Józef Bohdan Zaleski: Wybór poezyj.
Wstęp opracowała: Barbara Stelmaszczyk- Świontek
Wybór, komentarz opracowała: Cecylia Gajkowska
Biografia:
Józef Bohdan Zaleski urodził się w 1802 roku we wsi Bohatyrka na Ukrainie, był najmłodszym synem spośród trzynaściorga dzieci Marii i Wawrzyńca Zaleskich. Dziecinne lata Bohdana Zaleskiego, pozbawionego normalnej opieki rodzicielskiej (matka zmarła kilka miesięcy po porodzie, ojciec dużo podróżował) były pełne swobodnego kontaktu z naturą
i folklorem, które okażą się potem inspiracją w twórczości poety.
W 1812 roku Józefa Bohdana Zaleskiego oddano do szkoły bazylianów w Humaniu, gdzie poznał Seweryna Goszczyńskiego i Michała Grabowskiego.
Najwcześniejsze poetyckie utwory Zaleskiego wydrukował „Dziennik Wileński” w roku 1819. Było to dwa przekłady z Horacego (Do Pirry i Do Wenery).
W 1820 roku Zalewski wyjechał wraz z Sewerynem Goszczyńskim do Warszawy.
W Warszawie Zaleski został przyjęty bardzo przychylnie. Wkrótce po przybyciu do Warszawy wstąpił razem z Goszczyńskim do Związku Wolnych Polaków. W momencie wybuchu postania listopadowego był jedną z ważniejszych postaci ówczesnego życia literackiego.
W celach zarobkowych w 1822 roku został Zaleski nauczycielem domowym u pułkownika Górskiego w Leszczynku, a potem w domu generała Szembeka w Płocku. Konieczność przebywanie na prowincji ostatecznie przekreśliła plany studiowania na Uniwersytecie Warszawskim.
W roku 1822 w „Pamiętniku Warszawskim” wydrukowane zostały pierwsze utwory Zaleskiego: Lubor, Ludmiła, Nieszczęśliwa rodzina, Arab u mogiły konia. Następny rok przyniósł publikację utworów: Dumka Hetmana Kosińskiego, Janusz Bieniawski, Fragment
z rycerskiego rapsodu, Wzgórek pożegnania, Duma z pieśni ludu, Pielgrzym, Ballada naśladowana z Walter- Skota oraz przekład z pieśni staroczeskiej.
Krótko po wybuchu powstania listopadowego Zaleski został redaktorem w „Kurierze Polskim”, a później w założonej w 1831 roku „Nowej Polsce”. W czasie powstania został wybrany posłem na sejm i forsował sprawę uwłaszczenia chłopów.
W 1831 roku opuścił Warszawę, aby służyć w pułku gen. Szembeka. Brał udział w bitwach pod Grochowem, Dobrem i Sochaczewem.
Po kapitulacji Warszawy otrzymał w Płocku krzyż Virtuti Militari, będąc podporucznikiem Pułku I strzelców pieszych.
We wrześniu 1831 roku Zaleski udał się do Lwowa. W czasie podróży galicyjskiej zwiedził Kraków i Tatry, a latem 1832 roku udał się do Paryża, gdzie poznał osobiście Adama Mickiewicza. W pierwszych latach pobytu na emigracji Zaleski prawie zupełnie nie pisał, działał za to czynnie w organizacjach emigranckich. Związany był z komitetem Narodowym Emigracji Polskiej gen. Dwernieckiego, Od 1834 roku był w składzie redakcji „Pielgrzyma Polskiego”.
