Teofil Lenartowicz
Wybór poezyj
Oprac. Jan Nowakowski
I ŻYCIE I TWÓRCZOŚĆ LENARTOWICZA
Dzieciństwo
- Teofil Aleksander Lenartowicz ur. się w Warszawie 27.02.1822 roku na Powiślu; jego ojciec, Karol, zrezygnował ze szlachectwa, brał czynny udział w powstaniu kościuszkowskim, a w bitwie o Warszawę pod Mokotowem dosłużył się stopnia kapitana milicji narodowej
- wczesne dzieciństwo spędził Teofil w Warszawie; ojciec zajmował się wtedy budownictwem, ale łatwowierność dawnego szlachetki doprowadziła rodzinę do ruiny i po jego śmierci wdowa po Karolu została w nędzy wraz z trojgiem dzieci; po spłaceniu długów i powtórnym zamążpójściu Marianny Lenartowiczowej, rodzina przeniosła się na prowincję
- dla kształtowania się świadomości przyszłego poety duży wpływ wywarły przeżycia okresu dzieciństwa spędzonego w miasteczkach i wsiach Mazowsza (rodzina kilkakrotnie się przeprowadzała)
- w wieku 11-12 lat Teofil przeniósł się do Warszawy, do starszej zamężnej już siostry; po czterech latach w tzw. szkole obwodowej rozpoczął samodzielne życie zarabiając na utrzymanie pracą w kancelariach adwokatów
- w latach 1830-31 był świadkiem przemarszu wojsk zdążających pod Warszawę pod dowództwem gen. Krukowieckiego; najsilniejszym wspomnieniem był jednak przemarsz ochotniczej formacji kosynierów
- Lenartowicz miał w pamięci czas spędzony na wsi, kontakt z miejscową ludnością - pisał, iż jego poezja „poczęła się w wypróchniałym drzewie”, miała duży związek z życiem i pieśnią ludu oraz cechował ją głęboki sentyment dla obrazu mazowieckiej wsi
- podczas samodzielnej lektury (w ramach samokształcenia), zetknął się z dziełami Krasickiego (uczył się jego bajek na pamięć), „Śpiewami historycznymi” Niemcewicza, „Jerozolimą wyzwoloną” Tassa w przekładzie P. Kochanowskiego oraz poezją B. Zaleskiego
„Lata spiskowe”
Przeżycia i doświadczenia. W Warszawie
- Lenartowicz pracował w kancelariach adwokackich, potem w centralnej instytucji sądownictwa (jako kopista, pomocnik kancelisty i kancelista); by się utrzymać, musiał brać dodatkowe roboty do domu
- podjął pilne i uporczywe samokształcenie - zwiększał oczytanie, pogłębiał znajomość języków obcych, studiował lit. narodową i powszechną; rozpoczęły się wtedy pierwsze próby własnej twórczości
- lata 1840/41 to okres zbliżenia się do młodzieży literackiej Warszawy, tzw. Cyganerii Warszawskiej (szczególnie bliski mu był Roman Zmorski, któremu zawdzięczał publikację swoich pierwszych utworów); Lenartowicz nigdy nie należał do Cyganerii (nie odpowiadało mu jej niespokojne życie, przy własnym poważnym stosunku do życia), ale owo środowisko stało się dla niego szkołą literatury
- istotny dla Lenartowicza element ludowego programu Cyganerii: afirmacja konieczności rewolucji agrarnej, głównie zniesienia pańszczyzny i uwłaszczenia chłopów
- Lenartowicz uczestniczył w licznych wyprawach i wycieczkach na prowincję mazowiecką (m.in. bywał w Głuchach, majątku Norwidów, z którymi nawiązał trwałą przyjaźń)
- Lenartowicz dawał wyraz ideowej bliskości sprawie mas chłopskich
- Teofil był towarzyszem niektórych wypraw Oskara Kolberga (entografa), odwiedził też Wincentego Pola na Podkarpaciu (prawdopodobnie poznał Tatry)
