TEOFIL LENARTOWICZ - POEZJE
Informacje o autorze i twórczości:
+ Poezja Lenartowicza jest dzisiaj najczęściej odbierana jako swego rodzaju świadectwo zaginionej przeszłości oraz jako panorama polskiej wsi sprzed około dwóch wieków.
+ Dokładniejsze wczytywanie się w wiersze Lenartowicza, umożliwia znalezienie w nich obfitej ilości słów bólu, goryczy i niejeden ślad źródła cierpień.
+ Czystość poetyckiej aury i pokorna prostota służą tworzeniu legendy chłopskiej wsi, która dziś już odeszła w niepamięć.
+ Prostotę i pewnego rodzaju „rzewność” poezji Lenartowicza mylono często z sentymentalizmem.
+ Ojciec Lenartowicza, Karol, w czasie insurekcji kościuszkowskiej dosłużył się za waleczność w bitwie o Warszawę stopnia kapitana.
+ Teofil Lenartowicz urodził się 27 lutego 1822 roku na warszawskim Powiślu. Lata swojego dzieciństwa spędził w miasteczkach i na wsi Mazowsza - w Ozorkowie, w Wyrobkach, w Rawie Mazowieckiej, w Chrzczonowicach, czy też w Głuchówku. Miało to oczywiście związek z jego późniejszą twórczością. Wiadomo też, że w czasie tym natknął się na takie dzieła jak „Pieśni Osjana”, „Śpiewy historyczne” Niemcewicza czy też „Jerozolimę wyzwoloną” w przekładzie Piotra Kochanowskiego. Pogłębiał również znajomość łaciny, dzięki czemu coraz szerzej mógł poznawać zarówno literaturę polską, jak i powszechną.
+ W 1841 roku znalazł się wśród autorów publikujących w „Nadwiślaninie”, pamiętniku poświęconym literaturze redagowanym przez Seweryna Fileborna.
+ Młody Lenartowicz bardzo często przebywał w Głuchowie w domu Norwidów. Dwójkę romantycznych poetów z czasem zwiąże przyjaźń, która przetrwa wiele lat. W młodości Lenartowicz zaliczał się nawet do rodzinnego kółka Norwidów.
+ Dziś wiadomo, że przeważna część wypraw na mazowiecką wieś kierowana była dążnością do bezpośredniego zetknięcia się z ludnością chłopską, do poznawania jej życia, jej kultury, jej pieśni i podań ludu.
+ W 1843 roku, kiedy to klęskę poniosło Stowarzyszenie Ludu Polskiego w Królestwie Polskim, Lenartowicz stanął wobec konieczności ucieczki z pola obserwacji policji, która wszczęła nagłe aresztowania, godząc w samo centrum spisku. Wyjeżdża więc do Wielkopolski, lecz już zimą 1843 / 1844 wraca do Warszawy.
+ W 1848 Lenartowicz ponownie wyjeżdża z Warszawy do Galicji. Zanim jednak to nastąpi w poznańskim „Tygodniku Literackim” zostaną opublikowane wiersze „Piosnka” i „Chłopak”.
+ W latach 1841 - 1842 głównym odbiorcą jego wierszy (od momentu „Jaskółki od szatana”) jest „Przegląd Warszawski”. Jego utwory były drukowane również przez „Nadwiślanina” Fileborna (należy do nich m.in. „Dumka”). W kolejnych latach (1843 - 1844) podstawowym odbiorcą wierszy Lenartowicza jest „Biblioteka Warszawska” pod redakcją Wójcickiego.
+ Znamiennym momentem dla twórczości Lenartowicza jest jego podróż do Czarnolasu. Jej efektem są wiersze „Jan Kochanowski”, „O Satyrze albo Leśnym Mężu”.
+ W 1846 roku Lenartowicz, o ile wiadomo, nie drukował nic. Wiadomo natomiast, że był zrozpaczonym świadkiem stracenia na szubienicy Kociszewskiego, Żarskiego, a także Panetlona Potockiego.