W 1835 roku Zaleski wraz z Mickiewiczem, Wodzińskim i innymi założył Towarzystwo Słowiańskie, które zainspirowało go do przełożenia na język polski ludowych pieśni serbskich. W tym samym roku Bohdan Zaleski wraz ze swoim przyjacielem i dalekim krewnym z Galicji Józefem Zaleskim wstąpił do Towarzystwa Demokratycznego Polskiego. Jednak już w 1837 roku obydwaj Zalescy zostali skreśleni z listy członków Towarzystwa. Kres działalności publicznej miał być zarazem początkiem powrotu do pisarstwa. Zaleski zaczął podróżować po Francji, wyjeżdżał do Szwajcarii, Włoch i Ziemi Świętej. Istotnym wydarzeniem w życiu poety, które odbiło się również w jego twórczości było poznanie
w 1836 roku Dionizji z Iwanowskich Poniatowskiej.
W 1846 roku ożenił się Zaleski z Zofią Rosengardtówną.
Po śmierci Adama Mickiewicza został opiekunem i doradcą młodej braci emigracyjnej.
W późniejszych latach życia poety śmierć zabierała mu kolejno najbliższych krewnych
i przyjaciół. Po śmierci żony w 1868 roku Zaleski zamieszkał w Vallepreux u zamężnej córki. Po śmierci córki i zięcia mieszkał sam. Niemal zupełnie oślepły i samotny zmarł w 1886 roku. Pochowano go na cmentarzu w Montmartre, składając mu do trumny woreczek ukraińskiej ziemi.
Wczesny program Zaleskiego:
Wśród wierszy Bohdana Zaleskiego powstałych do 1830 roku, obok rycersko- kozackich dum o charakterze narracyjnym znajdują się też utwory liryczno- refleksyjne, wzorowane na ukraińskich pieśniach ludowych, mające znamię programowych wypowiedzi autora.
W wierszach tych wizja świata przedstawionego wynika z kreacji podmiotu lirycznego. Podmiot mówiący w różnych wierszach będący jednocześnie bohaterem lirycznym charakteryzowany jest jako: tęskny, czuły śpiewak i poeta.
Nakreślony w wierszach poeta ma oblicze podwójne. Z jednej strony jest wesołym śpiewakiem głoszącym radość i urodę świata, lub czułym marzycielem rozpamiętującym własną, szczęśliwa przeszłość, z drugiej- jest osobowością nieszczęśliwą, pełną rozterek
i tęsknot za utraconą bezpowrotnie przeszłością, co zbliża go w pewien sposób do tradycji sentymentalnej.
Tworząc symbol poety narodowego posłużył się Zaleski trzema symbolami, które określają „ja” liryczne jego wierszy:
Postać ukraińskiego barda- Bojana. Ten ludowy wzorzec poety opiewającego dzieje przodków odpowiadał Zaleskiemu, usiłującemu zachować w swoich utworach klimat
i stylistykę dum ukraińskich. Jako pisarz doby romantyzmu pragnął wyrazić swój związek z rodzinnym regionem i historią Ukrainy. Uważał się za następcę
i spadkobiercę Bojana.
Symbol ptaka- skowronka czy słowika, małego, wdzięcznego śpiewaka sławiącego urodę świata natury. Wybór skowronka jako symbolu poetyckiego świadczył
o przyjęciu postawy pokornej, parakletejskiej, w której wyrzeczenie się buntu
i poddanie się wyrokom boskim w ufności i prostocie serca stawało się służbą bożą na ziemi.
Ufny i daleki od buntu bohater o niewinności dziecka. Widoczne są tu związki
z Schillerem, który traktuje dziecko jako byt o czystej nieskazitelnej naturze. Naiwność i prostota są cechą geniuszu. Świat podobnie jak człowiek dojrzały utracił swoje dzieciństwo bezpowrotnie. Jedyną szansą jest wypracowanie przez artystę dziecięco- naiwnego sposobu widzenia i odczuwania świata. Do utraconego raju dzieciństwa nie ma innej drogi jak tylko przez poezję. Poetycka wizja Ukrainy wyłaniająca się z wierszy Zaleskiego zrodziła się z próby przywołania utraconego raju dzieciństwa. Arkadyjski obraz kraju lat dzieciństwa stanowi poetyckie przeniesienie do miejsc utraconych jak również stanowi pewien sposób oglądania tych miejsc
z perspektywy dziecka. Podmiot poetycki uzyskuje cechy łączące naturalną naiwność dziecięcą z wrażliwością wychowanka ziemi ukraińskiej, syna stepu, spadkobiercy ukraińskiej pieśni, poszukującego natchnienia w zachowanych w pamięci śladach dzieciństwa.