- w Warszawie kontakty z grupą tzw. „entuzjastek”, czyli Narcyzą Żmichowską, ze Skimborowiczami, Budziłłowiczami, a także serdeczna przyjaźń z Ignacym Komorowskim, młodym muzykiem i kompozytorem, który stworzył potem melodie pieśni do słów niektórych utworów Lenartowicza, trwale wiążąc swoje nazwisko z twórczością poety
- zaangażowanie Lenartowicza w działalność konspiracyjną, czego powodem była konieczność ucieczki w 1843 do Prus Wschodnich i Poznania; po jakimś czasie mógł wrócić do Warszawy
- w drugim okresie warszawskim: osłabienie tętna rewolucyjnego, dalsze samokształcenie (pod kierunkiem K.W.Wójcickiego); w 1847 związał się z jedną z organizacji rewolucyjnych - jego zadaniem było tajne kształcenie rzemieślników w historii polskiej
- niejako dwie płaszczyzny życia
Jawna - pilny urzędnik Komisji Sprawiedliwości i coraz bardziej uznawany poeta
Niejawna - działalność konspiracyjna i agitacyjna, wiersze polityczne (poza cenzurą)
- ponowne zagrożenie aresztowaniem - wyjazd do Krakowa w 1848 roku
W Galicji Wiosny Ludów
- w Krakowie spotkał się z życzliwym przyjęciem
- prelekcje, wiersze polityczne, działalność publiczno-agitacyjna
Twórczość Lenartowicza w latach 1841-1848
Okres warszawski
- trudność w określeniu dokładnej chronologii twórczości - brak rękopisów, a data wydania nie zawsze pokrywała się z datą powstania (zwłaszcza w twórczości politycznej)
- pierwsze utwory - nastrojowe obrazki krajobrazu mazowieckiego, zbliżające się do poezji opisowej w swej trosce o realizm szczegółów, o wierność obserwacji elementów przyrody, lecz przeniknięte elegijnym nastrojem, często sentymentalne w wyrazie emocjonalnym; będąc wytworem umiłowania przyrody, tęsknoty za wsią, odbiciem wspomnień wczesnej młodości, odpowiadały antyurbanistycznym nastrojom młodej Cyganerii
- pierwsze próby oryginalnych form wersyfikacyjnych - w miejsce sylabizmu pojawia się sylabotonizm
- utwory lat 1843-44 - obraz odtwarzanej rzeczywistości ulega zagmatwaniu i zatarciu, rozwija się m.in. stylizowany, poetyzowany ogólnikowy krajobraz nocy z nastrojowymi rekwizytami, służącymi symbolicznej ekspresji stanów psychicznych bohatera lirycznego; oddziałuje wtedy na Lenartowicza twórczość Mickiewicza sprzed 1831 roku i Słowackiego, oraz idee i formy twórczości Schillera
- wpływy twórczości Zmorskiego (np. w wierszu „Szatan”) - wyraz pogłębiającej się postawy negacji rzeczywistości, buntu przeciw złu społecznych stosunków współczesności; u Lenartowicza jednak łączy się to z programem pozytywnej, twórczej roli społ. poezji oraz charakterystycznym dla romantyzmu przekonaniem o wyjątkowej pozycji i roli wielkich jednostek twórczych
- treści ideowe są w twórczości Lenartowicza przeważnie „zaszyfrowane”
- sporo utworów o charakterze okolicznościowym (wygłaszanych podczas „wędrówek ludoznawczych”), o prostej formie, często zapewne świadomie prymitywnej, jako środki agitacji patriotycznej wśród chłopów (np. „Mazur”, „Kowale”)
- w twórczości nawiązującej do konwencji późnoromantycznych, właściwych środowisku Cyganerii, Lenartowicz nie osiąga większych wartości artystycznych - jego „filozoficzne” dialogi i monologi są często mętne i sztuczne
- w twórczości ludowej odwoływanie się do motywów baśniowych i legendowych, podań i opowieści ludowych (np. w „Złotej kaczce”, „Strzelcach”, „Tęsknocie”, „Kallinie”, „Aniele i dziewczynie”, „Dwóch dębach”)