+ Wczesne utwory Lenartowicza, takie jak „Jaskółka”, „Wieczór”, „Moje strony”, „Obrazy po burzy” (z 1841 roku) oraz „Galary” (z 1842 roku) już zapowiadały znamienne później motywy jego twórczości. Były to nastrojowe studia mazowieckiego krajobrazu, zbliżone do poezji opisowej, lecz przeniknięte elegijnym nastrojem. Wiersze późniejsze, z lat 1842 - 1844 były natomiast świadectwem wyraźnego poddania się wpływom poetyki o cechach romantycznego epigonizmu, bliskie manierze dominującej w sferze „Cyganerii Warszawkiej”.
+ Najcenniejsze i najciekawsze wartości przenikają poezje Lenartowicza dopiero w latach 1843 - 1844. Powstały wtedy takie utwory jak „Tęsknota”, „Piosnka”, „Chłopak”, „Dwa dęby”, „Dziewczyna”, „Duch sieroty”, czy „Kalina”. Liryzm w tych wierszach wypowiada się ze szczerością i prostotą, której odpowiada prostota formy nawiązującej przeważnie do autentycznych pieśni ludowych. Widać to zwłaszcza w „Kalinie”, która uderza doskonałością wyzyskania typowego dla ludowej poetyki paralelizmu, komentującego sprawę ludzką przez odwołanie się do analogii ze zjawiskami natury.
+ W lecie 1848 roku, dowiedziawszy się, że jest na liście osób przeznaczonych do aresztowania, ostatni raz przekracza granicę Królestwa Polskiego. Znalazł się wtedy w wirach galicyjskiej Wiosny Ludów. 1 września tego samego roku zostaje wystawiony jego zaginiony już dziś dramat „Wskrzeszenie”. Lenartowicz w tym czasie wydaje również „Polską ziemię” - pierwszą część drukiem, a część drugą już tylko w autolitografowanej odbitce, a także „Cztery obrazy”. Poeta przebywa w Galicji do wiosny 1849 roku. Zgodnie z otrzymanymi zleceniami czeka tu na wynik walk toczących się za Karpatami na Węgrzech, gdzie działał m.in. generał Józef Wysocki.
+ W lutym 1851 roku Lenartowicz znów znalazł się w Poznaniu i znów szukał schronienia na wsi - w Miłosławiu Mielżyńskich oraz w Kruchowie Antoniego Malczewskiego. W grudniu tego samego roku był w Berlinie, gdzie zatrzymawszy go w więzieniu, wymuszono na nim zobowiązanie do natychmiastowego i bezpowrotnego opuszczenia granic państwa pruskiego pod grozą dwóch lat twierdzy i wydania w ręce władz carskich - i na koniec znalazł się w swobodnej Brukseli, jednym z centrów polskiej Emigracji, siedzibie Lelewela i Heltmana.
+ Będąc w Poznaniu poeta nawiązuje współpracę z czasopismem „Krzyż a Miecz” gdzie drukował „Baśń o walecznym księciu”, „Sen króla Jana”, „Moją piosnkę”.
+ We Wrocławiu poeta nawiązuje współpracę z czasopismem studenckim „Znicz”, gdzie ukazał się jego wiersz pod takimże tytułem oraz nowa redakcja „Wiersza do poezji”.
+ W 1850 roku wydaje w Poznaniu zmieniony drugi tom „Polskiej ziemi”.
+ Lenartowicz najbardziej systematycznie współpracuje z wydawaną przez Ewarysta Estkowskiego „Szkółką dla Dzieci”. Czasopismo to stało się głównym odbiorcą wierszy Lenartowicza, również już uchodźcy, bo aż do roku 1854. Wydawane są w niej wiersze począwszy od „Jak to na Mazowszu” (1850) aż po „Błogosławioną” (1854). Zanim poeta zdołał wydać słynny tomik p.t. „Lirenka” (1855), właśnie w tym czasopiśmie oraz w oddzielnych drukach ulotnych ukazywały się nowe poezje Lenartowicza. W „Szkółce dla Dzieci” pisarz ogłasza także „Pożegnanie” oraz „Jaka smętna, a śmiejąca” (późniejszy tytuł „Pogrzeb”) - wiersz napisany po zgonie Felicji Szczepanowskiej.