W tak zaproponowanym wzorcu poety narodowego stapiają się dwie tendencje: sentymentalna i romantyczna. O ich ścieraniu się można mówić, gdy Bojan narodowy wieszcz, zjawia się obok skowronka, czułego i tęsknego marzyciela.
Zetknięcie się tych dwóch tradycji znalazło swoje odzwierciedlenie także w wizji świata przedstawionego. Zaleski przedstawia swoją realizacje mitu arkadyjskiego. Arkadyjską krainą szczęścia poety jest oczywiście Ukraina. Jest to świat zamierzchłej, rycerskie przeszłości, pełen chwały i baśniowego uroku, a także świat przyjaznej natury, kraina głębokich, tajemniczych więzi między człowiekiem a przyrodą.
Opromieniony wizją historyzm, a także inspirująca wyobraźnię egzotyka pejzaży i dziejów ukraińskich czyniły tę wizje romantyczną.
Sięgając do dumy, wychodził Zaleski naprzeciw romantycznym dążeniom do nierespektowania klasycznych norm gatunkowych, a jednocześnie przejmował tendencje sentymentalnej poetyki, którą duma była związana. Cechy tej poetyki zaznaczają się w środkach językowych i doborze leksyki. Słowa kluczowe „serce” i „łzy”, którymi poeci sentymentalni oznaczali czułego człowieka i jego serdeczny stosunek do świata u Zaleskiego mają podobne znaczenie. Jednocześnie chcąc się zbliżyć do ludowych sposobów tworzenia, przestrzega poeta prostoty i szczerości wypowiedzi, chętnie stosuje powtórzenia i refreny, uzyskując efekt melodyjności.
Sięgnięcie do motywów folklorystycznych stanowi w poezji Zaleskiego punkt, w którym sentymentalna poetyka styka się z tradycją ludową i jest to droga, którą poeta wkroczył w romantyzm.
Innowacją w stosunku do sentymentalnych form przedstawiania było wprowadzenie przez Zaleskiego nazw z obszaru ukraińskiego oraz regionalizmów.
Mówiło się o nim, że jest poetą barw i światła, a ruch, dźwięk i melodyjność stanowią główną zasadę organizacji jego wypowiedzi poetyckiej. W jego wierszach było wiele kolorów, których różnorodność wzbogaca plastycznie pejzaż i daje złudzenie zmienności.
Związany był z nurtem melicznym sylabotonizmu, wywodzącym się z folkloru, ze śpiewnej poezji ludowej. Z rytmów ludowych trocheiczno- amfibrachicznych czerpał inspirację dla wyrażenia własnej, lirycznej refleksji romantycznego poety.
Sentymentalny romantyk
Zaleski był romantykiem, który dopracował się własnej koncepcji romantyzmu sentymentalnego. Realizował jedynie te postulaty romantyzmu, które nie przekreślały jego poetyckiej wizji świata: harmonijnego, opartego na serdecznym współistnieniu człowieka
z naturą. Kozackich bohaterów jego dum cechowała swoista idealizacja. Chętnie opisywał Zaleski zwycięskie bitwy, łagodził krwawe obrazy i dołączał pełne optymistycznego dydaktyzmu przesłania mówiące o chwalebności śmierci rycerskiej.
Poetycki program Bohdana Zaleskiego różnił się od modelu romantyzmu młodego Mickiewicza, ale także od modelów tworzonych przez poetów pochodzących z Ukrainy: Seweryna Goszczyńskiego, i Antoniego Malczewskiego.
Goszczyński widział Ukrainę w krwawych barwach walk i nie potrafił zrozumieć załagodzenia dziejów Ukrainy, jakiego dopuścił się Zaleski.
