i
potężniejszego uczucia

- poezja gminna Lenartowicza (vs. epigoni)

•

zatarcie osobniczego podmiotu lirycznego

•

nie przemawia na zasadzie ilustracji: tak oto czuje wieśniak, ale na zasadzie wyboru takiego
podmiotu i takich środków wyrazu, które byłyby najbliższe uczuciowości ludu

•

walka z ekshibicją stanów subiektywnych

•

mało wyznań intymnych i prywatnych (słabe nasilenie erotyki), ewentualnie ból
patriotyczny i nostalgia, ale są one wyrazem miłości do ziemi ojczystej i ludu

- spór z Norwidem o prawa poezji do przybierania postaci skomplikowanej, eliptycznej, lakonicznej

•

Norwid atakował łatwy optymizm Lenartowicza i proste formy jego ekspresji poetyckiej

•

Lenartowicz przeciwstawiał się jego hermetycznej poezji, walcząc o prostotę i jasność, ze
względu na adres masowy, ludowy jego poezji

•

Do * [Cypriana Norwida]: napisane podobnymi do Norwida formami wyrazu

- Lenartowicz unikał skrajności

•

sprzeciwiał się rozbudowanym formom akcentowanej ekspresji artystycznej epigonów

•

sprzeciwiał się stylizowanego autentyzmowi w odtwarzaniu ludowości jako tworu
zamkniętego getta chłopskiego (dialektyzmy)

•

nie sentymentalizm, lecz głęboka wrażliwość uczuciowa

- kontynuatorzy dzieła Lenartowicza:

•

Konopnicka, śeromski, Pawlikowska-Jasnorzewska

•

P. Hertz Nowy lirnik mazowiecki – świadome przetworzenie motywów poezji Lenartowicza

** E.Z.**