- „Chłopak”- utwór prawie autobiograficzny, w którym poeta kształtuje własną postać - widziana we wspomnieniu - jako postać chłopskiego dziecka
- „Kallina” - utwór, który zyskał największy rozgłos i jest chyba pierwszym doskonałym utworem poety; zawiera miłość ojczystej przyrody i miłość ludu oraz serdeczne współczucie dla chłopskiej niedoli, „sieroctwa ludu”; nasycony głębokim liryzmem i oszczędnością ekspresji przy lakoniczności narracji; ujawnia doskonałość warsztatu
- „Tęsknota” - utożsamienie poety z ludowym podmiotem lir.; prostota formy, czystość głębokiego liryzmu, rzewność bynajmniej nie sentymentalna; skarga dziewczyny płynęła tokiem prostej piosenki, oparta na rytmie ludowego wiersza
- wpływy twórczości Jana Kochanowskiego -afirmacja piękna przyrody, prostota i spokój artystycznej wypowiedzi - świadectwem głębokiego przeżycia i przykładem artystycznego przetworzenia poezji mistrza czarnoleskiego jest wiersz Lenartowicza „Jan Kochanowski”
- wzbogacenie twórczości o motywy antyczne (przejęte prawdopodobnie podczas lektury Kochanowskiego) - mitologia, dramaturgia klasyczna i łacińska poezja (np. Horacy)
- lata 1845-47 - załamanie się ideowe w twórczości Teofila wskutek nowych klęsk ruchu rewolucyjnego
- „Pierwsze przedstawienie Hamleta” - produkt literacki rozczytywania się w dramatach Szekspira - próba własnej twórczości dramatycznej - niezbyt udana; wyraz pesymizmu jako postawy i oceny rzeczywistości
- równocześnie powstają też wiersze o charakterze politycznym i konspiracyjnym, m.in. „Spowiedź więźnia”, „Srebrny śpiew”, „Sowiński”
Twórczość roku Wiosny Ludów
- nieskrępowany cenzurą, mógł poeta wyrażać wprost, mobilizować i przestrzegać
- „Tyrteusz” - utwór dramatyczny; Wawel jako Sparta, a mieszkańcy dawnej stolicy jako Spartanie; oskarżenie klas posiadających o zatracenie ducha narodowego
- wydanie pierwszych zbiorków poezji, np. „W Polskiej ziemi (w obrazkach)”
- idea walki narodowowyzwoleńczej, powiązana ściśle z programem powstania ludowego; zorientowanie przeciwko carskiej Rosji
- ukształtowane w formie łatwej i prostej, wiersze Lenartowicza były sposobne do przeobrażenia w popularne piosenki
- utwory służące bezpośrednio politycznej agitacji: „Duch sieroty”, „Nasza dziewczyna”, „Dziewczyna” czy „Trzy siostry” (programowy wiersz zbioru „W Polskiej ziemi (w obrazkach)”)
- „Cztery obrazy” - obrazy dalekiej przeszłości narodowej, apoteoza dawnego rycerstwa i dawnych cnót szlacheckich
Od roku 1849 do powstania styczniowego
W Wielkopolsce
- jako emigrant często musiał zmieniać miejsca pobytu (Budziszyn, Poznań, Kruszwica, Wrocław i wiele innych) - zmagał się wówczas z niedostatkiem materialnym, głodem, bezdomnością
- mimo to lata 1850-51 są okresem dość intensywnych poczynań pisarskich („Baśń o walecznym księciu”, „Sen króla Jana”, „Moja piosnka” „Znicz”, „Do poezji”)
- zbliżenie i szczera przyjaźń z Ewarystem Estkowskim - odtąd Teofil współpracował z jego oświatowo-wychowawczymi pismami („Szkółka dla Dzieci”) i wspierał jego wysiłki oświatowe