Malczewski preferował pesymistyczną wizję, w której pojmowanie historii jako procesu nieodwracalnego wiodło do wniosku, że niemożliwe jest ocalenie ludzkich wartości wypracowanych przez pokolenia. Dla poezji Zaleskiego charakterystyczny był optymistyczny prowidencjalizm połączony z poczuciem misji, jaką poeta romantyczny winien wypełniać
z pokorą wobec Boga i narodu.
Milczenie poetyckie w pierwszych latach emigracyjnych jak i krąg pytań rysujący się
w pierwszych napisanych poza krajem utworach skłoniły Zaleskiego do przyjęcia pokornej postawy człowieka mającego nadzieje na przetrwanie i odnowę jednostki i społeczności.
Próby kontynuacji programu:
Oprócz realizowanego wcześniej tematu ukraińskiego, na emigracji podjął Zaleski również tematykę religijną. Około roku 1840 powstały wiersze pozostające w jakiś sposób w kręgu oddziaływań i związków z ukraińską dumą i pieśnią ludową, a równolegle pisał Zaleski hymny dewocyjne oraz religijną sielankę (Przenajświętsza Rodzina). Zarazem usiłował realizować romantyczny model poezji wieszczej. Pogodny i idylliczny świat pozostał przedmiotem jego dążeń i fascynacji. Kontynuował na emigracji tematykę narodową
w historyczno- rycerskich dumach oraz lirycznych dumkach o proweniencji ludowej pieśni.
W historycznych dumach faworyzowanymi tematami były tryumfalne zwycięstwa oręża słowiańskiego, radosne śpiewy zwycięzców, dzielność kozackich bohaterów, hetmanów
i rycerzy.
Dumki natomiast, stanowią wiersze stylizowane na ludowe pieśni, będącego obrazkami
z życia ludu ukraińskiego. Obraz świata w tych utworach budowany jest poprzez relacje bohaterów posiadających swój pierwowzór w tradycji ludowej, a jednocześnie spełniających funkcje podmiotu mówiącego.
Właściwym centrum tematycznym dla wszystkich wierszy jest skala wzruszeń
i wewnętrznych doznań bohaterów, które pragną oni wyrazić w pieśniach. Pieśń świadczy
o związkach z tradycją idyllizmu.
Idylliczność opisania świata cechuje także niektóre utwory o tematyce religijnej. Temat religijnej sielanki Przenajświętsza Rodzina określają: ewangeliczne ubóstwo, klimat pobożnego ładu i chrześcijańskiej dobroci.
Późna twórczość:
Zaleski zmienił charakter swojej poezji pod wpływem wydarzeń politycznych i społecznych
( głównie powstania styczniowego).
Odtąd jego twórczość zaczyna spełniać funkcję posłanniczą. Pogłębiający się ton religijny, ograniczający twórczość Zaleskiego oraz świadome odchodzenie od tematyki świeckiej świadczą o dokonujących się zmianach w programie poetyckim poety.
Polistopadowe przewartościowanie programu u Zaleskiego polegało na włączeniu poezji
w kontekst nowych, religijnych i mesjanistycznych teorii dziejów.
Poetyckim rozrachunkiem z dotychczasową drogą twórczą staje się dla Zaleskiego wiersz Duch od stepu.
Podmiotem lirycznym staje się duch poety, będący obserwatorem świata i dokonujący oceny przeszłości i przyszłości.
Dzieje świata przedstawione są jako wizja senna poety i splatają się z poetycka, mistyczną autobiografią, która również traktowana jest jako senne widzenie.
Umityczniona w utworze Ukraina jest tożsama z rajem.
Eksponowany jest element pokory. Poezja i życie są aktem łaski Boga, a pojawiająca się
u człowieka pycha jest błędem i prowadzi do zguby.
Zaleski wyróżnia dwa źródła poetyckiej inspiracji. Jednym jest Ukraina- matka, mityczna siła zsyłająca natchnienie. Drugim stała się wiara, jako szansa otwierająca nowe, zaczarowane światy poezji, przeciwstawione rzeczywistości emigracyjnej.