+ Wiersz „Wygnańce do narodu”, stanowiący bezkompromisowy protest patriotyczny, który został napisany w 1850 roku, został wydany w oddzielnej ulotce w 1856 roku.
+ W Brukseli Lenartowicz zaprzyjaźnia się z rodziną Heltmanów, bywał u Lelewela, spotykał gen. Skrzyneckiego, a także poznał Aleksandra Fredrę. W okresie tym tworzy wiersze w znanym już czystym charakterze swojej liryki ludowej (np. „Kapryśna”), ale tworzy również utwory w nowym rodzaju, nasyconym celowo stylizowanymi naiwnymi wyobrażeniami i uczuciami religijnymi, np. „Zachwycenie”. W tym czasie powstają też przekłady „Boskiej Komedii” Dantego.
+ Wiosną 1852 roku Lenartowicz przenosi się do Paryża. Przebywa tam aż do jesieni 1855 roku. Od marca do początków czerwca 1853 roku, wraz z ojcem Hipolitem Terleckim wyjeżdżają do Italii. Podróż ta będzie miała znaczący wpływ na jego późniejszą decyzję o przeniesieniu się na Półwysep Apeninski, gdzie pozostał od 1855 roku do 1860.
+ Lenartowicz wszedł w środowisko polskiej emigracji - styka się z Norwidem, Bohdanem Zaleskim oraz Mickiewiczem.
+ Z pobytem w Paryżu oraz jego pierwszą podróżą do Rzymu wiążą się przede wszystkim próby wciągnięcia Lenartowicza do Zgromadzenia Zmartwychwstańców i do swoistej inicjatywy ojca Hipolita Terleckiego, która polegała na katolickiej misji wschodniej wśród niekatolickich Słowian. Lenartowicz jednak odmawia, podobnie jak odmawia przystąpienia do Koła towiańczyków.
+ Wyrazem bólu patriotycznego i cierpień wygnańczych wobec oddalania się mirażu powrotu do ojczyzny na tle nieskutecznych przedsięwzięć polskich w wojnie wschodniej, był między innymi wiersz „Super flumina Babylonis”. Świadectwem konfliktu z ośrodkami kompromisu międzynarodowego było rozpowszechnione w osobnej publikacji wcześniejszego wiersza „Wygnańce do narodu”. Wyrazem i jednocześnie przyczyną ostrego sporu z obozem konserwatywnym w imię idei wolności i solidarności uciskanych ludów słowiańskich jest poemat „Gladiatorowie” z 1857 roku.
+ W 1857 roku w Warszawie ukazuje się nowy tom jego „Poezyj”, w którym obok wierszy z ostatnich lat ogłoszono również część twórczości okresu młodzieńczego.
+ Po okresie głębokiej depresji psychicznej, spowodowanej ogólną sytuacją polityczną i przykrymi konfliktami z konserwatywną opinią, wrócił poeta do twórczości w której obok dawnych motywów ludowych odzywały się coraz silniej tony nostalgii, ale także ostre elementy satyryczne. Niektóre utwory swym eliptycznym i aluzyjnym stylem zbliżały Lenartowicza do poetyki Norwida (np. wiersz „Do *”, skierowany właśnie do Norwida).
+ Kapitalną wypowiedzią staje się w twórczości Lenartowicza „Bitwa racławicka” wydana w Paryżu w 1859 roku. Wraz z „Gladiatorami” i „Improwizacją: Do polskich artystów” (1859) stał się ten poemat o kościuszkowskich kosynierach jego najpełniejszą manifestacją ideową, wznawiającą - mimo wszystko - program walki o wolność, wsparty na przekonaniu o fundamentalnej roli mas ludowych i odwołujący się do tradycji Racławic.