- „Wygnańce do narodu” - utwór powstały prawdopodobnie w Poznaniu, mocny w swym wyrazie poetyckim, skierowany przeciwko korzystaniu z ogłoszonej przez cara amnestii; deklaracja bezkompromisowego patriotyzmu; wiersz wydany osobno w Paryżu w 1856
W Brukseli i w Paryżu
- początek 1852 przeżył Teofil w Brukseli, jednym z najważniejszych ośrodków polskiej emigracji na kontynencie (przebywał tam też Lelewel, u którego Lenartowicz często bywał)
- wskutek ogólnie pesymistycznych nastrojów pośród emigracji, wzrost w twórczości Lenartowicza akcentów religijnych (wpływ także osobistych przeżyć, m.in. tułaczka, śmierć ukochanej Felicji, bolesne przeżycie klęski narodowych nadziei)
- pod koniec wiosny 1852 przeniósł się do Paryża, gdzie pozostał dłuższy czas; miał tam nieciekawą sytuację materialną; choć czuł braki we własnym wykształceniu, nie mógł, jak znaczna część młodszych uchodźców, myśleć o podjęciu systematycznych studiów, ale w miarę możliwości kontynuował samokształcenie
- na próżno szukał stałego zatrudnienia, ogarniała go coraz silniejsza tęsknota za krajem, nie dopisywało też zdrowie - obraz tego w „Wigilii”, „Dumce wygnańca” i in.
- zetknięcie z przedstawicielami Wielkiej Emigracji - ważne były dla niego spotkania z Mickiewiczem i zaprzyjaźnienie się z Bohdanem Zaleskim
- pogłębiająca się depresja i dezorientacja ideologiczna uczyniła go podatnym na wpływy ks. Hipolita Terleckiego, początkowo członka zgromadzenia zmartwychwstańców; usiłował on wciągnąć Lenartowicza do zgromadzenia, co zaowocowało wzrostem nastrojów i wyobrażeń religijnych w twórczości poety
- podróż Teofila do Włoch - kraj ten uczynił na nim ogromne wrażenie (potem wybierze go na stałe emigranckie zamieszkanie)
- powrót do Francji - atmosfera oczekiwania wojny, przygotowania do tzw. wojny krymskiej; optymistyczny zwrot Lenartowicza do rzeczywistości
- stanowcze odrzucenie pokus towiańszczyzny, której koncepcje znajdował jako „mętne”
- latem 1854 - pobyt w Normandii i poznanie wsi francuskiej, która przypominała mu polską; udzielanie lekcji łaciny i literatury; spotkanie z Karolem Brzozowskim i Aleksandrem Fredrą i Cyprianem Kamilem Norwidem; druk nowych zbiorków poezji, m.in. „Lirenki”, ozdobionej rysunkiem Norwida na okładce i opatrzonej mottem z Kochanowskiego; zbiorek ten został opatrzony pełnym nazwiskiem autora (wcześniej głównie inicjały), stanowił syntezę artystycznego dorobku poety i potwierdzenie jego talentu
W Rzymie
- odnajduje pokrewieństwo ideowe w twórczości Dantego, tłumaczy fragmenty „Piekła”
- utrzymuje się z lekcji, wygłasza prelekcje, dużo przystaje z arsynami studiującymi w Rzymie
- wzrasta w nim poczucie skłócenia ze światem, niechęć do współczesnej rzeczywistości; jeszcze raz odbywa podróż do Włoch, gdzie pogłębił swoją wiedzę o kulturze antycznej
- poemat „Gladiatorowie”(1857) - odzew na sytuację, której jaskrawym odzwierciedleniem były losy sprawy polskiej; ukazanie tragizmu Słowiańszczyzny zarówno wobec kolejno powstających „cezarów”, jak i wobec własnych „książąt” (charakter antyfeudalny utworu); ataki na utwór ze strony przedstawiciela Hotelu Lambert, Juliana Klaczki; Lenartowicz bardzo mocno przeżył oskarżenie o brak godności narodowej ze strony człowieka, którego uważał za swojego przyjaciela - zaowocowało to długotrwałą depresją