W koncepcji poetyckiego „ja” nowym elementem jest postawa wybaczająca światu i służebna praca poety „robotnika w mogilniku” i czarnoksiężnika odczytującego znaki natury.
Kiedy Zaleski chce pokazać świat idealny odnosi się do koncepcji snu
(Sen- Drzewo- Wieszcze).
Wyraźnie rysują się wspólne punkty zbliżające poezję Zaleskiego do koncepcji Mickiewiczowskiego mesjanizmu.
Zaleski podkreślał wieczną młodzieńczość Słowiańszczyzny, podobnie jak Mickiewicz krytykował zafascynowanie cywilizacją, postępem i techniką, które stały się przyczyną kryzysu moralnego społeczeństwa.
Zwrócił się ku tematyce współczesności, w której pojawiają się motywy nieszczęścia narodu.
Wiersze pochodzące z lat 1860- 1865 uległy specyficznemu przewartościowaniu. Sentymentalna czułość stała się miłością bolesną. Rzeczywistość doczesna traktowana jest jako etap przejściowy, jako konieczna faz zła i cierpień, które umożliwiają odkupienie. Cierpienie zyskuje sens potrzebnej ofiary.
Ta wizja rzeczywistości, zarysowana w późnej twórczości Zaleskiego wyraźnie różni się od Mickiewiczowskiego mesjanizmu czynu.
W wierszach z lat sześćdziesiątych pojawiają się również silne akcenty antycarskie
i przekonanie o słuszności walki zbrojnej. Poeta ze zbrojnym powstaniem wiązał nadzieje na odmianę losu narodu. W najistotniejszych sprawach i dla niego czyn był nośnikiem nadziei. Polskę przedstawiał jako naród męczeński, mający przynieść światu wybawienie.
Pojawia się również w późnych wierszach Zaleskiego koncepcja osobowego przywódcy narodu (poety śpiewaka ludu), zbieżna z mesjanistyczną idea charyzmatycznego przywództwa.
Upadek postania styczniowego załamał nadzieje na odkupienie i wyzwolenie narodu.
Z biegiem lat w poezji Zaleskiego pojawiają się akcenty pesymistyczne, przychodzi świadomość złudzeń i żal wynikający z niemożności wyśpiewania pieśni bojańskiej, będącej hymnem na część nadchodzącej wolności.
Dzieje sławy:
Seweryn Goszczyński za największy walor poezji Zaleskiego uznał fakt, że jego dumy zmieniły się w pieśni narodowe. Wspominał o pokrewieństwie poety z poezją Brodzińskiego, podkreślając jednocześnie jego samodzielny talent. Krytykował jednak późniejszą twórczość Zaleskiego, wytykając poecie bierność postawy i mylnie skierowaną pobożność.
Michał Grabowski doceniał wczesny dorobek Zaleskiego, ale oczekiwał również, że poeta zdoła uczynić z poezji gminnej podstawę, na której zbuduje sztukę, gdzie znajdzie swój wyraz idea kozaczyzny zindywidualizowana w poezji i zuniwersalizowana w zespole symboli określających sztukę współczesną.
Julian Ursyn Niemcewicz zestawił w swoim Dzienniku nazwiska Mickiewicza i Zaleskiego, uznając ich za najwybitniejszych polskich poetów.
Tomiki Zaleskiego chwalił Mickiewicz, Witwicki, Karol Różycki, Lucjan Siemieński
Wśród niewielu negatywnych opinii wyrażonych na temat późnej twórczości Zaleskiego znalazł się głos Juliusza Słowackiego, który zaatakował religijno- ideową stronę poezji. Wytykał Zaleskiemu nieporadności gramatyczne i ubóstwo myśli.
Piotr Chmielowski polemizował z romantyczną koncepcją natchnienia i krytykował poezje religijne Zaleskiego.