+ Wyrazem zaangażowania się w sytuację społeczną i polityczną w Polsce są pełne patriotycznego patosu i niekiedy religijnego uniesienia wiersze „Śpiew na cześć 25 lutego 1861 roku”, „Modlitwa sierot”, czy „Petersburg w ogniu”. Podczas samego powstania oraz później, po jego tragicznym upadku, pisał Lenartowicz wiele wierszy o powstańczych motywach, np. „Kosynier”, „Stach kosynier na warcie”, „Grabarz”, „Rawicz”, „Niech żyje Polska”, a przede wszystkim „Marcin Borelowski - Lelewel”, który to stanowi ideową u artystyczną kontynuacja „Bitwy racławickiej”, lecz w bezpośrednim nawiązaniu do wydarzeń powstania 1863 roku i z wysunięciem na czoło nowego plebejskiego bohatera walki narodowej.
+ Wcześniej, bo jeszcze w 1862 roku Lenartowicz wydaje „Piosnki wiejskie dla ochronek” - pierwszy w Polsce skomponowany cykl wierszy dla dzieci w pełni poetycki, a dostosowany do psychiki dziecięcej.
+ W 1863 roku w Poznaniu wyszły jego nowe „Poezje” w dwóch tomach, obejmujące - obok wymienionych już wcześniej wierszy - liczne liryki, często subtelnego wdzięku, np. „Potok i serce”, „Słowik” i „Na liść kalinowy”. Ukazał się tam także wiersz „Pamięci Ignacego Komorowskiego”, stanowiący wymowny komentarz do rodzaju poezji reprezentowanej w zbiorze oraz do całej twórczości Lenartowicza. Jednocześnie jest to jeden z nielicznych jego utworów o charakterze autobiograficznym.
+ Z wydarzeniami powstania styczniowego związana jest również „Branka”, ogłoszona w 1867 roku, stanowiąca nowy wyraz afirmacji idei walki wyzwoleńczej i wiary w masy ludowe oraz w solidarność ludów walczących o wolność. Utwór ten, podobnie jak wydane w 1872 roku „Echa nadwiślańskie”, zarysowuje nową płaszczyznę sporu ideowego Lenartowicza.
+ W 1869 roku (z datą 1870) wydano we Lwowie „Albumy włoskie”. Lenartowicz zamknął w nim przeżycia i przemyślenia związane ściśle z pobytem we Włoszech. Ze szczególną uwagą zwraca się tu Lenartowicz ku epoce Renesansu, jej twórcom i dziełom.
+ Nowością w twórczości Lenartowicza w tym okresie są studia nad epiką ludową Słowiańszczyzny południowej, głównie Serbii, oraz Rusi. Zainteresowania te znalazły swój wyraz w „Wandzie”, „Dacji”, „Słówku o Piotrze Duńczyku”, „Psim Polu”, czy wreszcie w „Dzwonie Zygmuncie” oraz „Pięknej Bonie”.
+ Poemat „Wanda” został ukończony w 1873 roku, a wydany został 3 lata później. Inne utwory z dziedziny epiki historycznej zebrał głównie w tomie „Ze starych zbroic”, ukończonym w 1869 roku i wydanym rok później.
+ Lenartowicz z czasem przenosi się z Rzymu do Florencji, gdzie poślubia w 1860 roku Zofię Szymanowską, przyrodnią siostrę Celiny z Szymanowskich Mickiewiczowej, żony Adama. Życie Lenartowiczów w pierwszych latach małżeństwa było nieustannym borykaniem się z potężną biedą. Smutki poety pogłębiła śmierć synka w 1864 roku, który po roku życia zmarł w Antignano i tam został pochowany. Niedługo później Lenartowicz przeżywa śmierć żony, która nastąpiła w 1870 roku. Poeta, który w tym czasie jest poważnie chory, popada w stan ciężkiej depresji. Wyraz jej można znaleźć między innymi w wierszu skierowanym do Felicjana Faleńskiego „Bieda mnie była…”.