- Lenartowicz, zrażony do krytyki, palił wszystkie swoje nieogłoszone dotąd drukiem rękopisy; po jakimś czasie z wolna powrócił do równowagi psychicznej i fizycznej oraz do twórczości poetyckiej; zwłaszcza odżywają motywy ludowe oraz nostalgia za krajem
- poszukiwanie nowych kształtów wypowiedzi artystycznej, np. nowych form wersyfikacyjnych oraz eliptyczny i aluzyjny styl niedomówień, zbliżający niektóre utwory Lenartowicza do poetyki Norwidowej
- „Bitwa racławicka” (Paryż 1859) - narracja o formie prostej, stylizowanej na ludową opowieść, nasycona wewnętrznie liryzmem płynący z intensywnego zaangażowania ideowego autora; przeciwstawienie polityki reakcyjnej - ideę wojny ludowej; w utwór wpisały się też doświadczenia rodzinne - m.in. tradycje kościuszkowskie; adresatem utworu miały być „masy ludowe”, stąd prosta forma; dominująca w wierszu optymistyczna wiara w patriotyzm mas ludowych, co miało mobilizować do podjęcia działań narodowowyzwoleńczych
- „Improwizacja. Do polskich artystów” - ideowe dopełnienie „Gladiatorów” i „Bitwy racławickiej” - rozwinięcie wizji przyszłej Warszawy
We Florencji. W okresie manifestacji i powstania styczniowego.
- w 1860 Lenartowicz przeniósł się do Florencji, m.in. ze względu na stan zdrowia
- w Rzymie zaręczony był z Zofią Szymanowską, siostrą Celiny, żony A. Mickiewicza, utalentowaną malarką; po ślubie (który odbył się bez rozgłosu) wiedli wspólne życie we Florencji; mimo trudności materialnych pozostali dobrym małżeństwem
- „Śpiew na cześć 25 lutego 1861 r. w Warszawie” - patetyczna „improwizacja” poetycka, będąca odpowiedzią na wiadomość o manifestacjach patriotycznych w stolicy Polski
- „Petersburg w ogniu” - utwór zrodzony w atmosferze przedpowstaniowej, nawiązuje do ustępu III cz. „Dziadów”, wyobraża w pełnych grozy i romantycznego patosu obrazach zagładę stolicy carów; wiersz ten jest gwałtowną diatrybą przeciw caratowi
- charakterystyczne dla okresu florenckiego jest występowanie obok siebie utworów o charakterze zupełnie różnych zarówno w tematyce, jak i w nastroju, będących wyrazem dezorientacji ideowej Teofila, np. silne były tendencje religijne w wierszach Lenartowicza, ale równocześnie autor miał negatywny stosunek wobec Watykanu jako instytucji politycznej
- 1862- „Żywot Jana Chrzciciela” oraz „Piosnki wiejskie dla ochronek z przygrywką”
- 1863 - Poznań - druk nowego tomu „Poezyj”, obejmujący wybór wierszy z ostatnich lat; tom ten należy niewątpliwie do najpiękniejszych zbiorów Lenartowicza; przeważają utwory pełne liryzmu, osnute na tle wspomnień młodości, utraconego kraju, wyrażające nastroje nostalgiczne; są świadectwem osiągnięcia mistrzowskiej prostoty kształtowania artystycznego i subtelności, dyskrecji lirycznego wyrazu; szczególnie piękny jest wiersz „Pamięci Ignacego Komorowskiego”
- 1864 - śmierć synka; poeta poświęcił mu bolesny, prosty wiersz nagrobkowy, a później wspominać będzie jeszcze to ciężkie bolesne przeżycie w wierszu „Trzy kamienie”
- na wieści z kraju (przygotowania do powst. styczniowego), odpowiadał utworami takimi jak: „Tobie, coś jawnie przed Bogiem…” (czcił tam heroizm bezkompromisowego patriotyzmu), „Kosynier”, „Stach kosynier na warcie”, ale główną wypowiedzią poety stał się pisany w Lozannie utwór „Marcin Borelowski-Lelewel”, który podejmował motyw ideowy ludu-żołnierza walki wyzwoleńczej