Dzieje wydań
Pierwszy zbiorek Poezyj Józefa Bohdana Zaleskiego ukazał się w Wilnie (w Księgarni
J. Zawadzkiego) w 1838 roku.
W tym samym roku księgarz Jabłoński wydał również Poezje Zaleskiego.
Pierwszymi edycjami, w których przygotowaniu brał udział Zaleski były Poezija wydana
w Paryżu oraz edycja poznańska.
Poezje wydane przez Raczyńskiego w latach 1841- 1842 objęły cały dorobek Zaleskiego z lat 1836- 1840.
Następne tomy ogłosił księgarz Bolesław Maurycy Wolff w latach 1851- 1852, z czego I- II tomy były bezprawnym przedrukiem, a tomy III- IV wydano za aprobatą poety.
Kolejna edycja wyszła z oficyny Jana Konstantego Żupańskiego, pod znaczącym tytułem Wiersze oratorium(1866).
W 1877 roku ukazało się zbiorowe wydanie poezji Zaleskiego, przygotowywane w dwóch wersjach, dla Galicji- Pisma, t. I-IV i dla zaboru rosyjskiego- Poezje, t. I-IV.
Wydania pośmiertne:
Dzieła pośmiertne, t. I-II, Kraków 1891, wyd. II 1899.
Wybór poezyj, Warszawa 1909
Wybór poezyj, Kraków 1921, wyd. II 1925
Pieśni gęślarskie serbskie. Car Łazarz, czyli bój kosowski, Warszawa 1909, 1936, 1947.
Utwory:
Dumka Hetmana Kosińskiego (1822)
Dumka ta została oparta na ukraińskiej pieśni ludowej Jechał Kozak za Dunaj.
Postaci Hetmana i przywódcy powstania kozackiego, Krzysztofa Kosińskiego nadał poeta cechy rycerza polskiego, zachowując w dumce jedynie ukraińskie i kozackie tło.
Podmiot wzywa do odsieczy Czehryna zaatakowanego przez wojska tatarskie, opisuje swoje pożegnanie z ukochaną oraz prosi Boga o łaskę mająca uchronić jego i innych towarzyszy broni przed strachem i śmiercią.
Śpiew poety (1823)
Jest to credo poetyckie Zaleskiego, poemat programowy, określający rodzaj własnej twórczości i jej charakter uczuciowy. Utrzymany w tonie żartobliwym, stylu obfitującym w liczne spieszczenia, stał się manifestem poetyckim, w którym Zaleski zawarł swe poglądy na rozumienie roli poety i poezji w społeczeństwie.
Podmiot mówiący, będący jednocześnie bohaterem lirycznym charakteryzowany jest jako tęskny, czuły śpiewak, poeta, opiewający świat ideału, kraj lat dziecinnych.
Wiersz pełni funkcję terapeutyczną, kojącą tragizm człowieka współczesnego. Pełen jest sielskich obrazków: łany zboża płonące w słońcu, zielone doliny, gaje pełne kwiatów
i ptaków.
Podmiot opisuje stany ducha, takie jak wzruszenie, zachwyt i radość oraz pozostawia nadzieję na szczęście niebieskie po śmierci dla wszystkich chrześcijan.
Dumka Mazepy (1824)
Podmiotem lirycznym wiersza jest Mazepa, właściwie Jan Kołodyński- młody, piękny
i śmiały kozak, pochodzący z bogatej rodziny, o nieco dzikim charakterze. Kochał Polki nie lubił Polaków, śpiewał przy torbanie i tęsknił za wojną.
W wierszu Mazepa opowiada o tym jak opuszcza dwór króla Jana Kazimierza w nadziei, że zostanie hetmanem kozackim W żartobliwy sposób zwraca się również do ponów polskich, aby darowali mu jego miłosne wybryki.. Mówi, że słyszy jak głos broni wzywa go do walki
i nie pozwala siedzieć mu bezczynnie w jednym miejscu, w którym popsuła się młodzież
a władza myśli tylko o zabawie. Najlepiej poczuje się będąc znowu w obozie kozackim pośród łupów wojennych i znajomych krajobrazów.