+ Ważnym przeżyciem dla poety stała się jego podróż do Galicji w 1875 roku. Choć w Krakowie zastało go ciepłe przyjęcie, to jednak napotkał również na pewne zgrzyty, w wyniku których powrócił do swojej florenckiej samotni. Wybierając się w podróż do Krakowa Lenartowicz zamierzał również doprowadzić do skutku wydanie obszernego wydania jego „Wyboru poezyj”. Wydanie to ukazało się w formie czterech tomów rok później u Anczyca. Było jednak mocno okrojone i zawierało liczne zniekształcenia tekstów.
+ Coraz bardziej krytyczny stosunek Lenartowicza do klas rządzących i do ideologii dominujących w Polsce i na Zachodzie znajdował ujście w takich wierszach jak „Obecna sytuacja”, w satyrycznych próbach dramatycznych (nieopublikowany „Cielec złoty”, we fragmencie szeroko pojętego poematu „Mefisto” (p.t. „Wieża Eiffel”), a przede wszystkim w jego korespondencji prywatnej.
+ Obok utworów świadczących o sprzyjaniu siłom postępu, obok osobistych wypowiedzi pełnych zrozumiania m.in. dla walk proletariatu o należne mu prawa, mnożą się wówczas liczne utwory o silnie zaakcentowanych zachowawczych tendencjach, a nawet o niespodzianych w twórczości Lenartowicza akcentach nacjonalistycznych.
+ Często zdarzało się, że utwory Lenartowicza ogłaszano bez jego woli. Wyrządziło to poecie ogromną krzywdę, ponieważ najczęściej nie były to wiersze wysokich lotów.
+ W osobistych wypowiedziach poetyckich Lenartowicz dawał wyraz poczucia osamotnienia i rozdźwięku ze światem współczesnym, obracał się z miłością i tęsknotą do warszawskiego Starego Miasta („Matko moja! Matko!”), ożywiał wspomnienia młodości, przyjaciół, utraconych krajobrazów („Zwiędła róża”), podejmował próby nowej interpretacji dawnych motywów („Jagoda mazowieckich lasów”, „Powołanie”), kontynuował także cykle: „Albumy włoskie” i „Echa nadwiślańskie”.
+ Dla Lenartowicza znamienne stanie się w ostatnim dwudziestoleciu życia powracanie do przeszłości z pragnieniem utrwalenia jej w pamięci społeczeństwa. Ogłasza więc swoje „Listy o Adamie Mickiewiczu” (powstałe w 1874 roku, a wydane rok później w Paryżu) oraz „Słowo o Bohdanie Zaleskim” (wydane w 1889 roku we Lwowie). W 1891 roku pisze dla księgi pt. „Upominek. Książka zbiorowa na cześć Elizy Orzeszkowej” autobiograficzne wspomnienie z 1849 roku zatytułowane „Wycieczka do kletki Czernego Boga”. W „Wieńcu pamiątkowym” publikuje wiersze przeznaczone na obchód pięćdziesiątej rocznicy powstania listopadowego.
+ Lenartowicz w dalszym ciągu podejmował nowe zamysły większych poematów, jak próby epiki historycznej („Ostatni rycerz”, „Dacja”), powracał do pociągającej go postaci Kościuszki („Kościuszko w Szwajcarii”), kreślił w stylu romantycznym przeniknięte liryzmem obrazy narodowej martyrologii („Cienie syberyjskie”), pisał znów utwory dramatyczne („Sędziowie ateńscy”) i nieraz tworzył piękne liryki, wyrażające tęsknotę za krajem i smutek osamotnienia.
+ Lenartowicz zmarł we Florencji 3 lutego 1893 roku. Zwłoki poety przewieziono do Krakowa i pochowano na Skałce 12 czerwca tego samego roku. W 1895 roku wydano we Lwowie „Poezje. Wydanie pośmiertne” w 2 tomach, które zawierały również wiersze, których nie objęła edycja krakowska z 1876 roku.
3