- Lenartowicz nie miał bezpośredniego kontaktu z ówczesnymi wydarzeniami w kraju, stąd ogólnikowość i pewne schematyczność jego utworów poruszających tę tematykę
- „Branka” - opowieść epicka, będąca ciekawą próbą repliki na „Halkę” Moniuszki; przeciwstawienie przepaści klasowej - bliskość klas, ich wspólną dolę w obliczu gwałtów carskiego reżimu
- 1872 - wydanie pierwszego tomu „Ech nadwiślańskich”, nowego zbioru wierszy; ze względu na nieprzychylną recepcję, drugi tom nie został opublikowany
„Album włoskie”. Próby epiki historycznej
- „Jung Blankenheim” (1875) - ostatni większy utwór wyraźnie nawiązujący do tematyki powstania styczniowego
- „Album włoskie” (Lwów 1896) - zbiór, w którym poeta zamknął przeżycia i przemyślenia związane ściśle z pobytem we Włoszech; wiersze te mają inny charakter, niż dotychczasowa twórczość Lenartowicza - wyjście spoza tematyki sielsko-mazowieckiej na rzecz odmalowania pełnego słońca i barw krajobrazu Italii; wyraża przeżycia bliskie, konkretne; liczne obrazy natury Włoch, kreślone z dbałością o szczegóły; dominujące motywy: natura, ruiny przeszłości dziejowej, sztuka (zwłaszcza Renesansowa) oraz człowiek; zawarta jest tam także metafora ideowo-artystyczna, w której Italia nabierała cech pretekstu do wypowiedzi w sprawach bliskich społeczeństwu polskiemu
- próby epickie: „Sen króla Jana” (jeszcze z 1850); podstawą stały się studia nad epiką ludową, słowiańską oraz studia historyczne; utwory takie jak: „Psie pole”, „Habdak”, „Słówko o Piotrze Duńczyku”, „Dzwon Zygmunowski”, „Piękna Bona”, poematy o Janie Sobieskim, „Wanda” (uważana przez Lenartowicza za jeden ze swych najlepszych utworów); epika nie była jednak dziedziną, która ujawniła najcenniejsze cechy pióra Teofila
Lata rozczarowania i samotności
- w prasie krajowej twórczość Lenartowicza została pomięta milczeniem lub okraszona jedynie zdawkowymi pochwałami; bolesnym ciosem była dla Teofila śmierć żony, cierpiącej już od dawna na chorobę płuc - poeta popadł w stan długotrwałej depresji
- do złego samopoczucia Teofila przyczyniły się też problemy finansowej - honoraria były niewystarczające; pewniejsze niż z twórczości literackiej środki czerpał Lenartowicz z rzeźby
- 1875 - podróż do kraju - z przyczyn politycznych jedynym miejscem odwiedzin mogła być Galicja; pobyt w Krakowie przyczynił się do zwiększenia niechęci poety do stosunków krajowych; ostre słowa potępienia dla galicyjskiej arystokracji
- konflikt zaostrzyło ukazanie się czterotomowego „Wyboru poezji” - Lenartowicz zamierzał poświęcić je M. Pawlikowskiemu, przedstawicielowi antymagnacko i antystańczykowsko nastawionej galicyjskiej demokracji i tradycjach radykalnych i niepodległościowych, ale zmuszony został usunąć nazwisko przyjaciela z dedykacji
- utwory potępiające ziemiaństwo, m. in. w wypowiedziach publicystycznych czy wierszu „Jak nie jęknąć, kiedy boli. Odprawa panom, co się wypierają ojczyzny”
- pamfletyczne utwory przeciwko stańczykom, np. wiersz „Policzek Stańczyka”
- „Wieża Eiffel” - fragment poematu „Mefisto” - zarysowuje kontrast między klęską Francji w wojnie roku 1870, a bogactwem i szychem burżuazyjnej Republiki, usiłującej olśnić świat wystawą powszechną 1889; w wieży Eiffla widzi znak rozmachu technicznego i symbol przewagi kapitalizmu, wyzbytego humanistycznej idei; wiersz posępny i patetyczny