Duma z pieśni ludu ukraińskiego (1825)
Duma należy do grupy utworów Zaleskiego realizujących jego koncepcję poezji i modelu poety. Przepojona melancholią i smutkiem elegijnym, jest przypomnieniem utraconego raju dzieciństwa.
Wypowiedź podmiotu lirycznego traktowana jest jako „głos syna Ukrainy”, który czerpie natchnienie i ukojenie z ukraińskich pieśni i tamtejszej przyrody.
Motyw pobojańskiej pieśni poruszony w utworze ma oznaczać rycerskość, optymizm
i zwycięstwo, ma być przedłużeniem dawnych pieśni uwieczniających zwycięskie boje
i szczęśliwe, waleczne czasy.
Czajki (1826-1829)
Wiersz opisuje powrót z wyprawy kozackiej na czajkach, hetmana Piotra Konaszewicza, najsławniejszego wodza polskich Kozaków.
Kozacy wyśpiewują pieśń pochwalną na część swojego wodza. Hetman pokazany jest
z perspektywy żołnierzy kozackich jako zamyślony, czujny wojownik, zawsze gotowy na kolejną wyprawę i stoczenie zwycięskiej bitwy.
Śpiewające jezioro (1828)
W wierszu opisana została w romantycznej poetyce wszechogarniająca i czarowna moc natury, będącej siłą aprobującą człowiecze pragnienie miłości i umożliwiającą człowiekowi przerwanie istnienia ziemskiego, jeśli miłości w nim nie ma.
Pośród romantycznego, górskiego krajobrazu rozgrywa się tragedia rozdzielonych kochanków- Majumy i Muradyna.
Majuma wyśpiewuje żałosne pieśni, aż w końcu pogrążana w rozpaczy, straciwszy nadzieję na powrót ukochanego, popełnia samobójstwo, topiąc się w jeziorze.
Rusałki (1828)
Na kanwę epicką utworu złożyły się różnorakie składniki, zarówno z czasów dzieciństwa
i młodości, echa przeżytej miłości do Róży Żukowskiej, jak i wpływ ukraińskiej pieśni ludowej oraz romantyki niemieckiej.
Pierwsza osoba mówiąca w utworze to Cisław Zorza- śpiewak ludu. Elementy fantastyczne, przedstawione w wierszu są arabeskami przy większym historycznym obrazie, wyobrażeniem ludu i poety.
Przesilenie
Podmiot liryczny wspomina chwile spędzone z ukochaną Zoryną oraz to, jakim był przy niej romantycznym i czułym człowiekiem. Widział w niej piękną czarownicę, która jednym gestem potrafi pokierować jego duszą i ciałem.
Przywołane tu elementy nocy: gwiazdy, księżyc i słońce w symbolice ukraińskich pieśni ludowych odgrywają bardzo ważną rolę.
Przestraszony groźbami Zoryny bohater, uciekł od swej ukochanej i trafił do gaju Rusałek.
Skarga
Wędrującemu po krainie Rusałek bohaterowi przychodzą do głowy różne myśli połączone ze strachem. W końcu dostrzega rusałki, a wśród nich także Zorynę, która przekonuje go do złożenia przysięgi, że nigdy nie przekroczy on wyznaczonej przez nią granicy.
Przepióreczka
Rusałki uciekają, nie zważając na mężczyznę, który pobiegł za nimi i z ukrycia obserwował ich taniec (przepióreczkę). Dziewczęta kręciły się w kole, a w środku tańczyła Zoryna. Bohater już chciał przyłączyć się do zabawy, gdy nagle dostrzegł inne obserwujące go
z ukrycia rusałki.
Cudowność
Rusałki postanawiają wymierzyć karę Cisławowi za to, że nie dotrzymał danego wcześniej słowa i zabierają mu jego ukochaną Zorynę.
Grono bogiń zebrało się przy Zorynie i utworzyło krąg, z którego nie mogła się wydostać.
Załamany Cisław nie może jej pomóc i upada tracąc przytomność. Gdy się budzi czuje przy sobie bicie serca Zoryny.
Epilog. Do przyjaciół.
W epilogu podmiot liryczny jawi nam się jako tęskny i czuły poeta, śpiewak.
Sławi młodość, beztroskę i miłość. Tłumaczy, iż w pogoni za marzeniami można stracić to, co jest dla nas najważniejsze. Podobnie jak Cisław stracił Zorynę. Na końcu jednak dodaje, iż to, co stanowi nasze szczęście składa się z różnych obrazów życia, uczuć i pamiątek z lat młodzieńczych.
Bojanicz (1838-1840)
W wierszu opisane zostało nadejście Bojanicza - poety, śpiewaka, zwiastowane przez znaki natury, serdeczne wróżby. Wiersz wykorzystuje ważną dla Zaleskiego koncepcję związku człowieka z naturą oraz koncepcję osobowego przywódcy narodu.
Sen- Drzewo- Wieszcze (1839)
Geneza Snu wiąże się z rozmową Seweryna Goszczyńskiego z Zaleskim na temat rodzimego nazewnictwa ziół i kwiatów. Pierwiosnka, lud ukraiński nazywa snem.
Symbolika snu ma w utworze potrójny charakter: sentymentalne wspomnienie błogiego czasu młodości, sens tajemniczego symbolu wywodzącego się z ludowych wierzeń w czarowną moc ziół, według poety istnieje jeszcze inny sen, sen utajony pochodzący z bożej rosady, tajemniczy sen zamknięty w symbolicznym drzewie stojącym gdzieś na stepach, na straży mogił przodków.
Sen- Drzewo jest jakby pośrednikiem miedzy Bogiem a człowiekiem. Drzewo jest snem, ale sen ten otwiera się ku przyszłości. Drzewo wyrosłe na ziemi i w tradycji przodków łączy sen- marzenie odwołujące się do tej tradycji w marzeniu o przyszłości. Wobec tego sen jest wieszczym proroctwem. Takie ujęcie zbliża Zaleskiego do koncepcji mesjanistycznej, łączy się także z romantyczną koncepcją poety- wieszcza.
Podmiot liryczny mówi, iż Sen- Drzewo zaklął sam poeta Bojan- twórca dum, będący bardzo ważną postacią w twórczości Zaleskiego.
Modlitwa za Polską (1840)
Wiersz jest modlitwą i prośbą skierowaną do Boga i Świętych o to, aby uratowali Polskę przed całkowitym upadkiem. Zaleski zestawia w wierszu kalendarz klęsk, w którym prawdopodobnie mieszczą się: emigracja po upadku Konstytucji 3 maja, rozbiory i wreszcie powstanie listopadowe. Polska przedstawiona jest w wierszu jako naród męczeński, który ma przynieść wybawienie współczesnemu światu.
Ku młodziankom polskim (1863)
Wiersz pozostaje w bezpośrednim związku ze straceniem na szubienicy Zygmunta Sierakowskiego, jednego z najwybitniejszych przywódców powstania styczniowego.
Utwór jest poetyckim hołdem oddanym młodziankom- powstańcom 1863 r. związanym ze stronnictwem „czerwonych”, działającym na Litwie, Białorusi i Ukrainie. Zaleski widział powstańców styczniowych w mesjanistycznej aureoli. Ich nazwiska wymienia w teksie: Koziełło, Padlewski, Drohomirecki.
Wykorzystany w tekście zwrot wieszcz namogilny wiąże się w języku Zaleskiego
z romantyczną topiką grobu, mogiły, cmentarza. Mogiła ma tu znaczenie symboliczne, jest przede wszystkim grobem ojczyzny, pod którym tętnić może życie, która może się odrodzić. Poeta- wieszcz staje się pośrednikiem między zamkniętą w grobie, lecz nie martwą przeszłością a przyszłością.