- w ostatnim dwudziestoleciu Lenartowicz zbyt często pisał i publikował wiersze wznawiające ograne już motywy, w których znać było wyczerpanie talentu; jednocześnie powstawały też utwory o niezwykłej sile ekspresji, świadczące o walce poety o nowe wartości artystyczne warsztatu
- „W albumie Jadwigi St…” - wiersz nieogłoszony; chyba najgłębiej odzwierciedla samotnictwo poety w obliczu rzeczywistości, negację nowego świata
- samotnictwo poety nie było drogą wybraną z własnej woli, przeżywał więc swoje odosobnienie jako dramat swego życia i twórczości; akcentował często tradycjonalistyczną religijność w swym światopoglądzie; był zdecydowanym przeciwnikiem Rosji i był nieugięty w nieustępliwości w stosunku do systemu carskich rządów
- w ostatnim dwudziestoleciu twórczości - zwrot ku dawnym tematom i motywom, powrót myślami do czasów warszawskich oraz twórczości ludowej; tworzenie parafraz dawnych utworów
- w wierszach o nucie autobiograficznej z zakresu wspomnień o powstaniu, daje piękną, wybitnie postępową interpretację wydarzeń lat 1830-31
- nie mając łączności z krajem, korzystał z każdej sposobności do aktywnej pracy na rzecz propagandy sprzyjającej „sprawie polskiej” za granicą
- w Bolonii został zaproszony do wygłoszenia wykładów o literaturach słowiańskich; Lenartowiczowi przyznano tytuł profesora i odznaczenie państwowe oraz korzystano z rożnych sposobności, by wyrazić uznanie dla jego pracy; doroczne wykłady wiosenne spotkały się z bardzo życzliwym przyjęciem ze strony młodzieży akademickiej; głoszenie wykładów było jednak dla schorowanego już Teofila niejakim problemem, poza tym, podejmowane niejako bezinteresownie, przynosiły nowe kłopoty materialne
- rozpoczął się czas nowych konfliktów z „krajową opinią”, m.in. o rzekome wielkie dochody z prelekcji, zarzucano poecie brak naukowego przygotowania i kompetencji; intrygi te doprowadziły do rezygnacji Lenartowicza z wykładów
- w swych wykładach najwięcej uwagi poświęcał dwóm epokom - Renesansowi i romantyzmowi; wykłady bolońskie były przede wszystkim własną deklaracją ideową Lenartowicza i zarazem ostatnim wielkim wystąpieniem poety
- podejmował jeszcze nowe zamysły większych poematów, jak choćby epiki historycznej („Ostatni rycerz”, „Dacja”), wracał do absorbującej go zawsze postaci Kościuszki („Kościuszko w Szwajcarii”), rozsuwał obrazy nowej martyrologii („Cienie syberyjskie”), pisał także utwory dramatyczne („Sędziowie ateńscy”), powstawały jeszcze często piękne, nieraz przejmujące liryki, wyrażające przede wszystkim tęsknotę za krajem i smutek osamotnienia
- w ostatnich latach życia znajdował pewne pocieszenie poznając liryki Marii Konopnickiej, w której widział poetkę bliską swej ludowej twórczości; podbudowywało go także uznanie z jej strony
- Lenartowicz zmarł nagle we Florencji 3.02.1893; zwłoki poety przewieziono do Krakowa i pochowano uroczyście na Skałce, w grobach zasłużonych
- większa część pozostałych po poecie utworów nie objętych jeszcze edycją z 1876, wydano we Lwowie w 1895 roku pt. „Poezje. Wydanie pośmiertne”, w 2 tomach
II POZYCJA IDEOWA LENARTOWICZA
- dwa zasadnicze okresy twórczości Lenartowicza:
I - do końca siódmego dziesięciolecia XIX wieku,
II - od tego czasu, do śmierci poety
- w pierwszym okresie ważny wpływ wywarły wydarzenia takie jak Wiosna Ludów czy powstanie styczniowe
- Lenartowicz był stanowczych zwolennikiem programu odwołującego się do działań wśród mas chłopskich i mas plebejskich miasta; był za uwłaszczeniem chłopów oraz ideą równości; warstwa chłopska miała stanowić podstawę dla walki narodu o wyzwolenie
- sprzeciw wobec hemegomni szlachecko-burżuazyjnej, a zwłaszcza przeciw obszarnictwu jako dziedzicowi feudalnej magnaterii; walczył z polityką Hotelu Lambert
- ludowy program poety, wiązanie nadziei z powstaniem chłopskim
- idea wspólnoty słowiańskiej (przejaw tzw. słowianofilstwa postępowego Teofila)
- religijność o charakterze tradycjonalistycznym, najchętniej przybierająca formy wskazujące na źródła ludowe
- krytyka kapitalizmu
- idealistyczna interpretacja historii
III PROBLEM LUDOWOŚCI
- jedna z ważniejszych kwestii w twórczości Teofila, najbardziej znamienna jego cecha
- rozbieżność charakteru ludowości w poezjach Lenartowicza z folklorystycznym zbieractwem w takiej jego odmianie i wyzyskaniu, które odznacza się konsekwentnym wyszukiwaniem konserwatywnych pierwiastków w kulturze chłopskiej; lud nie pojawia się w twórczości Teofila jako egzotyczny przedmiot zaciekawienia i temat opisu; nie odgrywa też roli dostawcy motywów dla mistyki i fantastyki w guście epigonów wstecznego romantyzmu
- lud występuje u Lenartowicza w dwóch zasadniczych związkach: z głęboko osobistymi treściami świadomości poety i z podstawowymi motywami ideowymi twórczości; z poczucia bliskości, z mocnych powiązań emocjonalnych pochodzi ludowość dzieł Lenartowicza
- korzystanie z twórczości ludowej
- do charakterystycznych cech pieśni ludowej należy jej ścisły związek z czynnikami poza tekstem słownym, jak melodia śpiewu i rytm taneczny; twórczość Lenartowicza odznaczała się „melicznością”, „śpiewnością”
- utwory odmalowywały krajobraz chłopski
- idealizacja wsi i ludu oraz obrona ludu
- dostrzeżenie wartości kultury ludowej
- stylizacja własnej postaci twórczej na „lirnika mazowieckiego”, „lirnika ludu”
IV WARTOŚCI ARTYSTYCZNE
- w twórczości Teofila można mówić o nadmiarze ilościowym utworów, z których wiele podejmowało na sposób podobny motywy i formy już realizowane; nie zawsze wszystkie utwory były dopracowane „do końca”
- Lenartowicz podejmował próby artystyczne w różnych rodzajach i gatunkach literackich
- największe osiągnięcia miał w dziedzinie liryki
- w związku z tematyką ludową - prostota utworów
- sprzeciw wobec postawie wieszczej
- słabe nasilenie erotyki w twórczości Teofila
- spór z Norwidem: Cyprian Kamil krytykował „łatwy optymizm” Teofila i „łatwość” prostych form jego ekspresji poetyckiej; Lenartowicz, choć nie lekceważył twórczego trudu Norwida, przeciwstawiał się jego „hermetycznej” poezji, walcząc o prostotę i jasność, o powszechną czytelność sztuki słowa
- głęboka wrażliwość, prostota i „rzewność” poezji Lenartowicza, którą często mylono z sentymentalizmem i ckliwością
- Lenartowicza doceniali m.in. Konopnicka, Żeromski, Pawlikowska-Jasnorzewska, Hertz
ZASADY WYDANIA
1